GiRİŞ: karakalpak türkleri ve karakalpakistan

KARAKALPAK EFSANELERİ

(İNCELEME-METİNLER)


Pınar DÖNMEZ FEDAKÂR


İZMİR-2012

İTHAF

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ VII

GİRİŞ: KARAKALPAK TÜRKLERİ VE KARAKALPAKİSTAN XIII

1. KARAKALPAKİSTAN ÖZERK CUMHURİYETİ XIII

2. KARAKALPAK ADI, URUKLARI VE ŞECERESİ XVIII

2.1. Karakalpak Adı XVIII

2.2. Karakalpak Urukları XXIX

2.3. Karakalpak Şeceresi XXXIV

3. KARAKALPAK TARİHİ XXXIX

3.1. Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar Karakalpak Tarihi XL

3.2. 16. Yüzyıldan 21. Yüzyıla Kadar Karakalpak Tarihi XLV

4. KARAKALPAK TÜRKLERİ HAKKINDA TÜRKİYE’DE YAYINLANAN ÇALIŞMALAR 53

4.1. Kitaplar 53

4.2. Kitap Bölümleri 58

4.3. Ansiklopedi Maddeleri 62

4.4. Tezler 65

4.5. Makaleler 70

5. ARAŞTIRMA VE İNCELEME YÖNTEMİ HAKKINDA 80

I. BÖLÜM: KARAKALPAK FOLKLORU 84

I.1. Destan (Dastan, Epos) 86

I.2. Masal (Ertek) 90

I.3. Fıkra (Anekdot) 92

I.4. Koşuk (Kosık) 94

I.5. Atışma (Aytıs) 104

I.6. Bilmece (Jumbak) 105

I.7. Tekerleme (Jañıltpaş) 106

I.8. Atasözleri ve Deyimler (Nakıl – Makallar) 107

I.9. Türkü (Aytım) 108

II. BÖLÜM: BİR TÜR OLARAK EFSANE VE KARAKALPAK EFSANELERİ 109

II.1. KARAKALPAKİSTAN’DA EFSANE ÇALIŞMALARI 111

II.2. EFSANE TANIMI VE KARAKALPAK EFSANELERİ 122

II.3. EFSANELERİN TASNİFİ VE KARAKALPAK EFSANELERİNİN SINIFLANDIRILMASI 167

II.4. EFSANENİN SÖZLÜ KÜLTÜR ORTAMI VE ANLATIMA DAYALI TÜRLERLE İLİŞKİSİ 201

II.5. KARAKALPAK EFSANELERİNDE İNANÇ, TARİH VE EFSANE İLİŞKİSİ 225

III. BÖLÜM: KARAKALPAK EFSANELERİNDEKİ UNSURLAR VE EFSANELERİN MOTİF YAPISI 253

III.1. KARAKALPAK EFSANELERİNİN YAPI, KONU VE İŞLEV BAKIMINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ 253

III.2. KARAKALPAK EFSANELERİNİN MOTİF YAPISI 266

III.2.1. Karakalpak Efsanelerindeki Bazı Motiflerin Değerlendirilmesi 266

III.2.1.1. Hayvanlarla İlgili Motifler (B) 271

III.2.1.2. Değişmeyle İlgili Motifler (D0-D699) 276

III.2.1.3 Olağanüstü Varlıklarla İlgili Motifler (G.100; G200-G299; F; V) 279

III.2.1.4. Sosyal Hayatla İlgili Motifler (P400-P499) 281

III.2.1.5. Sayılarla İlgili Motifler (Z71) 283

III.2.1.6. Diğer Motifler 284

III.2.2. Karakalpak Efsanelerinin Motif Listesi 287

321

III.3. KARAKALPAK EFSANELERİNDEKİ UNSURLAR VE KÜLTÜREL YAPI İLİŞKİSİ 322

III.3.1. KARAKALPAK EFSANELERİ VE KÜLTÜREL YAPI 322

III.3.2. KARAKALPAK EFSANELERİNDEKİ UNSURLAR 344

III.3.2.1. Karakalpak Efsanelerinde Adlarla İlgili Unsurlar 345

III.3.2.2. Karakalpak Efsanelerinde Bitki ve Hayvanlarla İlgili Unsurlar 370

III.3.2.3. Karakalpak Efsanelerinde Olağanüstü Varlıklarla İlgili Unsurlar 374

III.3.2.4. Karakalpak Efsanelerinde Araç ve Gereçlerle İlgili Unsurlar 378

III.3.2.5. Karakalpak Efsanelerinde Evlilik Kurumu ve Kadınla İlgili Unsurlar 382

III.3.2.6. Karakalpak Efsanelerinde Atasözü ve Deyimler 390

IV. BÖLÜM: METİNLER 394

IV.1. KARAKALPAK TÜRKÇESİ İLE METİNLER 394

IV.2. TÜRKİYE TÜRKÇESİNE AKTARILAN METİNLER 498

IV.3. KAYNAKLAR LİSTESİ 629

SONUÇ 637

BİBLİYOGRAFYA 643

DİZİN 677

ÖNSÖZ

Su ve susuzluk, varlık ve yokluk, hayat ve ölüm arasında, başka bir ifadeyle Aral Gölü ve Karakum-Kızılkum Çölleri arasında asırlardır yaşayarak imkânsızı başarmış bir Türk boyu olan Karakalpaklar, bugün bu zorlu coğrafyada yer alan Karakalpakistan Özerk Cumhuriyeti’nde hâlâ coğrafî ve ekonomik şartlar bakımından büyük olumsuzluklar içinde yaşamaktadır. Asırlardır yaşanan pek çok sıkıntıya rağmen Karakalpak Türkleri, ortak Türk kültürünün harmanlandığı Orta Asya’nın merkezi denebilecek bir konumda Türk kültürünü yaşamaya ve yaşatmaya devam etmektedir.

Yaşadıkları merkezî coğrafya nedeniyle Karakalpak Türklerinin folklor yaratmaları da Türk kültürünün zengin kaynaklarını barındırmaktadır. Bu nedenle, Karakalpak efsaneleri de Karakalpak kültürünün olduğu kadar, geniş ve zengin Türk kültürünün de âdeta bir yansımasını oluşturmaktadır. Karakalpak efsaneleri üzerinde yapılacak çalışmalar, hem Karakalpak Türklerinin hem de Türk Dünyasının tecrübelerinin, hayat görüşünün, değer ve inançlarının, tasvip ettiği ve etmediği söz, davranış ve düşüncelerinin ve de örnek insan tipinin bilhassa ahlakî özelliklerinin tespit edilmesinde sayısız faydalar içermektedir. Buna rağmen, Karakalpak Türklerinin folklor ürünleri ve özellikle Karakalpak efsaneleri üzerine Türkiye’de hazırlanmış araştırmaların bulunmaması, bu çalışmanın şeklinin belirlenmesinde etkili olmuştur.

Çalışmamızın “Karakalpak Türkleri ve Karakalpakistan” adlı Giriş kısmında efsanelere kaynaklık eden ve Karakalpak Türkleri ve Karakalpakistan hakkında kısa ve tanıtıcı bilgi verilmiştir. Beş alt başlıktan oluşan Giriş kısmının ilk başlığı “Karakalpakistan Özerk Cumhuriyeti”dir. Bu kısımda bu kısımda Karakalpakistan’ın coğrafî yapısı, iklimi, sosyal, siyasî, kültürel ve ekonomik yapısı hakkında bilgi verilmiştir. “Karakalpak Adı ve Urukları” adlı ikinci kısımda ise Karakalpak adının kökeni, anlamı ve Karakalpak tarihi üzerinde etkili olan siyasi yapının ve Karakalpak folklorunu oluşturan sosyal yapının daha kolay anlaşılması amacıyla Karakalpak urukları üzerinde durulmuştur. “Karakalpak Tarihi” adlı üçüncü kısımda ise, öncelikle Karakalpak sözlü tarihi olarak değerlendirebileceğimiz ve Karakalpak tarihi hakkında tarihi kayıtlardan daha eski bilgi ihtiva eden şecerelerin incelendiği “Karakalpak Şeceresi” adlı kısım yer almaktadır. Daha sonra ise, “Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar Karakalpak Tarihi” ve “16. Yüzyıldan 21. Yüzyıla Kadar Karakalpak Tarihi” başlıkları altında Karakalpak tarihi hakkında bilgi verilmiştir. “Karakalpak Türkleri Hakkında Türkiye’de Yayımlanan Çalışmalar” adlı kısımda ise; Karakalpak Türkleri hakkında, Türkiye’de yayımlanan az sayıdaki çalışma “Kitaplar”, “Kitap Bölümleri”, “Ansiklopedi Maddeleri”, “Tezler” ve “Makaleler” başlıkları altında tasnif edilmiş ve her kısım kendi içinde kronolojik olarak ele alınarak, söz konusu çalışmaların tanıtımı ve değerlendirilmesi yapılmıştır. Giriş kısmı, çalışmada kullanılan araştırma ve inceleme yöntemlerinin tanıtıldığı ve çalışmanın amacının açıklandığı “Araştırma ve İnceleme Yöntemi Hakkında” adlı kısımla tamamlanmıştır.

“Karakalpak Folkloru” adlı Birinci Bölüm’de Karakalpak folkloru içinde önemli bir yere sahip olan sözlü türler üzerinde durulmuş ve sözlü türler sırasıyla “Destan”, “Ertek (Masal)”, “Anekdot (Fıkra)”, “Kosıklar (Koşuklar)”, “Aytıs (Atışma)”, “Jumbak (Bilmece)”, “Jañıltpaş (Tekerleme)”, “Nakıl-Makallar (Atasözleri ve Deyimler)” ve “Aytım (Türkü)” başlıkları altında tanıtılmıştır.

“Bir Tür Olarak Efsane ve Karakalpak Efsaneleri” adlı İkinci Bölüm’de efsanenin “tanım” ve “tasnif” sorunu üzerinde durulmuştur. Bu bölümün “Efsane Tanımı ve Karakalpak Efsaneleri” adlı ilk kısmında öncelikle, efsane çalışmalarını doğrudan veya dolaylı olarak etkilemiş olan efsane tanımları ele alınmış ve bu tanımlar “yapı”, “konu” ve “işlev” bakımından değerlendirilmiştir. Daha sonra ise, bu tanımlar ışığı altında ve elimizdeki efsane metinlerinden hareketle Karakalpak efsaneleri tanımlanmıştır. “Efsanelerin Tasnifi ve Karakalpak Efsanelerinin Sınıflandırılması” adlı ikinci kısımda ise Batı’da, Türkiye’de ve Türk dünyasındaki efsane çalışmalarına yön veren efsane tasnifleri bakış açısı, yapısı ve amacı bakımından değerlendirilmiş ve ardından elimizdeki efsane metinlerinden yola çıkılarak Karakalpak efsaneleri tasnif edilmiştir. “Efsanenin Sözlü Kültür ve Anlatıma Dayalı Türlerle İlişkisi” adlı üçüncü kısımda ise sözlü kültür ortamının günümüzde hem sözlü, hem de yazılı ortamda yaşamakta olan ürünlerinden efsanelere, bu türün hem yaratıldığı ve anlatıldığı ortamı teşkil eden sözlü kültür ortamının etkileri ve efsanenin anlatıma dayalı diğer türlerle değerlendirilmiştir. Bu bölümün “Karakalpak Efsanelerinde İnanç, Tarih ve Efsane İlişkisi” adlı son kısmında öncelikle, efsane ve inanç kavramları ele alınmış ve bu kavramlar arasındaki ilişki değerlendirilmiştir. Daha sonra ise, efsane ve tarih ilişkisi ele alınmış, Karakalpak tarihine ve efsanelerine yansıyan ortak tarihî olay, şahıs ve mekânlar mukayese edilerek Karakalpak tarihi ve efsaneleri arasındaki ilişki değerlendirilmiştir.

“Karakalpak Efsanelerindeki Unsurlar ve Efsanelerin Motif Yapısı” adını verdiğimiz Üçüncü Bölüm, efsane türünün yapı, konu ve işlev özelliklerinin, Karakalpak efsanelerinin motif yapısının ve kültürel yapıyla ilişkisinin değerlendirildiği üç alt başlıktan oluşmaktadır. “Karakalpak Efsanelerinin Yapı, Konu ve İşlev Bakımından Değerlendirilmesi” adlı ilk kısımda, Karakalpak efsaneleri üzerine yaptığımız metin merkezli bu araştırmaya kaynaklık eden metinlerden seçtiğimiz örnekler ışığında Karakalpak efsanelerinin yapı, konu ve işlev özellikleri tespit edilmiştir. “Karakalpak Efsanelerinin Motif Yapısı” adlı kısımda, öncelikle motif kavramı üzerine ileri sürülmüş görüşler değerlendirilmiştir. Daha sonra ise, Karakalpak efsanelerinin motif yapısı hakkındaki tespitlerimiz “Hayvanlarla İlgili Motifler”, “Değişimle İlgili Motifler”, “Olağanüstü Varlıklarla İlgili Motifler”, “ Sosyal Hayatla İlgili Motifler” ve “Sayılarla İlgili Motifler” başlıkları altında değerlendirilmiştir. “Karakalpak Efsanelerinin Motif Listesi” adlı kısımda ise, Karakalpak efsanelerindeki motifleri içeren kapsamlı bir liste hazırlanmış ve bu listede yer alan motifler Stith Thompson’un “The Motif Index of Folk Literature” (Halk Edebiyatının Motif İndeksi) adlı eserinde oluşturduğu sisteme göre listelenmiştir. “Karakalpak Efsanelerindeki Unsurlar ve Kültürel Yapı İlişkisi” adlı ikinci kısımda ise, Karakalpak efsaneleri ve Karakalpak kültürü arasındaki ilişki tespit edilmeye çalışılmıştır. “Karakalpak Efsaneleri ve Kültürel Yapı” adlı alt başlıkta, Karakalpak efsanelerinden bazı örnekler, efsanelerin içerdiği semboller, dinleyiciye aktarmak istediği anlamlar, vermek istediği öğütleri işlevleri tespit edebilmek ve bu unsurların kültürel yapıyla ilişkilisini ortaya koyabilmek amacıyla hazırlanmış ”Efsanenin Konusu”, “Olay Örgüsü”, “Unsurlar /Semboller /Metaforlar”, “Efsanenin Boyutları”, “Motifler”, “Efsanenin Türü”, “Efsanenin Alt Anlamlarıyla Birlikte Yeniden Okunması /Metnin Dönüştürülmesi” ve “Efsanenin İşlevi” hakkındaki sorular ışığında incelenmiştir. “Karakalpak Efsanelerindeki Unsurların Listesi” adlı kısımda ise, Karakalpak kültürel yapısına ilişkin pek çok sembolü efsanelerin anlatım ortamına taşıyan ve Karakalpak Türklerinin günlük hayatından, ritüellerine, inançlarından korkularına uzanan geniş bir yelpazedeki unsurlar, Karakalpak Türklerinin kültürel yapısına ait geniş bir envanter sunak ve bu alanda yapılacak kültürel incelemelerde kullanılacak zengin bir kaynak elde etmek amacıyla tespit edilmiştir. Bu listede; Karakalpak efsanelerindeki “Adlar”, “Bitki ve Hayvanlar”, “Olağanüstü Varlıklar”, “Araç ve Gereçler”, Evlilik Kurumu ve Kadın”la ilgili unsurlar ve pek çok kültürel sembolü efsane metinlerine taşıyan “Atasözü ve Deyimler”e yer verilmiştir.

“Metinler” adlı Dördüncü Bölüm’de, çeşitli yazılı kaynaklardan tespit ettiğimiz yetmiş üç Karakalpak efsanesinin, öncelikle Karakalpak Türkçesi metinlerine, ardından da Türkiye Türkçesine aktarmalarına yer verilmiştir.

Sonuç kısmında, çalışmanın diğer bölüm ve kısımlarında yaptığımız tespitler, elde ettiğimiz bulgular ve sonuçlar toplu olarak değerlendirilmiştir.

Çalışmanın sonunda ise, kullandığımız kaynakların yazarların soyadına göre sıralandığı “Bibliyografya” ve “Dizin” kısımları yer almaktadır.

Çalışmanın konu seçiminden başlayarak, her aşamasında bize daima yol gösterdiği için danışmanım, değerli Hocam Prof. Dr. Fikret Türkmen’e şükranlarımı sunarım.

Bu çalışma sırasında karşılaştığım güçlükleri aşmamda yardımlarını esirgemeyen Prof. Dr. Metin Ekici’ye teşekkür ederim.

Çalışmamızda kullandığımız efsane metinlerinin temini için Taşkent-Özbekistan’a yaptığımız zorlu yolculuğun her anında bize yardımcı olan Prof. Dr. Töre Mirzayev ve Doç. Dr. Cabbar İşankul’a ve de Nukus-Karakalpakistan’da bize evini açarak misafirperverliğini, kaynaklara ulaşmamızda ise bilimsel bilgisini esirgemeyen Prof. Dr. Sarıgül Bahadırova ve Dr. Zliha Tileova’ya şükranlarımı sunarım. Ayrıca; Azize Bektaş, Bahıt Karabaev ve Emine Hilal Ercan’a da yardımlarından dolayı teşekkür ederim.

Pınar Dönmez FEDAKÂR

İzmir 2008