Görkəmli dövlət xadimi, ana dilində yaranan şeirin inkişafına xüsusi qayğı
Yüklə 164,73 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Gül yanağın, dilbəra, bəs təzətərdir hər zaman,
Qanlı yaşımdan tökər hər dəm gözüm baran ana.(9,27) Şəkkər ləbin ağzıma söyərsə, Söğmək değil ol duadır, ey dust(9,43) Gülgün yanağların ğəmü cövrü cəfalari Qıldı həvalə bağrımı yüz xarə, söyləniz.(9,109) Nəzərdən keçirdiyimiz onlarla belə misallardan məlum olur ki, bu qəbildən olan birləşmələrin tərəfləri əsasa isimlərdən düzəldilmişdir. Əlaqəli nitq içərisində 13 ikinci tərəf ismin bütün hallarına düşərək, müvafiq hal şəkilçisi qəbul edir. Sərbəst surətdə cümlənin bu və ya digər üzv ola bilər. Əsasən, hər 2 tərəfi türk mənşəli sözlərdən, qismən bir tərəfi alınma sözlərdən olan ikinci növ təyini söz birləşmələri sıralanma, semantika və funksiyasına görə, çağdaş ədəbi dilimizdəki kimidir. Bu da XVI əsrin ədəbi dilin sintaktik sistemindəki birləşmələrin sabitliyini qoruyub saxladığını göstərir. Yazılı abidələrin dilində rast gəlinən ikinci növ təyini söz birləşmələrinin bir qismi konkretliyi ifadə etdiyi, daha doğrusu, semantikasına görə, üçüncü növ təyini söz birləşməsindən fərqlənmir. Məsələn : Beyrək atı - Beyrəyin atı(“Kitab”); Leyli- anası – Leylinin anası(Füzuli) və.s. Bu cür birləşmələri şərti olaraq üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin naqis forması adlandıran H.Mirzəzadə yazır: “Orta əsrlərin ədəbi və bədii əsərlərinin dilində üçüncü növ təyini söz birləşməsi, bir qayda olaraq, formal cəhətdən ikinci növ təyini söz birləşməsinə oxşayır. Lakin məna və vəzifə cəhətdən tamamilə üçüncü növ təyini söz birləşməsi kimi dərk edilir. Belə birləşmələrdə birinci tərəfi əsasən xüsusi ismlərdən əmələ gəldiyi üçün ikinci tərəfin aidiyyət, mülkiyyət mənası nöqteyi-nəzərindən morfoloji əlamətən, yəni –ın 4 şəkilçisinə ehtiyyac duyulmur, çünki birləşmənin məzmununda heç bir qeyri-müəyyənlik, mücərrədlik yoxdur. Məs: Bu Xətayi həqqinə daim dutubdur çox ümid, Aqibət rəhm eylə anə saəti-yövmül hesab.(9,40) Bu Xatayi yüzüni ta gördü, ey xubi-xötən, Ol xətavü hind elində padşah olmuşdurur.(9,68) Elçin Hümbətov isə bu tip vahidləri müəyyənlik anlayışı ifadə edən ikinci növ təyini söz birləşmələri başlığı altında izah edir. Konkret desək, müəllif “Kitab”ın dilində ikinci və üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin bir-birinin əvəzləyicisi rolunda çıxış etdiyini göstərməklə yanaşı, ikinci növ təyini söz birləşmələrinin bir hissəsinin semantik cəhətdən üçüncü növ təyini söz 14 birləşmələrindən fərqlənmədiyini qeyd edir.”... Baybican bəg qızı, Baybican bəgin qızı, Baybicanın qızı birləşmələrindən hansının müəyyənlik, hansının isə qeyri- müəyyənlik ifadə etdiyini müəyyənləşdirmək mümkün deyil. Çünki hər iki təyini söz birləşməsi konkret və müəyyən bir obyektdi - Baybican bəyin qızı Banıçiçəyi bildirir. Tənrinin buyruğilə, peyğəmbərin qövlilə, Tənri buyruğilə, peyğəmbər qövlilə. Nümunə gətirdiyimiz təyini söz birləşmələrinin işləndiyi konteksdə həmin təyini söz birləşmələrinin bir yerdə ikinci növ təyini söz birləşməsi kimi, digər yerdə isə üçüncü növ təyini söz birləşməsi kimi işlənməsi şərtləndirmir. Uruz başı, Beyrək atı, Banıçiçək otağı, Qazan namusu, Qazan xatunu, Qazan qartaşı, Qalın oğuz imrəncisi söz birləşmələri, ikinci növ təyini söz birləşmələri olsada müəyyənlik, konkretlik ifadə edir və semantik cəhətdən üçüncü növ təyini söz birləşmələrindən fərqlənmirlər. Deməli, “Beyrək atı”, “lüyli anası”, “Xətayi həqqinə” “Xətayi yüzüni” kimi birləşmələrin ikinci növ təyini söz birləşməsi daxilində öyrənilməsini məqbul hesab etmək olar. Yusif Seyidovun bir fikrini xatırlatmaq yerinə düşür: “Tarixi baxımdan ikinci və üçüncü növ təyini söz birləşmələri bir birləşmə növünün variantlarıdır. Bu variantlar zaman keçdikcə müstəqilləşmiş müstəqil birləşmələrə çevrilmişdir. İndi onların hər birinin özünəməxsus xeyli qrammatik və semantik xüsusiyyətləri var. Bu qeydlər bir daha təsdiq edir ki, dilimizdə ikinci və üçüncü növ təyini söz birləşmələrin sabitləşməsini son əsrlərlə əlaqələndirmək olmaz. Üçüncü növ təyini söz birləşmələri Üçüncü növ təyini söz birləşmələrin hər iki tərəfində qrammatik şəkilçi işlənir. Birinci tərəfdə yiyəlik halın morfoloji göstəricisi ikinci tərəfdə isə bütün şəxslər üzrə mənsubiyyət şəkilçisi. Üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin digər səciyyəvi cəhətləri isə bunlardır; tərəfləri əsasən, isimlə ifadə olunur, birinci tərəf müəyyən yiyəlik halda işləndiyi üçün konkretliyi və müəyyənliyi ifadə edir, tərəfləri arasına istənilən qədər söz daxil ola bilir, tərəfləri arasında qarşılıqlı uzlaşma-idarə əlaqəsi olur, tərəfləri birlikdə bir anlayışı ifadə etdiyi üçün cümlənin mürəkkəb üzvü kimi çıxış edir. 15 |