Görkəmli dövlət xadimi, ana dilində yaranan şeirin inkişafına xüsusi qayğı
Yüklə 164,73 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Mündəricat Giriş......................................................................................................3 I Fəsil....................................................................................................7 II Fəsil...................................................................................................23 Nəticə....................................................................................................25 İstifadə edilmiş ədəbiyyat.....................................................................26 2 Giriş Görkəmli dövlət xadimi, ana dilində yaranan şeirin inkişafına xüsusi qayğı ilə yanaşan, özü bu dildə ölməz sənət əsərləri yaradan Şah İsmayıl Xətai xidmətləri olan nadir şəxsiyyətlərdəndir. Xalqımızın inkişafının ən mühüm mərhələlərindən biri onun adı ilə bağlıdır. Xətai doğma zəminə möhkəm bağlı olan bir adam kimi ozan-aşıq sənətinə rəğbətlə yanaşmış, klassik şeir formaları ilə yanaşı xalq şeirinin müxtəlif şəkillərində dillər əzbəri ola biləcək əsərlər yaratmışdır. Bir yandan yazılı ədəbiyyatın, başqa bir yandan xalq yaradıcılığının zəngin ənənələrindən bəhrələnən bu sərkərdə şair ədəbi fəaliyyətində məzmunla formanı həmişə vəhdətdə götürmüş, hər formadan, janrdan, vəzndən yerinə görə istifadə etmişdir. Sadəlik, aydınlıq, səmimilik, həyata, onun tələblərinə dərindən bağlılıq mənəvi aləmin, aydın məfkurənin, sabaha dərin inamın, hər cür şərə odlu nifrətin parlaq ifadəsidir. Şah İsmayıl Xətai az yaşamasına, vaxtının çoxunu dövlət işlərinə sərf etməsinə baxmayaraq zəngin və çoxcəhətli bir irs yaratmışdır. O, həm əruzla, həm də heca vəznində, həm epik, həm də lirik janrlarda qələmini işlətmiş, yaddaqalan nümunə, örnək ola bilən əsərlərilə ədəbiyyatımızı zənginləşdirmişdir. Onun səmimi, ürəkdən qopub gələn, zamanın qarşıya qoyduğu tələblərə cavab kimi meydana çıxan poeziyası çox vaxt siyasi-ictimai fəaliyyəti ilə birləşmişdir. Bu poeziya gah qılıncla bərabər döyüş meydanına getmiş, gah müdrik el ağsaqqalının, təriqət şeyxinin öyüdlərinə çevrilmiş, gah da dünyaya və insana məhəbbətlə dolu bir qəlbin tərcümanı olmuşdur. Bu poeziya qəhrəmanlığa, gözəlliyə, mənəvi saflığa məhəbbətlə, şərə, eybəcərliyə, əqidəsizliyə, cılızlığa nifrətlə doludur. Bu poeziya hər şeydən öncə, mənəvi azadlığı təsdiq edir. Din və şəriətin mənəvi əsarətini bu poeziya qəbul etmir. Xətainin heca vəznində, xalq şeiri formalarında yazdığı əsərlər yeni bir istiqamətin başlanğıcı olmuş, bu meylin get-gedə güclənib aparıcı mövqe qazanmasına gətirib çıxarmışdır.(9,5) Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında, onun ümumxalq danışıq dili əsasında zənginləşməsində Xətai yaradıcılığı xüsusi mövqeyə malikdir. Xətainin ədəbi-bədii 3 yaradıcılığına dair həm xaricdə, həm vətənimizdə bir çox tədqiqat işi yazılmışsa da şairin əsərlərinin dil xüsusiyyətləri monoqrafik planda geniş tədqiq edilməmişdir. XVI əsrin birinci yarısında Azərbaycanda Səfəvilər xanədanı adi ilə qüdrətli dövlət quran Şah İsmayıl Xətai dövlət xadimi olmaqla yanaşı, eyni zamanda, doğma ana dilinin bütün incəliklərinə bələd olan sənətkar bir şair kimi də şöhrət qazanmışdır. Xalqının şərəfini, şöhrətini, milli iftixarını qoruyan, ədəbiyyat xəzinəsini ölməz əsərləri ilə zənginləşdirən şairi, Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafı, təkmilləşməsi və səlisləşməsi işində böyük rol oynamış,bu dilin keyfiyyətcə yüksəlməsinə çalışmışdır. Xətai istedadlı bir sənətkar kimi başa düşürdü ki, doğma dilini bilməyən, həmin dilə əhəmiyyət verməyən, onun inkişafına çalışmayan bir sənətkar həqiqi sənətkar ola bilməz. Bu səbəbdəndir ki, onun dili ümumxalq Azərbaycan dili ilə qırılmaz surətdə bağlı olmuşdur. O, bacarığı və fəaliyyəti sayəsində Azərbaycan ədəbi dilinin şeir üslubunu, öz dövrünə görə görünməmiş bir yüksəkliyə qaldırmış və doğma ana dilində ölməz əsərlər yaratmışdır. Nəhayət, bu dildə, Azərbaycan ədəbiyyatında ilk məsnəvilərdən olan “Dəhnamə” poemasını yazmışdır. Azərbaycan, fars və ərəb dillərində şeir yazmaq qabiliyyətinə malik olan Xətai əsərlərinin əksəriyyətini doğma ana dilində yaradaraq öz dövrünün ədəbiyyatına töhfələr vermişdir. (2,3-6) Ş.İ.Xətainin Azərbaycan dilinin tarixində oynadığı rolu, Azərbaycan dövlətçiliyinin tarixində oynadığı rol gücündədir, bəlkə də, ondan artıqdır- hökmdar-dövlət xadimi kimi Azərbaycan dilinə imkan daxilində böyük rəsmi səlahiyyətlər vermiş şair-sənətkar kimi Azərbaycan dilində gözəl əsərlər yaratmışdır. Ş.İ.Xətainin yaradıcılığı zəngindir; eyni zamanda, bu, kəmiyyətdən çox, keyfiyyət zənginliyidir; şair həm klassik üslubda, həm də folklor üslubunda yazıb yaratmışdır. Qəzəlləri, qəsidələri, rübailəri, məsnəviləri və s. klassik üslubda, qoşmaları, gəraylıları, bayatıları və s. folklor üslubundadır. Mərhələnin tarixi keyfiyyətinə uyğun olaraq, Ş.İ.Xətainin klassik üslubdakı yaradıcılığı, folklor 4 üslubundakı yaradıcılığından daha həcmli və keyfiyyətcə daha yüksəkdir. Bununla belə, şair ilk dəfə olaraq şifahi xalq ədəbiyyatı janrlarına davamlı şəkildə müraciət etmiş və xalq şerinə klassik mövqeyi qazandırmışdır. Ş.İ.Xətainin klassik janrlardakı əsərlərinin dili klassik üslubun kamil dövrü üçün səciyyəvi olan mükəmməlliyə malikdir-tədqiqatlar göstərir ki, Ş.İ.Xətaidə qoşma poetikası, qəzəl poetikasından qidalanırdı; şübhəsiz, qoşma standartlarının bilavasitə xalqdan gələn cəhətləri əsas idi; lakin şairin bədii təfəkküründə qoşma, həmişə qəzələ tabe idi ki, başqa sözlə, Ş.İ.Xətainin bədii siması qəzəldə görünürdü, qoşma ümumən dövrün ədəbi-bədii təfəkkür kontekstində fakültativ hadisə idi. (5,234-235) Həm klassik poeziya, həm də xalq şeiri janrlarında yazmaq Xətai dilinin əsas üslubi keyfiyyətlərindəndir. Klassik yanırlar, onun leksikonunu zənginləşdirir, dolğunlaşdırır, aşıq dili çərçivəsindən çıxarır, folklor janrları isə bu dili kütləvi və anlaşıqlı şəklə salır. Aydınlıq fərdi üslubi bir kateqoriya kimi Xətai dilinin mahiyyəti, baş çalarıdır. Onun başlıca ideya silahı şiəlik təriqətinin təbliği idi. Təbliğatın dili aydın, ona qulaq asanların anlayacağı tərzdə olmalıdır. Zamanında Kərbəla müsibətindən danışan “Şühədanamə”nin sadə dillə tərcüməsi də Şah İsmayılın şiəlik təbliğatı ilə bağlı idi. Xətainin qarşısında belə aydın bədii nitqin nümunəsi var idi: xalq poeziyasının dili; Qurbanin dili; Miskin Abdalın dili. Xətai həmin dilə müraciət edir və onun bədiiliyinə publisist qayə aşılayır. Xətai öyüd, nəsihət veririr və rəhbərə, dövlət başçısına qulaq asmağa çağırır. Təbliğat uğurları, siyasi kəsəri ana dilinə dövlət qayğısını artırır. Dövlətin əsas əhalisi türk kütləsi olduğundan türk dili diqqət mərkəzinə qaldırılır. Qısa müddətdə qazandığı böyük uğurlarda – ölkənin birləşdirilməsində bədii sözün bu aydın və kəsərli nüfuzu Xətaiyə az kömək etmir. Xalq şeiri janrlarındakı dilin kütləviləşməsi, sevilməsi uğur gətirməsi şairi aludə edir və klassik janrlardakı dilində də o ölçüdən uzaqlaşmamağa çalışır. Xətainin dilində üslubi ikiləşmə bir nəfəsin hərarəti ilə birləşir. 5 Xətai dilində işlənən onlarla obraz və ifadələr, aşıq poeziyasının ənənəvi nümunələridir. Onun dili atalar sözü və məsəllərin işlənməsi cəhətdən də bir danışıq aktını xatırladır: hikmətli sözlər handan-hana gəlmir, onların yeri o qədər sıxdı ki, elə bir nəsihətamiz söhbətə qulaq asırsan. Xətainin dilindəki milli sözlərin müəyyən qismi XVI əsrin sonuna doğru arxaikləşir. Bu leksikonun, həm klassik, həm də xalq şeri janrlarında işlənməsi göstərir. Təqlidi sözlər klassik şairlərimizdən heç kəsdə olmadığı qədər Xətai dili üçün səciyyəvidir. Bu da bədii dilinin xəlqiliyi və konkretliyi ilə bağlıdır. Beləliklə, Xətai, dövlət xadimi kimi Azərbaycan dili üçün yaratdığı tarixi-siyasi şəraiti bir şair kimi öz yaradıcılıq təcrübəsində gerçəkləşdirir.(3,281-286) Ş.İ.Xətai dilində ismi söz birləşmələrinə də yer verilmişdir. İki və daha artıq müstəqil sözün sintaktik üsulları əsasında birləşməsindən əmələ gələn söz birləşmələri bir sintaktik vahid kimi dilimizin bütün dövrləri baxımından səciyyəvidir. Yazılı abidələrimizin dilində rast gəlinən ismi və feli birləşmə modelləri, eləcədə təyini söz birləşmələrinə daxil olmayan ismi birləşmələr əsasən müasir ədəbi dilimizdəki kimidir. Burada fərqli cəhət müasir ədəbi dilimiz üçün arxaik olan fars və ərəb izafətlərində özünü göstərir. Müasir dilimizdəki təyini söz birləşmələrinin hər üç növü haqqında yaxşı elmi-tədqiqat işləri yazılmışdır. Hər üç növ təyini söz birləşməsinin quruluşu, tipləri, məna xüsusiyyətləri, vəzifəsi tədqiq olunmuş və müəyyən nəticələr əldə olunmuşdur. Əlbəttə, mövcud xüsusiyyətlərini tarixi aspektdə tədqiqi göstərir ki, belə birləşmələrin əmələ gəlmə üsul və qaydaları ilə müasir dil arasında o qədər də ciddi fərq yoxdur. Qanunauyğun inkişaf prosesi, onların bütün sahələrdə öz ifadəsini tapmışdır. Lakin buna baxmayaraq təyini söz birləşmələrinin, bəzən şəkil cəhətdən oxşarlığı, mənaca birinin digərinin yerində işlənməsi halları da olmuşdur. Zaman keçdikcə belə oxşarlıq itmiş, şəkilçilərin yerində işlənməsi, dəqiq şəkil alması həmin birləşmələrin məna dəqiqliyinə səbəb olmuşdur. Məhz belə bir dəqiqlik, onların keyfiyyətinə müsbət təsir göstərmişdir. 6 İsmi birləşmələri üç növə ayrılır: I növ təyini söz birləşməsi, II növ təyini söz birləşməsi, III növ təyini söz birləşməsi. (10,367) I Fəsil Təyini söz birləşmələri Birinci növ təyini söz birləşmələri Birinci növ təyini söz birləşmələrinin yaranmasında heç bir morfoloji göstəricisi iştirak etmir, tərəfləri arasında yanaşma əlaqəsi olur, əsas tərəfi isim və isimləşə bilən sözlərlə, aslı tərəfi isə atributiv isim, sifət, say, əvəzlik və feli sifətlə ifadə olunur. Digər tərəfdən, I növ təyini söz birləşmələrində asılı tərəf əsas tərəfi izah edir, həm də cümlə daxilində təyin vəzifəsində çıxış edir. Əsas tərəfi isə daha çox mübtəda, xəbər və tamamlıq olur. Xətai dilində də rast gəlinən I növ təyini söz birləşmələrini aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 1. Hər iki tərəfi isimlə ifadə olunanlar: Eşqin nədir cahanda sənin ey pəri sifət Heyrandurur fələkdə gəzən mahtab ana. (9,34) Yüzinə qarşı ğönçə gül dügiçün Şəhər ağzına çalmış qan oturmuş. (9,112) Gül yüzini yad edəndə, ey pərirux, ğönçə ləb, Od çıxar susən təki hər dəm zəbanımdan mənim. (9,134) 2. Birinci tərəfi sifət, ikinci tərəfi isimlə ifadə olunanlar: Yüklə 164,73 Kb. Dostları ilə paylaş:
|