Fârâbî nübüvvet kavramını bu şekilde yorumlamakla din ile felsefenin aynı kay­naktan yani faal akıldan geldiğini, dola­yısıyla aralarında mahiyet farkı değil sa­dece derece farkının bulunduğunu gös­termek istemiştir

FASÎ, ABDURRAHMAN B. ABDÜLKÂDİR

Ebû Zeyd Abdurrahman b. Abdilkâdir b. Alî el-Fihrî el-Fâsî (ö. 1096/1685) Çok yönlü âlim.

17 Cemâziyelâhir 1040 (21 Ocak 1631) tarihinde Fas'ta doğdu. Kur'an'ı ezber­ledikten sonra babası Abdülkâdir el-Fâ­sî, amcası Ahmed b. Ali el-Fâsî, Muham­med Meyyâre, Ahmed b. Muhammed el-Kalesâdî. Muhammed b. Ahmed es-Sab-bâğ, Hamdûn el-Ebbâr ve Abdülkâdir b. Ali et-Tuleytılî gibi âlimlerden çeşitli ilimleri tahsil etti. İslâmî ilimler yanında matematik, astronomi, tıp. kimya, zira­at, veterinerlik gibi konularda da geniş bilgi sahibi oldu ve bu sebeple zamanı­nın Süyûtî'si olarak tanındı. Eğitiminin büyük bir kısmını ailesine ait ez-Zâviye-tü'1-Fâsiyye'de yapmasına rağmen ba­basının ve aynı aileden diğer bazı âlim­lerin ilim ve telif konusundaki verimlili­ğini olumsuz yönde etkileyen tasavvufi faaliyetten uzak kaldı; vaktinin çoğunu kitap telif etmeye ayırdı. İlmi ve ahlâ­kı sayesinde halkın ve yöneticilerin tak­dirine mazhar oldu. 16 Cemâziyelevvel 1096'da⁵⁷³ Fas'ta vefat et­ti ve kendi zaviyelerinde babasının yanı­na defnedildi.

Eserleri.

Abdurrahman el-Fâsî naklî ve aklî ilimlerin hemen hepsinde eser ver­miş olup oğlu Ebû Abdullah Muhammed, el-Lü'lü'ü ve'1-mercon fî menâkibi'ş-Şeyh cAbdirrahmân adlı eserinde ba­basına ait 176 eserin adını kaydetmiş, Muhammed el-Fâsî'nin çeşitli katalog­lardan tesbit ettikleriyle bu sayı 200'ü aşmıştır⁵⁷⁴. Çoğu di­daktik mahiyette müstakil manzumeler­den oluşan bu eserlerin başlıcaları şun­lardır:

1- el-Uknûm fî mebâdi3i (menâ-hiçi) l-culûm. İlimlerin tasnifine dair manzum bir eserdir. Müellifin ansiklo­pedik bilgisini ve kültürünü yansıtan bu önemli eserde Abdülhay el-Kettânî'nin tesbitine göre 278 ilim dalı 17.383 be­yitte anlatılmıştır⁵⁷⁵. Rabat'ta el-Hizânetü'l-âmme'-de bir⁵⁷⁶, el-Hizânetü'l-Haseniy-ye'deyedi⁵⁷⁷ yazma nüshası bulunmak­tadır.

2- el-Matlab fi'r-ruh'i'l-mücey-yeb.⁵⁷⁸

3- el-Gurre fî beyti'1-ibre.⁵⁷⁹

4- 'İkdü'l-cevher fi'r-rubci'l-mukantar.⁵⁸⁰

5- Tebyî-nü'1-mücmel îî cilmi'l-cedvel.⁵⁸¹

6- el-İntİhâb fî vaz'i'l-usturlâb.⁵⁸²

7- el-Cümu fî 'ilmi'l-mû­sikî ve't-tubû*. H. G. Farmer tarafından İngilizce tercümesiyle birlikte neşredil­miştir.⁵⁸³

8- el-zAmelü'l-Fûsî⁵⁸⁴. Fas'ta kadı ve müftülerin mezhepteki hâkim görüş ye­rine, içinde bulunulan şartları ve ihtiyaç­ları göz önüne alarak verdikleri hüküm­lerden oluşan hukuk uygulamalarını ih­tiva eder. Başta Kuzey Afrika olmak üze­re Mâlikî mezhebinin yaygın olduğu di­ğer Afrika ülkelerinde büyük rağbet gö­ren eser çeşitli tarihlerde basılmıştır.⁵⁸⁵

9- et-Teysîr ve't-teshü fî zikri mâ ağ-felehü'ş-Şeyh Holîl min ahkâmi'1-mü-ğarese ve't-teviîc ve't-tesyîr. Muham­med Ben Şeneb tarafından yayımlanmış­tır.⁵⁸⁶

10- el-İğ-tibât bi-Şerhi Nüzheti'i-istinbât⁵⁸⁷.

11- Şerhu'l- 'Aki­de. Babası Abdülkâdir el-Fâsî'nin eserine yazdığı şerhtir.⁵⁸⁸

12- Rehcetü'l-kaşîd bi-şerhi'l-Merâşıd. Babasının amcası Muhammed el-Arabî'nin Merâşıdü'!-muctemed fî makâşıdi'l-mu'tekad adlı eserinin şer­hidir.⁵⁸⁹

13- Zeh-rü'ş-şemârih (eş-Şemârih) fî 'îimi't-tâ-rih.⁵⁹⁰

14- İbtihâ-cü'1-küîûb fî menâkibi {bi-haberi)'ş-Şeyh Ebi'l-Mehâsin ve şeyhihî Sîdî cAbdirrahmân el-Meczûb. Babasının de­desi Ebü'l-Mehâsin el-Fâsî ve onun şey­hinin menâkıbına dairdir.⁵⁹¹

15- Ezhârü'l- bastan fi me-nâkıbi'ş-Şeyh 'Abdirrahmân. Ebü'l-Mehâsin el-Fâsî'nin Arif el-Fâsî diye ta­nınan kardeşi Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed el-Fâsî'nin biyografisine dairdir.⁵⁹²

16- Tuhfetü'l-ekâbir fî menâkibi {ah-bâri)'ş-Şeyh 'Abdilkâdir. Babası Ab-dülkâdir el-Fâsî'nin biyografisine dair­dir.⁵⁹³

17- Zikru ba'zı meşâhîri Fâs fi'l-ka-dîm. İbnü'l-Ahmer ile diğer bazı müel­liflere de nisbet edilen ve Büyûtâtü Fâsi'1-kübrâ adıyla yayımlanan eserin⁵⁹⁴ Abdurrahman el-Fâsî tarafın­dan ihtisar edildiği ve kitaba bazı ilâve­lerde bulunulduğu söylenmektedir.⁵⁹⁵

Bibliyografya:

Muhammed el-Arabî el-Fâsî. Mir'âtü'l-me-hSsirt min ahbâri'ş-Şeyh Ebi'l-Mehâsin, Fas 1323/1905, s. 147-150; Kadiri. rieşrul-meşâ-nî, II, 325-329; Selâvî. KitSbü'i-İstikşâ, VII, 45, 108; îzâhu't-meknün, 1,9, 106, 113, 162, 296, 378; II, 142. 234, 412, 499, 525, 561, 659; Brockelmann. QAL, II, 612; SuppL, II, 694-695; Serkîs. Mu'cem, I, 1010; Kehhâle. Mu'cemü'l-mü'elliftn, V, 145; Abdüsselâm b. Abdülkâdir b. Sûde, Delüü mü'errihi'i-Mağribi'lakşâ, Dârül-beyzâ 1960-65. 62,144, 175, 176, Î85. 196, 217. 236; !l, 289, 313, 377. 403, 407, 430; Ab-dülhay el-Kettânî, Fihrisul-fehâris, II. 735-736; a-mlf., et-Terâtîbü't-idâriyye (Özel), III, 21-23; A. L. de Premare. Sîdi cAbd er-Rahmân el-Mej-dûb, Paris 1985, s. 155-189; İbrahim Harekât. et-Teyyârâtü's-siyâsiyye uel-fıkriyye bi'l-Mağrib kabie't-himaye, Dârülbeyzâ 1405/1985, s. 263; a.mlf, es-Siyâse ue'l-müctema" fi't-aşri's-Şa'dt, Dârülbeyzâ 1987, s. 192; Ömer Ferruh, Me'âlimü'l-edebn-'Arabî, Beyrut 1406/1986, II, 777-781; Muhammed el-Fâsî. "el-cÂlimürl- mevsû'î Ebû Zeyd cAbdurrahmân el-Fâsî ma'a kâ'ime kâmile li-mü'ellefâtih", MMLA, LV!II (1986), s. 122-140; aynı makale. el-Menâhil, XXXV, Rabat 1986, s. 55-80; E. Levi-Provençal. "cAbd al-Rahmân al-Fâsi", El2 Iİng.1, I, 86; Ch. Pellat. "al-Fâsi", Et2 SuppL (İng ), s. 302.

FÂSÎ, ABDÜLKÂDİR B. ALİ

Ebû Muhammed (Ebü's-Suûd) Abdülkâdir b. Alî b. Yûsuf el-Fihrî el-Fâsî (ö. 1091/1680) Âlim ve mutasavvıf.

2 Ramazan 100Vde⁵⁹⁶ Fas'ın kuzeyinde bulunan Kasrülkebîr'-de (Alcazarquivir) doğdu. Endülüs asıllı olup Fas'a yerleşen, birçok âlim ve mu­tasavvıfın yetiştiği bir aileye mensup­tur. İlk tahsilini babasının ve diğer âlim­lerin yanında yaptı. Öğrenimini sürdür­mek maksadıyla 1025 (1616) yılında Fas'a gitti. Aralarında Arif e!-Fâsî diye tanınan babasının amcası Ebû Zeyd (Ebû Muham­med) Abdurrahman b. Muhammed el-Fâsî, Ebü'l-Kâsım b. Ebü'n-Nuaym el-Gassânî. Ebü'l-Abbas Ahmed b. Muham­med el-Makkarî ve İbn Âşir el-Fâsî'nin bulunduğu birçok hocadan ders aldı. Bu arada mutasavvıflarla tanıştı. Çok etki­lendiği Şeyh Abdurrahman b. Muham­med el-Fâsî'ye intisap etti. İlim ve tak­vası ile kısa zamanda şöhrete kavuşan Abdülkâdir. dedesi Ebü'l-Mehâsin el-Fâsî'nin Fas'ta kurduğu ez-Zâviyetü'l-Fâ-siyye'nin şeyhi oldu. Burada ve Câmiu'l-Karaviyyîn'de başta hadis olmak üzere çeşitli dersler verdi ve çok sayıda öğren­ci yetiştirdi. Aralarında oğlu Ebû Zeyd Abdurrahman ile Ebû Ali el-Yûsî. Ebü'l-Hasan el-Hureyşî, Muhammed b. Ab­düsselâm el-Bennânî ve Ebû Salim el-Ayyâşî gibi tanınmış âlimlerin de bulun­duğu öğrencileri hakkında oğlu Abdur­rahman İbtihâcü'l-beşâ'ir fî men ka-ra3e 'aîe'ş-Şeyh cAbdilkadir adıyla bir eser yazmıştır.

Resmî görev almayı kabul etmeyen Abdülkâdir el-Fâsî kitap istinsah ede­rek hayatını kazanmıştır. En çok istinsah ettiği kitaplar Buhârî ve Müslim'in el-Câmicuş-şahîh'\end\r. Abdülhay el-Kettânî. Fâsî'nin yazdığı nefis bir Şahîh-i Buhâri nüshasının kendisinde mevcut olduğunu söyler⁵⁹⁷. Fâsî 8 Ramazan 1091⁵⁹⁸ ta­rihinde vefat etti ve vasiyeti üzerine ken­di zaviyesine defnedildi. Bazı kaynaklar­da vefat günü 9 Ramazan olarak geç­mektedir.

Eserleri. Abdülkâdir el-Fâsî'nin çoğu öğrencileri tarafından toplanıp bir ara­ya getirilmiş fetva ve ders notlarından oluşan belli başlı eserleri şunlardır:

1- en-Nevâzilü -kübrâ⁵⁹⁹. Fıkha dairdir,

2- el-Fık-hiyye. Cessüs lakabıyla tanınan Muham­med b. Kasım el-Fâsî'nin şerhiyle birlik­te basılmıştır⁶⁰⁰.

3- Höşiyetü Şo-hîhi'l-Buhârî⁶⁰¹. Oğlu Abdurrah­man el-Fâsî tarafından derlenmiştir.

4- Risale ii'l-imameti!-uzmâ.⁶⁰²

5- Fihristti'ş-Şeyh cAb-diîkadir el-Fâsî. Muhammed Ben Şeneb tarafından Fransızca tercümesiyle birlikte yayımlanmıştır.⁶⁰³

6- el-cAkîde. Oğlu Abdurrahman el-Fâsî tara­fından şerhedilmiştir.⁶⁰⁴

7- en-Netîcetü'1-mahmû-de fi'i-red calâ zâlimi milkiyyeti Vâ-di'1-Meşmûde. Bir nüshası Fas'ta el-Hizânetü'l-Ahmediyye'de mevcuttur.⁶⁰⁵ Fa-sî'nin ayrıca el-Ferâ3ii ve's-sünen adlı bir eseri olduğu kaydedilmektedir.⁶⁰⁶

Abdülkâdir el-Fâsî'nin hayatı hakkın­da müstakil eserler telif edilmiştir. Bun­ların arasında en tanınmışı, oğlu Ebû Zeyd Abdurrahman'ın Tuhfetü'î-ekâbir fî menâkıbi'ş-Şeyh 'Abdilködir adlı kitabıdır. Yine Abdurrahman tarafından dedesinin amcası Arif el-Fâsî'yle ilgili olarak yazılan Ezhârü'l-bustân fî me­nâkıbi'ş-Şeyh cAbdirrahmân da Ab­dülkâdir el-Fâsî'ye dair haber ve men­kıbeleri ihtiva etmektedir.

Bibliyografya:

Abdurrahman b. Abdülkâdir el-Fâsî. Tuhfe-lü't-ekâbir fî menâkıbi'ş-Şeyh ''Abdiikâdir, Ra­bat el-Hizânetü'l-melikİyye, nr. 707; a.mlf., Ez­hârü'l-bustân, Rabat el-Hizânetü'l-âmme, nr. 2074, s- 406; Ahmed b. Ya-küb el-Vellâlî. Me-bâhisü'i enuâr, Rabat el-Hizânetü'l-âmme, nr. 2305; Muhibbî. Hulâşatü'l-eşer, II, 444-446; Kadiri. Neşrü'l-meşânî, II, 270-279; Versilanî, Nüzhetü't-enzâr fîazli 'ilmi't-târih, ue'i ahbâr, Beyrut 1394/1974, I, 124; Selâvî, Kitâbü'i-İstik-şâ, VII, 4, 45, 105, 108; Serkîs. Mu'cem, !. 207; II. 1430; Mahlûf, Şeceretü'n-nûr, s. 314-315; Brockelmann, GAL SuppL, I, 263; II, 708; Ab­dülhay el-Kettânî, Fihrisü'l-fehâris, II, 763-771, ayrıca bk. İndeks; Ziriklf. el-Ac!âm, IV, 166; Keh­hâle. Mu'cemü'S-mü'etUffn, V, 295; Muham­med Dâvûd. Târîhu Tıtuân, Tıtvân 1379/1959. 1, 304-309; Abdüsselâm b. Abdülkâdir b. Sû­de, De/f/ü mü'errihi'l-Mağribi'l-akşâ, Dârül­beyzâ 1960-65, I, 62, 179, 196; !I, 315; Ömer Ferruh, Me'âtimü'l-edebi'i-'Arabî, Beyrut 1406/ 1986, II, 777-781; E. Levi-Provençal. "cAbd al-Kâdir al-Fâsi", El2 (İng), i, 70; Ch. Pellat. "al-Fâsi", El2 Suppl. (İng ), s. 302-303.