FƏSİL 12. Alman tariXİ MƏKTƏBLƏRİ § almaniyada siyasi İQTİsadin meydana gəLMƏSİ. F. LİST, onun iQTİsadi baxişLari. MƏhsuldar

§ 6. FRANSADA NEOLİBERALİZM
Fransada neoliberalizm ideyaları dirijizm cərəyanının ifadəçisi kimi çıxış etmişdir. Fransa neoliberalistlərinin fərqli xüsusiyyəti ondan ibarət olmuşdur ki, onlar iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsini qəbul edən Keyns və onun tərəfdarlarının fikirlərini qəbul etməmişlər. Lakin özləri də idarəetmədə inzibati prinsipləri əsas götürmüşlər və beləliklə onun forma və üsullarını fərqləndirmişlər.

Fransa neoliberalizminin əsas nümayəndəsi J.M.Ryuef 20-30-cu illər ərzində klassik ortodoksal liberalizmi müdafiə etmişdir. O, tələb və təklif əsasında yaranan azad bazar qiymətlərini iqtisadi tarazlığın əsası hesab etmiş, azad rəqabəti iqtisadiyyatın tənzimləyici mexanizmi adlandırmış, bazar sivilizasiyasına əsaslanan sosial qaydalara üstünlük vermişdir.

J.M.Ryuef iqtisadi hadisələrin kəmiyyət əlaqələrini və keyfiyyət dəyişikliklərinin təhlilini verməyə çalışmışdır. Cəmiyyətin sosial fərdlərdən təşkil olunduğunu qeyd edərək iqtisadiyyatın öyrənilməsində sosial fərdlərin müqayisəli təhlilində mühüm metod kimi riyazi modelləşdirmədən istifadə etmişdir.

J.M.Ryuef cəmiyyətdə mövcud olan işsizliyin səbəbini -real əmək haqqının miqdarından asılılığını - qanunauyğun şəkildə ifadə etmişdir. Bununla əlaqədar olaraq işsizliyi aradan qaldırmaq üçün əmək bazarının fəaliyyətini tənzimləməyi, xüsusilə də həmkarlar ittifaqlarının fəaliyyətini məhdudlaşdırmağı təklif edirdi. Ryuefə görə əmək haqqının aşağı düşməsi onların istehlak bazarını məhdudlaşdırır, reallaşma problemini kəskinləşdirir, təkrar istehsalı pozur, nəticədə nəinki işsizlik azalır, əksinə artır. Ona görə də uzun müddətə insanların real gəlirlərinin aşağı düşməsini qəbul etmir.

Ryuefin əmək bazarında sərbəst qiymətlərin yaranması fikri sonralar neoklassik artım nəzəriyyəsinin ideyasına çevrilmişdir. O, cəmiyyətdə iqtisadi tarazlığın yaradılmasında azad bazarın rolu ilə yanaşı indikativ planları əlavə vasitə kimi hesab etmişdir. Fransa neoliberalistlərinin fərqli xüsusiyyətlərindən biri də bu olmuşdur.

FƏSİL 17. MONETARİZM
§1. MONETARİZMİN NƏZƏRİ VƏ METODOLOJİ

ƏSASLARI
XX əsrin 30-cu illərində yaranmış neoliberalizm cərəyanı xüsusi bir elmi istiqaməti kimi ABŞ-da meydana gəlmişdir.

Məlum olduğu kimi həmin dövr, yəni 20-30-cu illər, kapitalist iqtisadiyyatında geniş dəyişikliklərlə müşayiət olunurdu. Birinci dünya müharibəsindən sonra dünyanın siyasi-iqtisadi mənzərəsinin dəyişməsi, kapitalist iqtisadiyyatının ümumi böhranlar dövrünə qədəm qoyması iqtisadi tədqiqatlarda böyük dəyişikliklər tələb edirdi. Yeni dövr kapitalist iqtisadiyyatının özü-özünü tənzimləyə bilən bir sistem olmasını iflasa uğratdı və sübut etdi ki, iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi hökmən lazımdır. Belə bir şəraitdə iqtisadçılar qarşısında mühüm problem, təsərrüfatın dövlət tənzimi tədbirləri, onun miqyasının müəyyən olunması dururdu. Bu problemin həlli üzrə siyasi iqtisadda iki böyük cərəyan, keynsçilik və neoliberalizm formalaşmağa başladı.

Neoliberalizm əsasən AFR, Fransa, ABŞ, Avstriya, İsveçrə, İngiltərə, İtaliyada inkişaf edirdi. Monetarizm isə neoliberalizmin ABŞ da bir qolu kimi formalaşdı. Monetarizmin kökləri müəyyən səviyyədə Çikaqo məktəbi ilə bağlıdır. 1956-cı ildə Milton Fridmen monetarizmin özünəməxsus manifesti hesab olunan "Pulun kəmiyyət nəzəriyyəsi yeni formalaşdırma" məqaləsində elan etdi ki, onun təlimi öz kökləri ilə Çikaqo Universitetində müxtəlif illərdə fəaliyyət göstərmiş iqtisadçıların - Q.Saymons, L.Minte, F.Nayt, C.Vinerin işlərilə bağlıdır. Fridmen göstərirdi ki, onların işləri geniş nəşr olunmamış, əsasən "şifahi ənənə" şəklində söhbətlərdə, mühazirələrdə davam etmişdir. Məhz burada müasir monetarizmin bünövrəsini təşkil edən kəmiyyət nəzəriyyəsinin dəqiqləşdirilmiş və reallığa daha uyğun olan variantı yaranmışdır.

Məşhur nəzəriyyəçi və iqtisadi fikir tədqiqatçısı D.Patikin M.Fredmenin məqaləsində adları çəkilən Çikaqo məktəbinə xas iqtisadçılarının baxışlarını geniş araşdırmış, bu alimlərin yazılı işlərini təhlil etmiş və müəyyən etmişdir ki, 30-40-cı illərdə Çikaqo Universitetində N.Fişerin mübadilə eyniliklərinə əsaslanan və pul kütləsi ilə qiymətlər səviyyəsinin bilavasitə əlaqəsini əsas tutan kəmiyyət nəzəriyyəsi mövcud olmuşdur. Fridmen nəzəriyyəsi ilə kəmiyyət nəzəriyyəsinin digər Kembric variantını (hansı ki, sonralar Keyns tərəfindən likvidliyin üstünlükləri və təsərrüfat agentlərinin kassa qalıqlarına öyrənilmiş tələbi nəzəriyyəsinə çevrilmişdir) inkişaf etdirmişdir. Patikinin fikrincə Fridmen konsepsiyası Kembric variantının uzunmüddətli təkamülünün həlqələrindən biri və müasir keynsçi pul nəzəriyyəsinin mürəkkəbləşdirilmiş variantıdır. Patikin nəinki xüsusi Çikaqo ənənəsinin mövcudluğunu inkar edir, hətta Fridmen təhlilinin Keynsin pul nəzəriyyəsi ilə sıx əlaqədar olduğunu göstərir. Bu fikirlər bir çox iqtisadçı alimlər tərəfindən təsdiqlənmişdir. Monetar əksinqilabının mənbələrini araşdıran N.Conson təsdiq edir ki, Çikaqo Universitetinin şifahi ənənəsi Fridmenin "kəşfidir".

60-cı illərin sonlarında Fridmen xüsusi iqtisadi məktəbə başçılıq edirdi. Onun "Sosial elmlərin beynəlxalq ensiklopediyası"(1968) üçün yazdığı kəmiyyət nəzəriyyəsi haqqındakı məqalədə və "Monetar analizin nəzəri əsasları" (1970) işində artıq Çikaqo məktəbi xatırlanmır. Bundan başqa o təsdiq edir ki, onun konsepsiyası keynsçi likvidliyin üstünlükləri nəzəriyyəsinin təhlilinin güclü təsiri altındadır. Elə həmin dövrdə başqa bir işdə Fridmen öz doktrinasının tarixi köklərini, 30-40-cı illərin Çikaqo iqtisadçıları ilə bağlı olduğu haqqında məsələ qaldırır. Öz nəzəriyyəsinin Keyns ideyaları ilə bağlılığını inkar edir. Çikaqo məktəbinin mübahisələri beləliklə bitməz olaraq qalıb. Bir çox müəlliflər (D.Moqqriq, S.Hauson və b.) təsdiq edirlər ki, Çikaqo məktəbinin xüsusi pul nəzəriyyəsi olmayıb. Başqaları, məsələn, C.Tavles göstərir ki, Çikaqo iqtisadçılarının işlərində kəmiyyət nəzəriyyəsinə xüsusi yanaşma (pulun tədavül sürətinin dəyişməsinə əsaslanan) halları vardır. Bu əsasda Tavlas göstərir ki, pulun Fridmen nəzəriyyəsi onun Çikaqo müəllimlərinin kəmiyyət nəzəriyyəsi dairəsindəki baxışlarının inkişaf edən davamıdır. K.Brunner tərəfindən 1968-ci ildən iqtisad elminə gətirilən monetarizm termini Çikaqo məktəbi terminini əvəz etdi və hazırda bu cərəyan monetarizm adı ilə tanınır.

Monetaristlər "Pulun mənası var" şüarını irəli sürmüşlər və bu onların təliminin özünəməxsus simvoluna çevrilmişdir. Kəmiyyət nəzəriyyəsinin yeni variantının yaradıcıları bu simvolda xüsusi məna görürlər. Onlar pulu yalnız iqtisadi amil kimi deyil, təsərrüfat sisteminin baş mərkəzi elementi kimi qiymətləndirirlər. Bu element iqtisadi konyukturanın vəziyyətini və bütün təkrar istehsal prosesini müəyyən edir. Monetaristlər "sabit pul" nəzəriyyəsini fəal təbliğ edirlər. Onlar iqtisadi böhranların əmələ gəlməsinin əsas səbəbini pulun sabitliyinin pozulmasında görür, pul sabitliyi və ümumtəsərrüfat konyukturası arasında möhkəm səbəbiyyət asılılığı yaradırlar.

Pul sferasının tənzimlənməsinə dair bir sıra məsələlər hələ monetaristlərdən əvvəl Amerika iqtisadçısı K.Uorberton tərəfindən qoyulmuşdur. O, "pul tarazsızlıqları" nəzəriyyəsi ilə çıxış edirdi. Bu nəzəriyyə konyukturanın tsiklik inkişafının köklərini pul "şokları", pul dövriyyəsində tələb və təklif tarazsızlıqlarına əsaslanırdı. Lakin Uorberton tsiklik monetar nəzəriyyəni kəşf etməmişdir. O, özü təsdiq edirdi ki, tarazlığın klassik nəzəriyyəsi öz inkişafı yolunda pul sferasının balanslaşdırılmasını təmin edən şərtlər yerinə yetirilmədikdə də cəmiyyət tarazsızlıq nəzəriyyəsi ilə birgə irəli getmişdir. Uorberton bu nəzəriyyənin elementlərini D.Yumun, H.Sttvurdun, T.Coplinin, Q.Tortonun və b. iqtisadçıların tədqiqatlarında axtarıb tapır. O, pulun tarazsızlıqları nəzəriyyəsini yeni statistik məlumatlarla əsaslandırır. 1946-cı ildə o, - "pul çatışmazlığı bu iqtisadi depressiyaların meydana gəlməsinin və kiçik enmələrin böyük böhranlara çevrilməsinin əsas səbəbidir" - monetaristlərin əsas mühakiməsini formalaşdırmışdır. Bu zaman "pul çatışmazlığının" günahı mərkəzi bankın siyasəti ilə bağlanırdı.

Keyns ideyalarının hökm sürdüyü zaman Uorbertonun baxışları diqqəti cəlb etmədi. Yalnız 60-cı illərdə monetaristlər Keyns doktrinasına qarşı güclü tənqidə başlarkən Uorbertonun tədqiqatı və onun pul tarazsızlıqları nəzəriyyəsindən istifadə etdilər.

Amerika iqtisadçısı C.Dorn yazırdı: "Monetar məktəbin banisi olan Fridmen pul tarazsızlıqları nəzəriyyəsinin bir çox mühakimələrini qəbul etdi. O, iqtisadi aktivliyin tərəddüdlərinin meydana gəlməsində qaydasız pul dəyişikliklərinin həlledici rol oynaması ideyasını və qiymət korrektlərinin yeni qiymət tarazlığına keçiddə təxirəsalma faktoru kimi dayandırılmasının vacibliyini qəbul etdi".

M.Fridmen monetarist doktrinasının əmələ gəlməsində və təsdiq olunmasında aparıcı rol oynamışdır. O, monetarizmin əsas müddəalarını formalaşdırmışdır. Monetar istiqamətin digər üzvləri: F.Keyçen, D.Meyzelman, K.Brunner, A.Meltser, D.Leydler, A.Şvarts əsasən şərhçi və öz rəhbərlərinin ideyalarının məşhurlaşdırıcı rolunda çıxış etmişlər. Lakin monetarizmin mənbəsinin belə "personlaşdırılması", onu bir nəfərin "övladı" kimi qəbul etmək olmaz. Monetarizm müəyyən dövrün məhsulu, iqtisadiyyatda vacib dəyişikliklərə spesifik reaksiyadır. Qeyd etmək yerinə düşər ki, yarandığı on il müddətində bu cərəyan tanınmamışdır. Həmin illərdə kapitalizmin iqtisadiyyatı artım dövrü yaşayırdı. Bu dövr Keyns nəzəriyyəsinin nüfuzunun möhkəmlənməsi ilə müşayiət ounurdu. Onun tərəfdarları yüksək konyukturanı dövlətin fəal siyasətinin, tələbin stimullaşdırılmasının nəticəsi kimi qəbul edirdilər. 60-cı illərin ikinci yarısında ABŞ-ın Vyetnamda apardığı müharibə ölkə iqtisadiyyatına güclü təsir göstərdi. İqtisadi resursların hərbi məqsədlərə istifadəsi, ölkə iqtisadiyyatının hərbi rejimə uyğunlaşdırılması, dövlətin məqsədlərinin yerinə yetirilməsi üçün dövriyyədə artıq pul kütləsi buraxılışı makroiqtisadi göstəricilər güclü təsir etdi. Büdcə kəsirinin kəskin artdı, inflyasiya, əmtəə qiymətlərinin artımı gücləndi. Monetaristlərin mövqeyi belə bir şəraitdə möhkəmləndi və populyarlaşdı.

Monetarist doktrina bir neçə mərhələ keçmişdir. İlkin mərhələdə, 50-ci illərin ikinci yarısı və 60-cı illərin əvvəlləri, əsas qüvvə pulun kəmiyyət nəzəriyyəsinin yeni variantının işlənməsinə yönəldilmişdi. Bu variantda pul sabit tələb funksiyası kimi ifadə olunmuşdur. Belə funksiya möhkəm və etibarlı proqnozlaşdırılmış pulun dövriyyə sürətinin analoqu, pul kütləsi və nominal (pul) gəlir modelinin əsas həlqəsi idi.

Antikeynsçi cərəyan kimi çıxış edən monetarizm hər an onun mövqelərinə hücum edir, mühakimələrinin əsaslarını tənqid edirdi. Monetar baxışların məşhurlaşmasının əsas səbəbi də kapitalist iqtisadiyyatının inkişafı gedişində, dövlət tənzimlənməsi prosesində keynsçiliyin qüsurlarının təzahürü idi. 1963-cü ildə M.Fridmen və D.Meyzelmanın əsas tənqid obyekti Keyns modelinin açar elementi olan investisiya multiplikatorunun tənqid geniş əks-səda tapdı.. Müəlliflər investisiya multiplikatorunu şərh edərkən sübut etməyə çalışırdılar ki, bu modelə görə "pulun mənası yoxdur". Onlar göstərirdilər ki, bu nəticə Keynsin təlimindən alınmır. Lakin praktikada bir çox keynsçilər belə hesab etməyə meyillidirlər ki, investisiyalar faiz dərəcələrinin dəyişməsinə təsir etmir və diqqətlərini nəzəriyyənin sadə mühakiməsinə yönəldərək pul ehtiyatlarını nəzərə almırlar və onu keçmiş nöqsanların qırıntıları kimi nəzərdən keçirirlər. Fridmen və Meyzelman xüsusi test hazırlayırlar. Məqsəd ondan ibarətdir ki, iki göstəricidən investisiya multiplikatoru (onlara görə, gəlir kütləsinin və ya istehlak xərclərinin investisiyalara nisbəti) və pulun dövriyyə sürəti ("gəlirlərin və ya istehlak xərclərinin pul ehtiyacına nisbəti"), hansı milli gəlirin dinamikasını daha etibarlı surətdə proqnozlaşdırmağa qadirdir. Hesablamalar nəticəsində müəlliflər monetar modelinin Keynsçi modeldən üstün olduğunu sübut etməyə çalışırdılar.

Monetaristlər uzun müddət "fienalizm" adlandırdıqları keynsçi siyasətlə mübarizə aparmışlar. Onların fikrincə, Keynsin fiskal siyasətində görülən tədbirlər müəyyən vaxtdan sonra real nəticələrə səbəb olur. Buna görə də, görülən tədbirlər iqtisadi şəraitin dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq mənfi təsir də göstərə bilər. Sonralar monetaristlər tərəfindən "sıxışdırılıb çıxarma effekti" adlanan nəzəriyyə yaradıldı. Bu nəzəriyyəyə görə təsərrüfatdan, dövlət investisiyalarının genişlənməsindən nə qədər qazanırsa, bir o qədər xüsusi investisiyaların ixtisarından itirir.

70-ci illərin ortalarında monetarist-keynsçilik qarşıdurması təsərrüfat siyasəti praktikasında inkişaf etməyə başladı. Monetarizmin nümayəndələrindən biri Q.Conson bu haqda yazır: "Yeni ideyalar intellektual dairələri öz elmi dəyərlərinə görə fəth etmir. Hər şey onun mövcud ortodoksiyanın həll edə bilmədiyi problemi həll edə bilməsindən asılıdır". 70-ci illərin sonu 80-ci illərin əvvəllərində monetarizmin şöhrətlənməsinə onun təkliflərinin iqtisadi siyasətdə istifadə olunması səbəb oldu. Mərkəzi banklar praktiki fəaliyyətlərində monetarist pul qaydalarının müxtəlif variantlarını işlətməyə başladılar. Tələbin idarə olunması, fəallıq siyasəti öz əhəmiyyətini itirdi. Siyasətin yeridilməsində "tədriciliyə" və "gecikdirmələrə" doğru dönüş yarandı. Pul kütləsinin "sıxılması", kreditin məhdudlaşdırılması ilə əlaqədar siyasət genişləndi.

70-ci illərdə İngiltərə təsərrüfatını xarakterizə edən M.Desan yazır: "Çox nadir hallarda müşayiət etmək olar ki, xüsusilə dövlət siyasəti sahəsində, nəzəri arqumentlər belə sürətli və dağıdıcı qələbə qazanırlar. Necə ki, bunu monetaristlər Keynsin tələb siyasətinə qarşı edirlər".

Sonralar, 70-ci illərin ortalarında kapitalist ölkələrində genişlənən inflyasiya böyük dağıntılara səbəb oldu. Keynsçiliyin inflyasiyasının mənfi nəticəsini nəzərə almamaları onların mövqelərini zəiflətdi. Monetaristlərin inandırıcı görünən inflyasiya nəzəriyyəsi ilə sabit valyuta kursu ilə çıxış edən mövqeyi bu zaman daha da güclənir. Lakin monetaristlərin geniş nüfuz qazanmasının əsas köklü səbəbi kapitalist təkrar istehsal şərtlərinin dəyişməsi və kapitalist ölkələrinin idarəetmə dairələrinin strateji xətti dəyişməyə məcbur olması oldu. Bu dövr kapitalist ölkələrində iqtisadi artım tempinin nəzərə çarpacaq dərəcədə zəifləməsi, çoxlu xoşagəlməz amillərin vacib xammal növlərinin çatışmaması, enerji resurslarının qıtlığı rəqabəti genişləndirir, daxili və xarici bazarda satışı məhdudlaşdırırdı. İstehsalın və əməyin məhsuldarlığının azalması son nəticədə mənfəət normasının azalmasına gətirib çıxartdı. Belə bir şəraitdə Keynsin tam məşğulluq şüarını, monetaristlərin pulun sabit alıcılıq qabiliyyəti şüarı əvəz edir. Dövlət siyasətində tələbin stimullaşdırılmasından imtina edilir, dövlət tənzimi dairələri məhdudlaşdırılırdı. Monetarizm "yeni konservatizmin" mühüm tərkib hissəsinə çevrilir. Hazırda monetarizm konservativ doktrinalar ittifaqının mühüm tərkib hissəsi hesab edilir. Bu ittifaqa monetarizmlə yanaşı ekonomiks, yeni klassik cərəyan və s. (o cümlədən, səmərəli gözləmə nəzəriyyəsi) daxil edilir.

§2. NEOLİBERALİZM VƏ MONETARİZM: FƏRQLƏR VƏ ÜMUMİ CƏHƏTLƏR
XX əsrin 20-30-cu illəri dünya ölkələrinin iqtisadiyyatında böyük dəyişikliklərlə müşayiət olunurdu. Cəmiyyətdə baş verən iqtisadi dəyişikliklər iqtisadi nəzəriyyədə də dəyişikliklər tələb edirdi. Artıq uzun illər ərzində siyasi iqtisadda aparıcı rollardan birini oynamış liberalizm cərəyanı öz qüvvəsini itirmişdi. Əsas iqtisadi problemlərin həllində yeni münasibətlərdə müxtəlif cərəyanlar formalaşırdı. Bunlara liberalizmin davamçısı kimi tanınan neoliberalizm və siyasi-iqtisadda yeni cərəyan olan keynsçiliyi göstərmək olar. Hər iki cərəyanın tədqiqat mərkəzində "tənzimlənən iqtisadiyyat" problemi dururdu. Onların ən mühüm fərqləri də bu problemə necə yanaşmalarından yaranmışdı. Keynsçilik dövlət tənzimini tam müdafiə edir və ona hər hansı bir məhdudiyyət qoymurdu. Neoliberalistlər isə əvvəlcə dövlət tənziminin tam əleyhinə çıxsalar da sonralar onu qəbul etməyə məcbur oldular. Neoliberalistlər kapitalizmin tərəddüdlü inkişafını, baş verən böhranları dövlət tənzimi prinsiplərinin düzgün müəyyən olunmasında, dövlət tənzimi sərhədlərini düzgün müəyyənləşdirilməməsində görürdülər. Neoliberalistlərin əsas şüarı, "azad sahibkarlıq", "sosial bazar təsərrüfatı" idi. Onların fikrincə bazar iqtisadiyyatı tam azad rəqabətə əsaslandıqda daimi yüksələn inkişafa malik olmalıdır. Lakin insanların psixoloji meylləri rəqabətin pozulmasına, inhisarlaşmağa meyl yaranmasına səbəb olur ki, bu da sistemin inkişafında dissproporsiyaya - işsizlik, inflyasiyaya və s. səbəb olur. Beləliklə, dövlət tənziminin əsas məqsədi, bu pozulmaların qarşısını almaq, mükəmməl rəqabəti təmin etməkdən ibarət olmalıdır.

Neoliberalizmin ilk nümayəndələrindən biri olan Amerika iqtisadçısı Uolter Limpman "Azad şəhər" kitabında liberalizmin ənənələrini müəyyən şəkildə davam etdirir və dövlət tənziminin yeni prinsiplərini əsaslandırır. Limpmanın fikirləri neoliberalizmdə mühüm rol oynamışdır. Hətta 1938-ci ildə Parisdə keçirilmiş neoliberalların konfransı onların tərəfindən "Uolter Limpman kollokkviumu" adlandırmışdır. Məhz, bu kollokkviumda neoliberallar tam təsdiq etdilər ki, kapitalizm iqtisadiyyatı özünü müstəqil tənzimləməyə malik deyil və dövlətin rolu inkar edilməzdir. Neoliberalizm inkişaf etmiş kapitalist ökələrində sürətlə inkişaf etdi. Müxtəlif ölkələrdə onun öz xüsusiyyətləri ilə fərqlənən cərəyanları formalaşmağa başlandı.

Neoliberalizm bu adla Almaniya Federativ Respublikasında geniş yayılmışdır. Fransada neoliberal dirijizm, Avstriya və İsveçrədə neomarjinalizm, İngiltərədə neoindividualizm, Amerika Birləşmiş Ştatlarında monetarizm kimi neoliberalist cərəyanları formalaşır.

Monetarizm öz xüsusiyyətləri ilə başqa neoliberalist cərəyanlardan daha çox fərqlənirdi. Bu fərqlər 70-ci illərdən daha çox artmış və monetarizm öz təkamülü ilə elə bir səviyyəyə çatmışdır ki, hazırda onu yeni konservativ doktrinalar ittifaqına aid edirlər. Lakin başlıca iqtisadi nəzəriyyə məsələlərinə baxışda monetarizm neoliberalizmlə həmfikirdir. Hələ neoliberalizm yarandığı dövrdə onun aparıcı nümayəndələri olan alman iqtisadçıları V.Repke, A.Ryustov, V.Oyken və s. fəal surətdə başqa cərəyanları, onların nəzəriyyələrini tənqid edir, öz nəzəriyyələrinin əsaslandırılmasında bu metoddan istifadə edirdilər. Onlar K.Marksın dəyər nəzəriyyəsini qeyri-təcrübi, həmfikir nəzəriyyəsi kimi qiymətləndirdilər. Dəyər nəzəriyyəsini bir şəxsin ağlının məhsulu hesab edirdilər. Bu fikir monetarizmin banisi M.Fridmen tərəfindən də təsdiqlənir. Onun fikrincə dəyərin mənbəyini əmək nəzəriyyəsi ilə izah etmək, dəyərin mənbəyini insan əməyində görmək yanlışdır. İnsan ona görə insandır ki, onun şüuru var. Necə ki, insanı onun psixologiyası müəyyən edir, dəyərin mənbəyi də məhz psixologiyada axtarılmalıdır. İnsanın bütün fəaliyyəti həyatdan zövq almağa yönəlmişdir. Bütün proseslərin: müharibələrin, istehsalın, sərvət yığımının və s. mənbəyi - məhz zövqün ödənilməsi ilə bağlıdır. Hər hansı bir şeyin dəyəri ona nə qədər insan əməyi sərf olunmasında deyil, onun insan zövqünü nə dərəcədə ödəməyə qabil olmasında və insanın onu necə qiymətləndirməsindədir.

Qərbi Almaniya neoliberalistləri dəyərin izahına psixoloji aspektlərin öyrənilməsi nöqteyi-nəzərindən yanaşırdılar. Oyken məhsulların dəyərini onların istehlak prosesində müxtəlif əhəmiyyətləri ilə əlaqələndirir. Məhz bu aspektdən neoliberalistlər bazar iqtisadiyyatının "xüsusi siqnallar sistemini" əsaslandırırlar. Onların fikrincə sahibkar, istehsalçı bazarı öyrənərək istehsalçıların tələbatını, zövqünü müəyyən edir və buna uyğun məhsul istehsal edir. Beləliklə, məhsul hələ bazara çıxmazdan, əvvəl, yəni əmtəə olmazdan əvvəl onun dəyəri sahibkar tərəfindən müəyyən olunur. Bazarda isə əmtəələrin qiyməti formalaşır. Göründüyü kimi, neoliberalistlərin fikrincə dəyər subyektiv bir amildir. Qeyd etmək lazımdır ki, dəyərin psixoloji aspektdən izahı təkcə neoliberalistlərə, o cümlədən monetaristlərə xas olan əlamət deyil. Lakin bu fikir müasir iqtisadi nəzəriyyələrdə, o cümlədən keynsçilikdə də eyni cür izah olunur.

Neoliberalizmin pul və pul tədavülünə dair fikirləri onların dövlət tənzimlənməsinin metod və prinsipləri ilə sıx əlaqədardır. Pulla bağlı nəzəriyyələrdə neoliberalizm və monetarizmin əsas fərqləri meydana çıxır. Həm neoliberalistlər, həm də monetaristlər təsərrüfat həyatında pulu yüksək qiymətləndirir. Neoliberalistlərin fikrincə kapitalist iqtisadiyyatında disproporsiyalar qiymətlərin pula qarşı güclü hissiyyatı ilə əlaqədardır. İqtisadi problemlərin əsas səbəbini pulun sabitsizliyi ilə əlaqələndirir və pulun sabitsizliyinin də xeyli dərəcədə bankların fəaliyyəti ilə əlaqədar olmasını söyləyirlər. Oyken pul sabitsizliyini izah edərkən bunu, bankların "pul saraylarına" çevrilməsi ilə əlaqələndirir. Onun fikrincə, bank prezidentinin tərəddüdləri pul dövriyyəsində hiss olunur, pul kütləsinin tərəddüdlərinə səbəb olur. Yəni bank kreditinin artması pul kütləsini artırır, azalması isə əksinə azaldır. Pul kütləsinin artıb-azalması ilə uyğun olaraq qiymətlərin artması isə kreditə tələbi artırır. Oykenin fikrincə belə əlaqə iqtisadi problemlərin: böhranların, işsizliyin yaranmasına aparıb çıxarır. "Sosial bazar təsərrüfatında" bu problemin qarşısını almaq üçün sabit pul tələbi təklif olunur. Sabit pul tələbi problemi o dövrdə, o cümlədən indiki nəzəriyyələrdə də mühüm problemdir.

Neoliberalistlərdən fərqli olaraq monetaristlər pulu təkcə təsərrüfatın əhəmiyyətinin faktoru kimi deyil, onu daha vacib bir şey kimi nəzərdən keçirirlər. Monetaristlərin fikrincə pul bütün təsərrüfatı öz ətrafında fırladan maqnit oxudur. Pul problemi başlıca iqtisadi problem hesab olunur və bütün digər problemlər pul tələbində, pul tədavülündə baş verən dəyişikliklərin nəticəsi kimi qiymətləndirilir. Neoliberalistlər kimi monetaristlər də "sabit pul" ideyasını irəli sürürlər. Lakin monetaristlər buna çatmağı başqa yolla həyata keçirirlər. Monetaristlərin əsas məqsədi pul təklifini sabitləşdirməkdən ibarətdir. Onlar 1929-1933-cü illər Böyük Depressiyanın əsas səbəbini məhz bununla əlaqələndirir, əsas günahı ABŞ Federal Ehtiyatlar Sistemində görürlər. Onların fikrincə FES ölkənin pula tələbini düzgün müəyyənləşdirə bilməmiş, dövriyyədə pul azlığı yaratmışlar. Onlar pul təklifindəki dəyişiklikləri istehsalın, milli gəlirin dinamikasına təsir edən yeganə vacib amil hesab edirlər. Onlar xüsusi hesablamalarla dövriyyədəki pul kütləsinin illik artımının mümkün olan səviyyəsini müəyyən edirlər.

Neoliberalistlərin tədqiqat mərkəzində duran əsas problemlərdən biri iqtisadi böhranlar problemidir. Məlum olduğu kimi neoliberalizm kapitalizmin ümumi böhranı adlanan bir dövrdə yaranmışdır. Həmin dövr neoliberalistlərin qarşısında xüsusi məsələ qoymuşdur: böhranların səbəbini araşdırmaq və onlara qarşı tədbirlər sistemi hazırlamaq. Neoliberalistlərə görə böhranlar iqtisadiyyatın daxili ziddiyyətlərinin nəticəsi deyil. O qeyri-iqtisadi amillərlə bağlıdır. Qeyri-iqtisadi amillərə neoliberalistlər əsasən psixoloji motivləri aid edirlər. Onların fikrincə böhranlar yalnız kapitalizmə aid deyil, istənilən cəmiyyətdə məxsus olan normal bir haldır. Onlar böhran sözünü bir iqtisadi termin kimi iqtisadi nəzəriyyədən çıxarır, "böhran nəzəriyyəsini" "konyuktura nəzəriyəsi" ilə daha doğrusu, "kapitalizmin tərəddüdsüz inkişaf" nəzəriyyəsi ilə əvəz edirlər. Neoliberalistlərin fikrincə böhran adlandırılan iqtisadiyyatın bu dəyişiklikləri sadə konyuktura dəyişiklikləridir. Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda müasir Qərb iqtisadi nəzəriyyəsində böhran termini işlədilmir. Hətta 1929-1933-cü illər böhranı "Böyük depressiya" adlandırılır.

Monetaristlərin tsikl nəzəriyyəsi neoliberalistlərdən fərqli olaraq, başqa cürdür. Düzdür, neoliberalistlər kimi monetaristlər də tsiklik inkişafı qanunauyğun normal hal kimi hesab edirlər. Ancaq tsiklik inkişafın səbəbinin müəyyənləşdirilməsində onların baxışları fərqlənir. Monetaristlər tsiklik inkişafı, iqtisadi tərəddüdləri pul kütləsində baş verən tərəddüdlərlə əlaqələndirirlər. Neoliberalistlər isə əsas səbəbi psixoloji motivlərdə: rəqabətdən kənarlaşmaya və inhisarçılığa meyl, sərvət yığımı və s. əlaqələndirirlər. Onların fikrincə bu amillər son nəticədə bazar təsərrüfatının tənzimlənmə mexanizmini pozur ki, bu da əsas iqtisadi problemlərlə müşayiət olunur. Neoliberalistlər dövlət tənziminin geniş dairə əhatə etdiyi bir şəraitdə tsiklik inkişafın aradan qaldırılmasını qeyri-mümkün hesab edir.

Neoliberalistlərin nəzəriyyəsində riyazi modellər üstünlük təşkil edir. Fransa neoliberalisti J.L.Ryufin fikrincə bu metod kapitalist iqtisadiyyatının kəmiyyət qanunauyğunluqlarını aşkar etməyə imkan verir. Lakin bütöv nəzəriyyə yaratmaq üçün o, keyfiyyət tərəfi olan nəzəri əsaslandırmalarında xüsusi əhəmiyyət kəsb etdiyini qeyd edir. O, işsizliklə real əmək haqqının düz mütənasib asılı olan modelini verir. Eyni fikri monetaristlər də təsdiq edirlər. Onların hər ikisinin kökündə məhsuldarlığın azalması qanunu durur. Ryuef işsizliyin qarşısının alınması üçün əmək bazarını kristallaşdıran amillərin qarşısını almağı təklif edir. Monetaristlərin fikrincə işsizlik insanların məcburi deyil, təbii meylidir. İşdən azad olunmuş adam daha aşağı şərtləri qəbul etsə yenidən işləyə bilər. Hər iki cərəyan həmkarlar ittifaqının fəaliyyətinin işsizliyin artmasına səbəb olduğunu təsdiq edir. Onların əmək haqqını artırmaq cəhdləri kapitalist mənfəət normasının azalmasına səbəb olur. Ryuefin tarazlıq modelinə görə tarazlıq azad bazar qiymətlərinin təsiri şəraitində baş verir. O dövlətin iqtisadi tənziminin genişlənməsinin təsərrüfat mexanizminin pozulmasına səbəb olan amil hesab edir. Dövlətin əsas iqtisadi siyasəti azad bazar qiymətlərinin qarşılıqlı fəaliyyətini təmin etməkdən ibarətdir. Monetaristlərə görə isə əsas iqtisadi siyasət pul kütləsinin sabit, dəqiq müəyyən olunmuş artımını müəyyən etməkdən ibarətdir.

Azad qiymətlər modeli neoliberalizmin əsas modellərindən sayılır. Model konform və qeyri-konform müdaxilələri əsas­lan­dı­rır. Konform dövlət müdaxiləsi aşağıdakılardır: valyuta devalvasiyası; qoruyucu rüsumlar; iş vaxtının (bayramların) müəyyən olunması, normal qiymətləri bərpa məqsədi ilə qiymət tənzimi, qızılın qiymətinin sabitləşdirilməsi, verilənləri süni dəyişməklə gəlirin dolayı bölgüsü, gəlirə vergi qoymaqla gəlirin düz üsulla bölgüsü. Qeyri-konform müdaxilə tədbirləri: valyuta təsərrüfatının məcburi aparılması; klirit siyasəti, xarici investisiyaların qadağan olunması, qiymətlərin və mənzil ödəmələrinin dondurulması; minimum əmək haqqı, dotasiyaların verilməsi və s. X.Kosslerin fikrincə, dövlət tənzimində konform və ya qeyri-konform tədbirlərin seçilməsi, onların pozulmuş bazar mexanizmini nə dərəcədə düzəltməyi vəd edilməsindən asılıdır. Digər alman neoliberalisti L.Erxardın fikrincə, iqtisadiyyatda dövlət tənziminə vacib tələb yaranmayınca dövlət belə tədbirlərdən istifadə etməməlidir. Müasir alman neoliberalizmi üçün "neoklassik sintezi" alman variantı, neoliberalizmin və keynsçiliyin birləşməsi xarakterikdir. Bu monetarizmlə daha çox dövr nəzəriyyələrində, xüsusi iqtisadi artım nəzəriyyəsində meydana çıxır.

Monetaristlər iqtisadi artımı pul kütləsinin artımına bağlayır. Neoliberalistlər iqtisadi artımın qlobal tənzimlənməsini təşkil edirlər. Müasir neoliberalistlər üçün planlaşdırma xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Alman iqtisadçısı Leylerin fikrincə sosial bazar təsərrüfatı ondan çox uzaqdır. Belə bir təsərrüfat, yəni müasir bazar iqtisadiyyatı xüsusi planlaşdırma tələb edir. Onlar qlobal tənzimlənmənin əsas elementlərini aşağıdakıları hesab edirlər.

-Məqsəd layihələri və yönəlmə göstəriciləri şəklində dövlət planlaşdırması;

-Orta tezlikli maliyyə planlaşdırması;

-Dövlət pul-kredit siyasəti;

Şübhəsiz ki, müasir neoliberalistlər həm monetarizmdən, həm də öz sələflərindən uzaqlaşmışlar. Buna görə də onları "neoklassik sintez" adlandırırlar.