Fonologiya nazariyalari

FONOLOGIYA NAZARIYALARI
”
CONTENTS
Reja :
Tilshunoslik tarixida tovush sistemasini o‘rganish davrlari
Chet el tilshunosligida keng tarqalgan fonologiya nazariyalari
1
1. “Fonema” tushunchasi paydo bo‘lgunga qadar davr. Bu
davrda fonema va tovush hamda harflar o‘rtasidagi farq aniq
ko‘rsatilmay, tovushlar jtalaffuzining so‘zlardagi ma’lum holatlarda etimologik o‘zgarishlariga ko‘proq e’tibor berilgan.
2. Fonologiya nazariyalarining yuzaga kelish davri. Bu davr
XIX asming ikkinchi yarmidan boshlanib, XX asrda ham
davom etdi. Bu davrda tovush va harf hamda fonema tushunchalari o'rtasidagi farqlar oydinlashdi va keyinchalik bo‘g‘in,
urg‘u hamda intonatsiyaning tildagi funksional tomonlari
o'ranila boshlandi. “Fonema” tushunchasi va terminini birinchi taklif etganlar qatorida fonologiyaning asoschisi, mashhur
rus va polyak olimi I.A. Boduen de Kurtene
uning talantli shogirdi N.V. Kmshevskiy , fransuz
olimi P. Passi, ingliz tilshunosi G. Suit, shveysariyalik taniqli
tilshunos Ferdinand de Sossyur, ms olimi l.K. Uslar kabilaming
nomlari bor. Shu kungacha “fonema” tushunchasiga bir qancha
ta’riflar berildi, biroq termin o'zining chuqur negiziga ega
bo'lmanligi tufayli saqlanib kelmoqda. Hozirgacha tilshunoslikda quyidagi fonologiya nazariyalari yaratildi:
1. I.A. Boduen de Kurtenening psixologik fonologiya
nazariyasi. Bu nazariyaga ko‘ra “fonema” tildagi tovushlarning
psixik ekVivalenti yoki tovush tushunchasining kishi ongida his
etilgan birligidir. I.A. Boduen de Kurtene ko‘rsatishicha, fonema tildagi morfologik, sintaktik va semasiologik tushunchalar bilan bog‘langan fonetik birlikdir'.
01
2. I.A. Boduen de Kurtenening talantli shogirdi akademik
L. V. Shcherba o‘z ustozining qarashlarini rivojlantirdi va fizik fonologiya nazariyasini yaratdi. L.V. Shcherba
ko‘rsatishicha, har bir nutq tovushi umuman boshqa nutq
tovushlari kabi qandaydir fizik, mexanik hodisa hisoblanadi.
Jonli nutqda juda ko‘p turli tovushlar talaffuz etiladi.Bu tovushlar tildagi so'z va so'z shakllarining ma'nolarini farqlay oluvchi soni jihatidan kam bo'lgan tovush tiplariga birlashadi.Bunday tovush tiplari fonemalar deyiladi.
02
3. L.V. Shcherbaning shogirdlari keyinchalik rus tilshunosligida ikki fonologik oqimga boMindilar. Bu ikki oqim
bir-biriga zid bo‘lmagan va faqat ilmiy baxs yordamida rus
tilshunosligini rivojlantirishga katta hissa qo‘shayotgan Moskva
va Peterburg fonologiya maktablari nazariyalarini tashkil etadi.
03
4. Rossiya olimi S.I. Bemshteyn tomonidan taklif etilgan
fonologiya nazariyasi alohida qarashlari bilan ajralib turadi va u
aniq tillami tadqiq etishda juda kam qo'llangan..O'zbek tili va shevalarini o'eganishda katta xizmat qilgan Y.D.Polivanov ham Boduen de Kurtenening talantli shogirdlaridan biri edi.Y.D.Polivanov alohida fonologiya nazariyasini yaratmagan bo'lsa ham ustozining fonemaga psixologik va morfologik qarashlarini ko'proq funksional jihatdan asoslashga urindi vaularni turkiy tillar hamda boshqa ko'pgina tillar misolida izohlab berdi.
04

• 1. Praga lingyistika maktabining fonologiya nazariyasi
• jahonda eng dong chiqargan hisoblanadi. Uning vakillari Praga
• fonologiya maktabi nazariyasining asoschisi mashhur olim
• N.S.Trubetskoy (1890—1938), R. Yakobson, V. Matezius,
• B.Trinka, I. Vaxek va boshqalardir. Bu maktabning xususan,
• N.S. Trubetskoyning fonologik nazariyasi va metodlari bir
• necha tillarni ilmiy o ‘rganishga tatqiq etilgan va hozirgi davrda
• ham qo'llanib kelinmoqda. Praga fonologiya maktabi fonologik
• oppozitsiyalar klassifikatsiyasi, fonologik neytralizatsiya, korrelyatsiya, fonemalaming birikmalari va boshqa qator masaalami ilmiy tatbiq etish nazariya va metodlami taklif etgan'. Bu
• maktabning qarashlari jahon tilshunosligida ham keng o‘rin
• olgan. Shu sababli ulardan ba’zilarini yuqorida ko‘rsatib o ‘tildi.
• 2. London fonologiya maktabi va uning yirik namoyandasi
• D. Jounz tomonidan taklif etilgan fizik (akustik) fonologiya
• nazariyasi (Angliya). Bu nazariyaga asosan fonema akustik
• jihatdan bir xil boTgan “tovushlar oilasi” hisoblanadi.
• 3. Distributiv fonologiya nazariyasi (AQ SH ). By nazariyaga
• asosan fonema akustik jihatdan bir xil bo'lgan “tovushlar sinfi”
• yoki “allofonlar sinfi” deb ta’rif beriladi.