Fonetikaning predmeti, maqsadi va vazifalari Reja

3.Qiyosiy fonetika. Fonetikaning bu turi qardosh tillarning (masalan, O‘zbek, qozoq,
qirg‘iz, turkman va boshqa turkiy tillarning) fonetik tizimidagi umumiy va xususiy jihatlarni
aniqlash imkonini beradi: «Sravnitel`naya fonetika tyurskix yazikov» (A.M. herbak, 1970),
«Sravnitel`no- istoricheskaya grammatika tyurskix yazikov»(B.A.Serebrennikov,
N.Z.Gadjieva,19h6) kabi ishlar shular jumlasidandir. O‘zbek tilshunosligida noqardosh
tillarning, xususan, O‘zbek va rus tillarining fonetik tizimlarini qiyosiy o‘rganishga ham alohida
e`tibor berilmoqda: «Russkaya grammatika v sopostavlenii s uzbekskim yazokom» (Polivanov
e.D., 19qqy.), «Kratkiy ocherk fonetiki russkogo yazika v sopostavlenii s fonetikoy uzbekskogo
yazika» (Kissen I.A., 1952y.), «Kurs sopostavitel`noy grammatiki russkogo i uzbekskogo
yazikov» (Kissen I.A., 1966, 1969, 1971, 1979 yillar), «Sopostavlenie foneticheskix yavleniy
russkogo i uzbekskogo yazikov v rechevom potoke», AKD (Asfandiyarov I.U., 1968y.),
«O‘zbek va rus tillarining qiyosiy grammatikasi» (Azizov O., Safaev A., Jamolxonov H. 1986y.)
kabi ishlar buning dalili.
O‘zbek va rus tillari fonetikasini qiyosan o‘rganish rus maktablarida o‘zbek tilini, o‘zbek
maktablarida esa rus tilini o‘qitish uslubiyatini takomillashtirish nuqtai nazaridan, shuningdek,
O‘zbek-rus bilingvizmi (ikki tilliligi) masalalarini, bunday bilingvizmning har ikkala til
strukturasi va sistemasiga ta`sirini aniqlash pozitsiyasidan foydalidir.
2.Eksperimental (instrumental) fonetika. Fonetikaning bu turida nutq tovushlarining
fizik-akustik va artikulyatsion jihatlari maxsus asboblar (pnevmograf, ostsilograf, fonograf,
spektrograf va boshqalar) yordamida tadqiq qilinadi, shu asosda tovushlarning sifat va miqdor
belgilari (balandligi, kuchi, tembri, spektri, cho‘ziqlik darajasi), ularning artikulyatsiyasi (hosil
bo‘lish orni, usuli) aniqlanadi. Bunday tadqiqot natijalaridan fonetik birliklarning fonologik
jihatlarini tavsiflashda foydalaniladi.
O‘zbek tilshunosligida eksperimental fonetikaning rivojlantirilishida Mahmudov
Ahmadjon va Otamirzaeva Sora kabi fonetistlarning xizmati katta. Bu tilshunoslarning qator
ishlarida O‘zbek tili fonetik tizimining tovushlari, urg‘u, bo‘g‘in kabi birliklari ayni shu usulda
tadqiq qilingan: «Unlilar» (Mahmudov.A.,1992y). «SoglasnO‘e uzbekskogo literaturnogo
yazika» (Mahmudov A., 19h6y.), «Sonornie uzbekskogo yazika» (Maxmudov, A., 19h0.), «
Slovesnoe udarenie v uzbekskom yazike» (Maxmudov.A., 1960.), «Zvukovoy sostav
namanganskogo govora uzbekskogo yazika». «Eksperimental`noe issledovanie», AKD
(Atamirzaeva.S.,196q.), «Eksperimental`no - foneticheskoe issledovanie namanganskogo govora
uzbekskogo yazika» (Atamirzaeva. S., 1974y.), «Akustiko-artikulyatsionniy analiz uzbekskoy
rechi primenitel`no k audiometrii» (Atamirzaeva. S. v soavtorstve, 1979y.) kabi ishlar
fikrimizning dalili.