GiRİŞ: karakalpak türkleri ve karakalpakistan

III. BÖLÜM: KARAKALPAK EFSANELERİNDEKİ UNSURLAR VE EFSANELERİN MOTİF YAPISI

III.1. KARAKALPAK EFSANELERİNİN YAPI, KONU VE İŞLEV BAKIMINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

Efsane; yapısı, konusu, işlevi, anlatıcı, dinleyici ve icra ortamı bakımından kendine has özelliklere sahip müstakil bir türdür. Efsanelerin konu, yapı ve işlev özellikleri metin merkezli çalışmalarla tespit edilebilirken, anlatıcı, dinleyici ve icra bakımından değerlendirilmesi icra merkezli bir inceleme sonucu değerlendirilebilir. Efsane türünün özelliklerinin tespit edilmesi; hem bu türün benzer olduğu gösterdiği diğer nesir anlatmalardan ayrılması, hem de incelenen metinlerin özelliklerinin açıklanabilmesi bakımından önem arz etmektedir. Çalışmanın bu kısmında, Karakalpak efsaneleri üzerine yaptığımız metin merkezli bu araştırmaya kaynaklık eden metinlerden seçtiğimiz örnekler ışığında efsane türünün yapı, konu ve işlev özellikleri tespit edilmeye çalışılacaktır.

Erken dönem halk bilimi çalışmalarında, Grimm Kardeşlerin efsaneyi tanımlanmak için ileri sürdükleri “masal daha şiirseldir, efsane ise daha tarihîdir”⁴¹⁶ görüşünden yola çıkılarak, efsanenin sabit bir şekli olması gerektiği düşünülür. Bu bakış açısıyla şekillenen efsanenin şeklini belirleme çalışmaları sonucunda, efsaneyi masal veya destan gibi edebî bir şekle sahip kılabilmek için çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Efsaneler sözlü kültür ortamında esnek bir yapıya sahiptir. Başka bir ifadeyle, efsanelerin nesir olmaları dışında sabit bir şekli yoktur. Efsanelerin icra ortamlarının çeşitli konulardaki görüşleri etkileyici örneklerle desteklemek olduğu ve hemen her türlü konuşma içinde örnek olarak kullanılabildiği düşünülürse, efsanelerin eklendiği konuşmanın şekline uyum sağlayarak konuşmanın bütünlüğünü koruduğu görülür. Bu nedenle, efsanelerin hacim bakımından uzun olmaları, sanatsal unsurlarla abartılarak genişletilmeleri ve de masal veya destan gibi sabit bir şekle sahip olmaları mümkün değildir.

Efsaneler masaldan daha kısadır, bundan dolayı, bir efsane metninde masala nazaran daha az yapısal birim vardır.⁴¹⁷ Karakalpak efsanelerinin de pek çoğu tek veya iki epizottan oluşmaktadır. Ancak, tarihî şahıslar ve olaylarla ilgili efsaneler birkaç epizottan meydana gelmiştir. Bu tür efsaneler de tarihî olaylar ayrıntılı olarak anlatıldığı için, diğer konulardaki efsanelere göre daha fazla epizoda sahiptir, fakat bu tür efsanelerde anlatmayı genişleten ve tasvire dayalı ayrıntılardan oluşan bazı epizotların atılmasının olay örgüsünü bozmadığı tespit edilmiştir.

Efsanelerin bir diğer özelliği ise, sade bir anlatımı olması ve amaca yönelik bilgiyi kapsamasıdır. Efsanedeki sanatsal özellikler son derece basit ve gösterişsizdir.⁴¹⁸ Bununla birlikte, efsane anlatımı sırasında bazı formel ifadeler kullanılmaktadır. Karakalpak efsaneleri hakkında yaptığımız alan araştırmasında anlatıma giriş oluşturan ve anlatmanın sonuçlandığını bildiren “başlangıç” ve “bitiş” formellerinin kullanıldığını tespit ettik. Burada dikkat çekici olan nokta ise, efsanelerdeki formel ifadeler, masalların aksine, yapının ayrılmaz ve değişmez bir parçası değildir. Çünkü, bazı efsanelerde bu formel yapılara rastlanmadığı gibi, tespit edilen formel ifadelerin de pek çok çeşidi olduğu görülmektedir. Karakalpak efsanelerinde tespit ettiğimiz başlangıç formellerinin bazıları şunlardır; “Eskiden”, “Eskiden … vardır.”, “Çok eskiden … vardır.” , “… hakkında halk arasında şöyle bir efsane anlatılır:” bitiş formeller ise, “Bugünkü … bu şekilde oluşmuştur.”, “Bu olaydan sonra … olduğu söylenir.” şeklindedir.

Karakalpak efsanelerinde başlangıç ve bitiş formelleri dışında, atasözleri ve deyimler gibi formel ifadeler de sıkça kullanır. Formel ifadeler de efsaneler gibi, az sözle çok şey ifade ettikleri için ya da ifadeyi veya dinleyici üzerindeki etkiyi güçlendirmek için anlatmalarda yer verilmiş olmalıdır. “Tiyekli gibi adın değişmesin!”, “Japalak görürsen vur, kötülükten kendini kurtar!”, “İki ayaklının akrabası yeğenidir, dört ayaklının akrabası deve yavrusudur” gibi deyimlerin kullanıldığı efsanelerle; “Ak deveyi gördün mü, gördüğüm yok!” “Yapmasını bilene görevin küçüğü olmaz”, “Er olan yiğide, kuş da, it de silahtır”, “Türkmen Özbek tübi bir, tüp atası Maykabiy (Türkmen, Özbek kökü bir, esas atası Maykabiy)” gibi deyimleri açıklayan efsaneler örnek verilebilir.

Sonuç olarak, “kendine özgü bir üslubu, kalıplaşmış kuralları ve biçimleri olmayan, düz konuşma diliyle bildirilen”⁴¹⁹ anlatmalar olan efsanelerin yapısal özelliklerinin Karakalpak efsanelerinde de korunmuş olduğunu söylemek mümkündür.

Efsanelerin, nesir olmaları dışında, belirgin ve sabit şekil özellikleri bulunmadığı için, efsanenin tür özelliklerini belirleyen unsurların başında konuları gelmektedir.

Pertev Naili Boratav, efsanelerin konularını dört ana başlık altında toplayarak incelemiştir. Söz konusu başlıklar şunlardır;

“1. Yaratılış, oluşum ve dönüşüm konuları.

2. Tarihi konular.

3. Olağanüstü varlıklarla ilgili konular.

4. Dinlik konular.”⁴²⁰

Pertev Naili Boratav’ın efsane konularını mümkün olduğu kadar ayrıntıdan uzak ve genel başlıklar altında tasnif ettiği görülmektedir. Biz de çalışmamızın kaynağını oluşturan metinleri konularına göre dört genel başlık altında tasnif ettik;

1. İnsanlar

2. Hayvanlar

3. Mekânlar

4. Atasözleri ve Deyimlerin Ortaya Çıkışı

Çalışmanın sonunda bulunan Karakalpak efsane metinleri bu başlıklara göre tasnif edilmiştir.

Yukarıdaki iki tasnifte de efsane konuları genel başlıklar altında ele alınmıştır. Ancak, efsanelerin konularını tespit ederken yapılacak ayrıntılı incelemelerde motif ve konu kavramları dikkat edilmesi gereken meselelerin başında gelmektedir. Bilindiği üzere bazı motifler hem motif hem de konu olarak nitelendirilmektedir. Örneğin; “taş kesilme” hem motif hem de konu olarak ele alınmaktadır. Sonuç itibariyle, herhangi bir obje taş kesiliyor veya herhangi bir şekle giriyorsa bu eylem efsanenin konusunu oluşturmaktadır. Aynı zamanda, bu konular, motif olarak Stith Thompson'un “Halk Edebiyatında Motif İndeksi” çalışmasında da görülmektedir. Sonuç olarak denilebilir ki, “taş kesilme” ve “şekil değiştirme” her zaman ikili, yani hem motif hem de konu olma özelliğini korumaktadır.⁴²¹ Bu durumda efsanelerin konularını genel başlıklar altında değerlendirmek belki de bu karmaşayı ortadan kaldıracaktır. Nitekim Karakalpak efsanelerinin konuları bu bakış açısıyla yukarıda dört ana başlığa ayrılmıştır. Yine de metin merkezli bu çalışma kapsamında Karakalpak efsanelerinin konularının ayrıntılı olarak tespit edilmesi bir ihtiyaç olarak ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle biz de Karakalpak efsanelerinin motiflerini de göz önüne alarak ayrıntılı bir konu şeması hazırladık. Aşağıdaki şemada Karakalpak efsanelerinin konuları ve bu başlıklar altında yer alan efsane numaraları bulunmaktadır;

I. Dönüşüm ve Oluşum Konulu Karakalpak Efsaneleri

I.1. Dönüşüm:

A. İnsanın Hayvana Dönüşmesi:

A.1. Beddua Sonucu: (18, 22, 24, 25, 28, 30 ve 32. efsaneler)

A.2. Büyü Sonucu: (26. ve 31. efsaneler)

A.3 Diğer Sebeplerle Dönüşüm: (19, 33, 51 ve 66. efsaneler)

B. İnsanın Nesneye Dönüşmesi: (66. efsane)

C. İnsanın Farklı Bir İnsan Şekline Dönüşmesi: (65. efsane)

I.2.Oluşum: (17. efsane)

II. Hayvanları Konu Edinen Karakalpak Efsaneleri

A. Yardımcı Hayvanlar: (2, 12, 13, 26 ve 47. efsaneler)

B. Hayvanlarla İlgili Diğer Efsaneler: (5, 18, 20, 21, 22, 30, 33, 34. efsaneler)

III. Olağanüstü Varlıkları Konu Edinen Karakalpak Efsaneleri

(6, 13, 17, 21, 26, 31, 33, 41, 43, 57. efsaneler)

IV. Yasak, Ceza ve Bedduaları Konu Edinen Karakalpak Efsaneleri

(1, 5, 7, 9, 18, 19, 22, 23, 24, 25, 28, 30, 32, 37, 40, 43, 50, 53, 62, 66. efsaneler)

V. Hamile Kalma Ve Doğum, Evlilik Konusundaki Karakalpak Efsaneleri

(4, 11, 35, 37, 38, 40, 42, 46, 49, 62, 63, 64, 65, 66, 69. efsaneler)

VII. Dini Konular ve İnançla İlgili Karakalpak Efsaneleri

(6, 10, 13, 23, 24, 41, 43 ve 46. efsaneler)

VIII. Atasözleri ve Deyimlerin Oluşumunu Konu Edinen Karakalpak Efsaneleri

A. Atasözleri: (18, 30, 47, 53, 54 ve 63. efsaneler)

B. Deyimler : (12, 18, 27, 38, 50, 51, 52. efsaneler)

Karakalpak efsaneleri yukarıda verilen konuları bakımından incelendiğinde şu sonuçlara ulaşılmaktadır; Karakalpak efsanelerinde coğrafî mekânların oldukça fazla yer aldığı görülmektedir. Efsanelerde, mekânlara yerel özelliklerle dokunmuş konulardaki hikâyeler mal edilerek bu mekânları millîleştirildiği görülmektedir. Örneğin kaleler hakkındaki efsanelerin tamamında Karakalpak tarihindeki şahıs ve olaylar yer alır ve bu şekilde mekânlar millîleştirilir. Karakalpak toplumunun sosyal ve kültürel yapısının gelecek kuşaklara taşınması amacıyla sosyal ve kültürel yapıyla ilgili konulara da efsanelerde geniş yer verildiği görülür. Örneğin; Karakalpakların atlı-göçebe yaşamı ve bozkır hayatı pek çok efsanenin arka planını oluşturmaktadır. Şecere, pir ve ataları konu edinen efsanelerle de millî ve kültürel yapı yeni nesillere aşılanmaktadır. Karakalpak efsanelerinde sıkça rastladığımız bir diğer konu ise, cezalandırmalar ve başa gelen kötü olaylardır. Toplumsal yapının kurum ve kurallarını korumak amacıyla efsanelerde sıkça cezalandırma ve başa gelen kötü olayların konu edindiğini düşünmekteyiz. Örneğin anne, babaya saygısızlık eden çocukların baykuşa, muhtaç insanlara yardım etmeyen kişinin domuza ve cimri tüccarın kaplumbağa dönüşmesi gibi kötü davranışları yasaklayan efsaneler ile illegal ilişkiler sonucu çocuk doğuran kadınların cezalandırılmalarını anlatan efsaneler de bunlara örnek olarak gösterilebilir.

Efsanelerin konularının bu türün özelliklerinin belirlenmesindeki önemini yukarıda açıklamıştık. Efsanelerin özelliklerinin belirlenmesi bakımından, konu kadar önemli bir diğer husus ise işlevdir. Çünkü bütün folklor ürünleri toplumsal yapı içerisinde bir işleve sahiptir, fakat folklor ürünlerinin temel özelliği kültürel istikrarın sürdürmesi için önemli bir mekanizma olmasıdır.⁴²²

Fonksiyon (işlev) teorisinin savunucusu Radcliff Brown, toplumsal ve kültürel unsurların mutlaka bir işlevinin olduğunu savunur. Brown, bu konudaki görüşlerini şöyle özetler; “Toplumun işleyişi çok parçalı bir makinenin çalışmasına benzer. En küçük vidanın bile makinenin çalışmasına katkısı olması gibi, her sosyal hareketin, her geleneğin, her sosyal normun da toplumun düzenli olmasına katkısı vardır. Toplumda fonksiyonelliği bulunmayan kurumlar yok olmaya mahkûmdur. Bu anlamda efsane, destan, masal, hikaye, fıkra, türkü gibi halk edebiyatı ürünleri, sahip oldukları gelenek taşıyıcılığı, eğitme, sosyal motivasyon, yararlılık, bütünleştiricilik, dengeleme, bir düşünceyi destekleme, sosyal eleştiri ve denetim mekanizması, dikkat çekme, az sözle çok şey anlatma, son sözü söyleme, kıssadan hisse kapma, gerilenleri yumuşatma, eğlendirme, güldürme ve rahatlatma fonksiyonlarıyla yapının güçlü tutulmasında çok önemli görevler yüklenmektedir.”⁴²³ Bu görüşe göre, diğer kültürel unsurlar gibi folklorun eğlendirme ve rahatlatma işlevi yanında eğitim, örnek gösterme ve kültürel yapıyı koruma işlevleri de bulunmaktadır.

Sözlü folklor ürünlerinden efsaneler de sadece sanatsal yaratmalar olmayıp toplumsal yapı içerisinde bir işleve sahiptir. Efsanelerin eğitimdeki işlevi nesilden nesle devam eder ve kabul edilmiş kültürel normlara uyumu temin etmek için toplum içerisinde işler. Bu durumda, efsanelerin temel işlevi öğüt vermektir. Öğüt verme işlevi, yasak ve kuralların ihlali sonucunda oluşabilecek tabiatüstü sonuçların anlatılmasıyla gerçekleştirilir.⁴²⁴

Bilge Seyidoğlu, “Erzurum'da Yer Adlarıyla İlgili Efsaneler” adlı eserinde, efsanelerin toplumsal işlevini dört maddede toplar; "1. Gelenek ve görenekleri koruyucudur. 2. Efsaneler topluma yön verir, onlara iyi olmayı, nelerin yapılıp nelerin yapılmayacağını telkin eder. 3. Teşekkül ettikleri yere mânâ kazandırır. 4. Koruyucu ve tedavi edici rolleri vardır.”⁴²⁵

Çalışmamızın konusunu oluşturan Karakalpak efsaneleri incelendiğinde efsanelerde, mekânların yerel özelliklerle dokunmuş konulardaki anlatmalar sayesinde millîleştirildiği görülmektedir. Kaleler hakkındaki Karakalpak efsanelerinin tamamı bu duruma örnek verilebilir.

Karakalpak gelenekleri ve ahlakî standartlarını genç kuşaklara öğütlemek efsanelerin diğer işlevlerinden biridir. Bu tür efsaneler aynı zamanda toplumsal yapının kurum ve kurallarını korumayı da amaçlar. Örneğin; milletine ve ailesine ihanet eden Güldirsin’in ölümle cezalandırıldığı efsane ile anne, babaya saygısızlık eden çocukların baykuşa, muhtaç insanlara yardım etmeyen kişinin domuza ve cimri tüccarın kaplumbağa dönüşmesi gibi kötü davranışları yasaklayan efsaneler ile illegal ilişkiler sonucu çocuk doğuran kadınların cezalandırılmalarını anlatan efsaneler de bunlara örnek olarak gösterilebilir.

Efsanelerinin bir diğer işlevi eğitimdir ve bu tür efsanelerin işlevi didaktik bir anlatım kullanarak yerine getirmektedirler. Örneğin; tarihî konulardaki Karakalpak efsanelerinin tamamı didaktik anlatmalardır. Karakalpak şeceresi hakkındaki efsaneler Karakalpakların soy ağacını ve atalarını genç kuşaklara öğretmeyi amaçlamaktadır.

Karakalpak efsanelerinin işlev özelliklerinden bir diğeri de örnek göstermektir. Padişahlar ve hanlar hakkındaki efsaneler iyi bir yöneticinin nasıl olması gerektiğini, kötü yöneticinin başına gelecek felaketleri örnek göstererek anlatır. Ernazar Alaköz hakkındaki efsaneler, fiziki olarak güçlü, zeki ve ahlaklı bir Karakalpak Türkü’nü, başka bir ifadeyle örnek insan tipini anlatmaktadır.

Karakalpak efsanelerinin bir diğer işlevi açıklayıcılıktır. Bazı efsanelerin tabiatta dikkati çeken, genelde farklı özelliklere sahip coğrafî mekânların, varlıkların oluşumları ya da sıradan insan için karmaşık kavramlar olan toplumsal kurum, kural ve davranışların kökenini açıkladığını tespit ettik. Örneğin, pek çok hayvanın yaratılışı olağanüstü olaylarla ilişkili olarak açıklanır. Muhtemelen sıra dışı coğrafi bir mekân olan Tök Dağı’nın oluşumu da yine olağanüstü varlıklara bağlı olarak açıklanır. Müzik aletleri ve müziğin kökeni de Korkut Ata’ya bağlı olarak açıklanmaktadır. Bunların yanında, genellikle toplumsal kural ve gözlemlerden yola çıkılarak oluşturulan atasözleri ve deyimlerin kökenlerini açıklayan Karakalpak efsaneleri de mevcuttur.

Karakalpak efsanelerinden seçilen örnekler ışığında ve folklorun işlevlerinden yola çıkarak, efsanenin işlevlerinin neler olduğu tespit edilebilir.⁴²⁶ Çalışma konumuz olan Karakalpak efsaneleri incelendiğinde efsanelerin; gençlikte gelenekleri ve ahlakî standartları telkin etmek, yetişkin olunduğunda uygun davranışları övgüyle ödüllendirmek, yasak ve kurallar ihlal edildiğinde başa gelebilecekler, ceza ve felaketleri korkutucu şekilde örneklendirmek, kurumlar ve âdetler sorgulandığında ya da onlarla mücadele edildiğinde toplumsal yapının dinamiklerinin işlevsel ve gerekli olduğuna inandırmak ve olay, durum, varlıklar, sosyal kurumlar, davranışlar ve âdetlerin köken ve nedenini açıklama işlevlerine sahip olduğu görülmektedir.

Sonuç olarak, yukarıda verdiğimiz bilgiler ışığı altında Karakalpak efsanelerinin özelliklerini yapı, konu ve işlev bakımından şu şekilde sıralamak mümkündür;

Yapı Bakımından:

• Karakalpak efsaneleri, masal veya destanlar gibi sabit bir şekle sahip değildir.

• Karakalpak efsaneleri, hacim bakımından kısadır, bir veya iki epizottan oluşur.

• Sade bir anlatımı vardır ve günlük dil kullanılır. Sanatsal unsularla abartılarak genişletilmez.

• Başlangıç ve bitiş formelleri kullanılarak atasözleri ve deyimler gibi formel ifadelere yer verilir.

Konu Bakımından:

Karakalpak efsanelerinin oldukça geniş bir konu yelpazesi vardır. Fakat temel olarak işlenen konular şunlardır;

• Karakalpakların sosyal ve kültürel yapısıyla ilgili konular.

• Karakalpak toplumunun kurum ve kurallarını korumak amacıyla cezalandırma

ve başa gelen kötü olaylarla ilgili konular.

• Karakalpakistan’daki coğrafî mekânlar.

• Din ve inançla ilgili konular.

• Tarihi şahıs ve olaylarla ilgili konular.

• Hamile kalma ve doğum, evlilikle ilgili konular.

• Olağanüstü varlıklarla ilgili konular.

• Hayvanlarla ilgili konular.

• Dönüşüm ve oluşumla ilgili konular.

İşlev Bakımından:

• Karakalpakların yaşadığı coğrafyayı ve tabiatı, hayatında önemli olan varlık ve nesneleri yerelleştirmek ve millileştirmek.

• Yasak ve kuralların ihlali sonucunda oluşabilecek tabiatüstü sonuçlar hakkında öğüt vermek.

• Karakalpak kültürü, toplumsal yapısı, ahlaki kuralları konusunda ve milli kökeni hakkında yeni nesilleri eğitmek.

• Karakalpak toplumsal yapısının dinamiklerinin işlevsel ve gerekli olduğuna inandırmak ve kuralların uygulanmasını sağlamak.

• Olay, durum, varlıklar, sosyal kurumlar, davranışlar ve adetlerin köken ve nedenini açıklamak.

• Karakalpak toplumsal yapısına ve kurallarına uygun davranışları övgüyle ödüllendirmek.

• Karakalpakların yasak ve kuralları ihlal ettiğinde başına gelebilecekleri, ceza ve felaketleri korkutucu şekilde örneklendirmek.