Falsafa asoslari

Sillogizm figuralari va moduslari.
Sillogizmlar bir-biridan 1) o‘rta terminning joylashishiga qa- 
rab va 2) asoslar va xulosadagi mulohazaning miqdori va sifatiga 
ko‘ra farq qiladi. 0 ‘rta terminning o‘rni sillogizmning flgurasini 
belgilab beradi.
I figurada o‘rta termin katta asosning subyekti, kichik asos- 
ning predikati bolib keladi. II figurada o‘*ta termin katta va 
kichik asoslarning predikati bolib keladi. Ill figurada o‘rta ter­
min har ikki asosning subyekti bolib keladi. IV figurada o‘rta
237

---

termin katta asosning predikati, kichik asosning subyekti bolib 
keladi1.
I figura 
II figura 
III figura 
IV figura
M_____
P 
P
_____ M 
M_____
P 
P
_____ M
S
_____ M 
S
_____ M 
M_____
S 
M_____
s
S - P
S - P
S - P
S - P
Sillogizm asoslari oddiy qat’iy mulohazalardan iborat. Bu mu- 
lohazalarning ikki asos va xulosada o‘ziga xos tartibda (to‘plamda) 
kelishi modus deb ataladi. «Modus» shakl degan ma’noni ang­
latadi. Sillogizm figuralarining o‘ziga xos shakllari mavjud. Har 
bir figuraning to‘g‘ri shakllarini aniqlab, to‘g‘ri xulosa chiqa- 
rishda sillogizmning umumiy qoidalari bilan birga har bir fi­
guraning maxsus qoidalariga ham amal qilinadi. Figuralarning 
maxsus qoidalari sillogizm terminlarining o‘ziga xos boglanishi 
asosida aniqlanadi.
Entimema (qisqartirilgan qat’iy sillogizm)
Insonning fikr yuritish jarayoni ko‘proq entimema ko‘rinishida 
amalga oshadi. Masalan, «U talaba bolgani uchun, stipendiya oladi», 
«Birodarim e’tiqodda sobit, shuning uchun unga ishonsa boladi». 
Entimema deb, asoslaridan biri yoki xulosasi tushirib qoldirilgan 
sillogizmga aytiladi. Entimema so'zi — aqlda, fikrda degan ma’noni 
anglatadi. Entimemada sillogizmning tushirib qoldirilgan qismi 
yodda saqlanadi. Zarur bolganda uni topib, o‘rniga qo‘ygan holda 
entimemadan tola sillogizmni tiklash mumkin.
Entimemalar uch turli boladi:
1-tartibli, ya’ni katta asosi tushirib qoldirilgan.
2-tartibli, ya’ni kichik asosi tushirib qoldirilgan.
3-tartibli, ya’ni xulosasi tushirib qoldirilgan2.