Falsafa asoslari

1 Kornilov N. Tasawur. 1-kitob. — Т.: Yozuvchi, 1996,— 48 b.
276

---

— 
inson ziynati va yuksak qadriyatga aylangan ijtimoiy ho­
disa.
Ezgulik barcha muqaddas kitoblarda yetakchi o‘rinni egallay- 
di. Jumladan «Avesto»da Ezgu o‘y, ezgu so‘z, ezgu a’mol uchligi 
zardushtiylikning mohiyatini anglatadi. Yovuzlik ezgulikka qara- 
ma-qarshi tushuncha b o lib zardushtiylik ta’limotiga ko‘ra yovuz­
lik sabablari va uning oqibatlari narsa-hodisalarning mohiyatidan 
kelib chiqadi. Yovuzlikni bartaraf etishda iymon-e’tiqodli kishilar 
katta jonbozlik ko‘rsatishi da’vat etilgan.
Ezgulik va yovuzlik juftligida har ikki tamoyil bir-birini tamo- 
mila inkor etibgina qolmay, ular o‘rtasida hayot-mamot kurashi 
ketadi va bu abadiy kechadigan jarayon sifatida olamni harakatga 
keltiruvchi kuch sifatida namoyon boladi. Ezgulikning m a’no- 
mohiyati yovuzlikka qarshi kurashda o‘z ifodasini topadi. Ezgulik 
axloqiy barkamollik negizidir. Ezgulik ijtimoiylik xususiyati bilan 
muhim ahamiyatga ega. Ezgulik amaliyotda qahramonlik, vatan- 
parvarlik, insonparvarlik, jasurlik tamoyillarini ham o‘z ichiga 
oladi. Ezgulik ijtimoiy, shaxsiy xulq-atvor va xatti-harakatni 
ma’naviy jihatdan baholashning muhim mezonidir.
Yaxshilik va yomonlik. 
Ezgulik va yovuzlik haqida gap bor- 
ganida, yaxshilik va yomonlik nima, bu ikki juftlik mazmunan 
bir emasmi, degan savol tug‘iladi. Bu tabiiy. Ghunki hozirgacha 
bizga m a’lum o‘zbek tilidagi barcha etikaga doir adabiyotlarda 
ezgulik va yovuzlik mezoniy tushunchalar sirasiga kiritilmagan, 
u bor-yo‘g‘i yaxshilik va yomonlikning sinonimi tarzida taqdim 
etib kelingan. To‘g‘ri, yaxshilik tushunchasining ko‘pgina unsur- 
lari ezgulikdan, ezgulikning ba’zi unsurlari yaxshilikdan joy oli- 
shini inkor qilish mumkin emas. Ularning ziddida ham shunday 
«singishib ketish» mavjud. Lekin bunday dalillar aslo mazkur ikki 
juftlikni aynanlashtirishga asos b o la olmaydi.
Bu ikki juftlik tushunchalar orasida qat’iy farq mavjud: 
ezgulik, yuqorida aytganimizdek, ijtimoiylik xususiyatiga ega, 
yaxshilik esa unday emas. Yaxshilik asosan shaxsning odobi- 
ga, xulqiga b o g liq b o lg an ijobiy hodisa. Zero, unda mard- 
lik, ochiqko‘ngillilik, halollik singari axloqiy me’yorlar tajas- 
sum topadi. Biroq unga asos b o lg an amaliy xatti-harakatlar
277

---

qahram onlik, jasorat, vatanparvarlik kabi tam oyillar darajasiga 
ko‘tarila olmaydi. Misol tariqasida buyuk shoirimiz Alisher 
Navoiyning faoliyatini olaylik. U surunkasiga ijodiy mehnatga 
um rini bag‘ishladi, xalqi uchun, xalqlar uchun «Xazoyin ul- 
maoniy»dek, «Xamsa»dek buyuk asarlar yaratdi. Bu — ezgulik, 
u m a’lum m a’noda abadiylik xususiyatiga ega, Chunki Navoiy 
asarlari millionlab odamlarga yuzlab yillar mobaynida zavq- 
shavq ulashib, ularni komillikka chorlab kelmoqda. Ayni payt­
da, Navoiyning o‘zi bevosita ko‘plab yaxshiliklar qildi — muhtoj 
odamlarga qarz berdi, bergan qarzlaridan kechib yubordi va 
h.k. Uning bu yaxshiliklari ajoyib ijobiy hodisa b o lg an i hol­
da, o'tkinchilik tabiatiga ega, Shuningdek, istisnoli hollarda 
namoyon boluvchi qahram onlik ham, buyuk jasorat ham emas. 
Demak, ezgulik asosan bilvosita amalga oshiriladigan, uzoqni 
ko‘zlovchi, kelajakka ham mo‘ljallangan, ya’ni strategik aha­
miyatga molik axloqiy xatti-harakatlar majmuyi; yaxshilik esa, 
odatda, bevosita shu kun uchun dolzarblik xususiyatiga ega, 
ya’ni taktikaviy axloqiy faoliyatdir. Shunday qilib, yaxshilik- 
ni yirik ijtimoiy hodisa — ezgulik bilan aynanlashtirish to ‘g‘ri 
emas.
Bu ikki juftlikning yana bir farqli tomoni shundaki, voqe 
bolgan ezgulik hech qachon yovuzlikka aylanmaydi, yovuzlik 
esa har qanday zamonda, har qanday sharoitda ham yovuzlik 
b o lib qolaveradi. Yaxshilik va yomonlikda esa bunday emas: biror 
obyektga qilingan yaxshilik boshqa bir obyekt uchun yoki yaxshi­
lik qilgan subyekt uchun yomonlikka aylanishi mumkin:
— yaxshilik — bu faqat inson va jamiyat hayotiga xos bolib, 
stixiyali, ko‘r-ko‘rona sodir etiladigan xatti-harakat emas, balki 
biron-bir inson, jamiyat manfaatini o'ylab, ko‘zlab bajariladigan, 
ezgulikka yo‘g‘rilgan amaliy ishdir;
— yaxshilik — bu majburlashning mahsuli emas, balki vijdon 
amri bilan sodir etiladigan mutlaqo erkin xatti-harakatdir. Yax­
shilik qilishga majburlash — yomonlikdir;
— yaxshilik — bu inson axloqiy idealiga muvofiq keladigan 
real axloqiy munosabatdir, uning ijobiy mazmunidir. Yaxshilik 
axloqiy idealning amaldagi ifodasidir.
278

---

Adolat — odillik, adolat bilan ish ko‘rish, qonun asosida, jami- 
yatda shakllangan ustuvor insoniy munosabatlar doirasida bar- 
chaga teng va xolis munosabatda bolishdir.
«Adolat» turlicha talqin qilinadigan, xilma-xil tarzda nam o­
yon boladigan tushunchadir. Ba’zi axloqiy-huquqiy me’yorlar 
ham adolat mezoni sifatida qaraladi. Bu, o‘z navbatida, adolat 
mezonlarining jamiyat rivojiga, insoniyat taraqqiyotiga, muay­
yan mamlakat qonun-qoidalariga mos yoki mos emasligi bilan 
belgilanadi.
Adolat jamiyatning muayyan shaxsga munosabatida yaqqol 
namoyon boladi. Insonning jamiyatdagi o‘rni, qadr-qimmati 
adolat mezoni hisoblanadi. Hayotning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, 
huquqiy sohalarida sodir boladigan barcha voqea va hodisalar 
bu jarayonga bevosita yoki bavosita ta’sir qiladi. Bu ta’sir inson 
erki va irodasini belgilaydi, alohida shaxs uchun m a’naviy mezon 
vazifasini bajaradi.
M amlakatimizda fuqarolik jamiyatini barpo etish yo‘lida 
amalga oshirilayotgan islohotlar ijtimoiy adolat, demokratiya, 
barqaror taraqqiyot va farovonlik tamoyillarini ro‘yobga chiqa- 
rishning muhim vositasi b o lib xizmat qiluvchi muhim tamoyil. 
Insonparvar jamiyat g‘oyasini o‘zida mujassam etgan ijtimoiy 
adolat va demokratiya tamoyillari bu jarayonda o'z mohiyatini 
to la namoyon qila boshlaydi.
Insonparvarlik g‘oyalarining muhim bo‘g‘inlaridan biri 
bolgan adolatlilikning barcha ko‘rinishlariga qadim davrlardan 
katta e’tibor berib kelingan. 0 ‘tmishdagi Sug‘d va Xorazm, So- 
moniylar, Xorazmshohlar, Qoraxoniylar va Temuriylar davlatlari 
tarixidan ko‘plab misollar keltirishimiz mumkin, xususan, Amir 
Temur saltanatida amal qilingan «Tuzuklar»da, eng avvalo adolat 
va har ishda adolatlilik tamoyillariga so'zsiz amal qilingan. Dav- 
lat «Kuch adolatdadir» shiori ostida tuzildi va ravnaq topdi.