Folklor instituti

1.3. Koşak, mani-bayatılar
Uyğur folklorunda və yazılı ədəbiyyatında xalq koşaklarının xüsusu yeri var. Koşaklar istər mövzu, istərsə də forma baximından rəngarəngdir. Zəngin tarixi keçmişə və ənənəyə da­yanan koşaklar haqqında çox yazılmışdır və bu janr Azər­baycanda qoşma, bayatı, türkmənlərdə dörtləmə, qazaxlarda şuvmak türi, qırğızlarda tört sap, özbəklərdə koşık, başqırd və tatarlarda dürtyııllık (şiğır), çuvaşlarda takmak adlandırılan şeir növü ilə demək olar eynidir.

“Divanü lüğat-it-Türk”də “koşuğ - şeir, qəsidə” kimi izah edi­lir. Əmin Abid də 1920-ci illərdə yazdığı bir sıra məqalələrində bu mövzuya toxunmuşdur. Koşak-koşmak, koşuk, koşaş kimi şifahi danışıqda və ədəbi dildə müxtəlif deyiliş və yazılış şəkli olan düzgün, qafiyəli sözlərin müəyyən bir ölçü və ahəng içində bir araya gəlməsi şəklində izah edilir.

Uyğur koşakları Azərbaycan qoşmaları ilə eyniyyət təşkil etsə də, uyğurlarda koşak daha geniş anlamda işlədilir. Onlar koşak dedikdə az qala şifahi xalq ədəbiyyatına aid etdiyimiz şeirlərin əksəriyyətini başa düşürlər.

Uyğurların “Xaliq eğiz icabiyiti” adlandırdıqları ədəbiy­yatda koşaklar ən çox dördlüklər şəklindədir. Iki, beş və altı misralı koşaklar olduğu kimi misralardakı hecalar da fərqlidir. Misraları 4 ilə 6 arasında dəyişən qəliblər olsa da, ən geniş yayılanı 7 və 8 hecalılardır. Onların qafiyə sistemi də bizlərdə və əksər türk xalqlarında olduğu kimi dördlüklər aaaa, aaba, abab, aaab və abcb şəklindədir.

Bizlərdə olduğu kimi uyğurlarda da araşdırıcılar koşaqları bölgülərə ayıranda bir-birindən fərqlilik ortaya çıxır. Məsələn, “Uyğur xaliq eğiz icadiyiti” kitabında koşaklar aşağıdakı kimi təsnif edilir:

1. Emgek koşakları (əmək koşakları), 2. Mevsim-mərasim koşakları (mövsüm-mərasim koşakları), 3. Işki-muhəbbət ko­şak­ları (eşq-məhəbbət koşakları), 4. Tarixi-qəhrəmanlık koşak­ları (tarixi-qəhrəmanlıq koşakları), 5. 16-cı il koşakları (1916-ci ilin hadisələrini əks etdirən koşaklar). (Uyğur Xelq Eğiz Icadiyiti, 1983)

Muhəmmət Zunun və Abdulkərim Rehmanın təsnifi isə belədir:

1. Emgek koşakları (əmək koşakları), 2. Siyasiy koşaklar (siyasi koşaklar), 3. Turmuş koşakları (gündəlik həyatla bağlı koşaklar), 4. Muhəbbət koşakları (məhəbbət koşakları), 5. Balilar koşakları (uşaq koşakları)

Araşdırıcı Osman Ismail isə koşakları bu şəkildə təsnif etmişdir:

1. Emgek koşakları (əmək koşakları) , 2. Örp-adət koşakları (adət-ənənə koşakları), 3. Siyasiy koşaklar (siyasi koşaklar), 4. Turmuş koşakları (gündəlik həyatla bağlı koşaklar), 5. Mu­həb­bət koşakları (məhəbbət koşakları), 6. Balilar koşakları (uşaq koşakları)

Uyğur xalq koşakları içərisində bizlərin bayatı dediyimiz janr ağırlıq təşkil etməkdədir. Araşdırıcılar onları aşağıdakı kimi bölgülərə ayırırlar:

1. Düğün, nişan gibi ortamlarda sevgi ve aşkı ifade etmek için söylenen koşaklar.

2. Kızlarla oğlanlar veya aşıklar arasında atışma amacıyla söylenen koşaklar.

3. Işte çalışırken söylenen koşaklar.

4. Ramazanda yardım toplanırken söylenen koşaklar.

5. Dünürlükte kız isteme sırasında söylenen koşaklar.

7. Çocuk oyunlarında, eğlence amaçlı söylenen koşaklar.

8. Nevruz, bahçe, kavun bayramı gibi şenliklerde söylenen koşaklar.

9. Kış aylarında, sazlı-sözlü ortamlarda eğlenmek amacıyla söylenen koşaklar. (Adem Öger, Mani Tarzındaki Uyğur Halk Koşakları Üzerine Bir Degerlendirme)

Bizim bayatılarla demək olar ki, eyni olduğundan, hətta oxşar bölgülərə ayrıldıqlarından üzərində geniş durmadan bir neçə nümunə verməklə kifayətlənirik.

Yarimnin leven sözi - Yarımın gözəl sözü

Oynap turidu közi - Oynayıp durur gözü

Aymikin kuyaşmikin - Aymıdı, günəşmidi

Yarimnin güzəl üzi - Yarımın güzəl üzü
Su bolsa suzuk bolsa - Su olsa, təmiz olsa

Erikta ekip tursa – Ərikda əkib dursa

Aşik bilen meşuklar - Aşiq ilə məşuqlar

Yan xoşna yakin bolsa - Bir birinə yaxın olsa
Yagliğimni yudurdum –Yaylığımı yudurtdum

Bağka alma yaydurdum - Bağa alma yaydırdım

Aran tapkan yarimni - Çətin tapdığım yarımı

Karakçiğa aldurdum -Quldura aldırdım
Karliğaç kara bolur –Qaranquş qara olur

Kaniti ala bolur - Qanadı ala olur

Yarin bivapa bolsa - Yarın vəfasız olarsa

Beşiga bala bolur - Başına bəla olur
Yar boyini körsətti - Yar boyunu görsətdi

Içim ot tolup ketti - Içim od dolub getdi

Işik oti yamanken - Eşq odu yamanmış

Yürekni kavap etti – Ürəyi kabab etdi
Aymidu, aylarmidu - Aymıdır aylar mıdır?

Ayğa bulut daldimidu - Aya bulud gəldimi

Yar yiraktin kəlgüçe - Yar uzaqdan gəlincə

Akkan yeşim deryamidu - Axan yaşım dəryamıdır?

Əksər türk xalqları mani-bayatılarını, uyğurlar da koşakları toylarda, bayramlarda, qış gecələrində təşkil etdikləri əyləncə­lərdə, tarlalarda, dağlarda dincələrkən, uşaqlarını oynadarkən, eləcə də uşaqlar bir-birlərilə oynayarkən oxuyurlar.