Guliston davlat universiteti ekologiya va geografiya kafedrasi suv havzalarining sanitar holati

Filtrlovchi qurilmalar
Filtrlovchi qurilmalar, oqova suvlardan mayda disperslangan moddalarni, moylarni, neft mahsulotlarini, smolalarni va boshqalarni ajratib olish uchun qo‘llaniladi. Ushbu maqsadlarda to‘rli filtrlardan va donachali to‘siqli filtrlardan foydalanish keng tarqalgandir.
Donador filtrlar
Donador yuklamali zo‘riqmali filtrlar neft tarkibli oqova suvlarni gravitatsion tinitishdan so‘ng, mexanik tozalash uchun qo‘llaniladi. Donador to‘siqli filtr, quyi qismida suvni chiqarib yuborish uchun drenajli sistemasi bo‘lgan rezervuar ko‘rinishida bo‘ladi. Drenajga ushlab turuvchi material qatlamini qoplanadi.Tezkor filtrlar uchun, oqim pastdan yuqoriga yoki yuqoridan pastga harakatlanadigan, ochiq (o‘z oqimi bilan) yoki yopiq (zo‘riqmali) rezervuarlar qo‘llaniladi.
Filtrda 0,6 MPa gacha bosim hisobga olinadi. Yuklama sifatida maydalangan antratsit, keramzit, keramika siniqlaridan foydalaniladi.
Oqimi pastdan yuqoriga harakatlanadigan filtrlarning iflosliklari sig‘imi (bir birlik vaqt ichida filtrlovchi qavatning 1 yuzasidan kg o‘lchamida chiqarib yuborilayotgan iflosliklar miqdori) yuqoridan pastga harakatlanadigan filtrlarnikiga qaraganda kattadir.
Sanoatda suv iste`moli va oqova suvlar hajmi, hisobida.

Sanoat mahsulotlari turlari	O`lchov birligi	Yillik mahsulot hajmi	Bir birlik u-n suv iste-li	Jami talab etiladigan suv hajmi m3	Shundan		Qaytmas suv iste-li		Oqova suvlar
					qayta	Suv manbai qay	Bir 1>m	jami		Neft bir 3.2
Hozirgi davr		100%		100%	30%	70%				Gaz birli 12.22
Neft qazib olishda	Ton na	4424297	3.62	16015955	4804786	11211168	0.42	1858204.7		14157750
Gaz qazib olishda		32853.4	15.12	496743.4	149023.0	347720	2.9	95274.9		401469.5
Yaqin kelajak		100%		100%	50%	50%
Neft qazib olishda	Tonna	4866726.7	3.62	17617550	8808775	8808775	0.42	2044025		15573525
Gaz qazib olishda		36138.7	15.12	546417.2	273208	273208	2.9	104802.2		441614.9
Uzoq kelajak		100%		100%	90%	10%
neft qazib olishda	Tonna	5751586	3.62	20820741	1873866	208207	0.42	2415666.1		1840507
Gaz qazib olishda		42709.4	15.12	645766.1	581189	64576	2.9	133857.3		521908.9

6-mavzu: Oqova suvlarni mexanik usulda tozalash.

Oqova suvlarni tozalashning mexanik usulida oqova suv tarkibidagi erimagan mineral va organik aralashmalar ajratib olinadi. Sanoat oqova suvlarini mexanik tozalashda fizik-kimyoviy, kimyoviy, biologik va termik usullardan birini qo‘l1ab, suvni yuqori darajada tozalashga erishishga harakat qilinadi.

Mexanik usullar bilan tozalash oqova suvlar tarkibidagi muallaq moddalarni 90+95a gacha ajratib olishda va organik ifloslanish (to‘1iq KBBE) ko‘rsatkichi bo‘yicha 20—25a gacha kamaytirishni ta'min1aydi.
Oqova suvni tozalashda diametri turlicha kattalikdagi panjaralar yordamida suzib olish, tindirish, tiniqlashtirish, filtrlash va sentrifugalash kabi jarayonlardan foydalaniladi. Suv tozalash inshootlarining hajmiy kattaligi, ularning turi asosan oqova suvning miqdori, tarkibi va xossalariga, shuningdek, suvga keyingi ishlov berish jarayonlariga bog‘liq bo‘1adi.
Oqova suvni to‘liq tindirish uchun to‘rsimon barabanli filtrlar yoki mikrofıltrlar hamda yuqori bosîmli filtrlar, penopoliuretanli yoki penoplastli suzib yuruvchi fîltrlar ishlatiladi. Bunda oqova suvlarni kimyoviy moddalarni qo‘11amasdan tozalanadi.
Oqova suvlarni muallaq zarrachalardan tozalash usulini tanlash jarayon kinetikasini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Sanoat oqova suvlaridagi muallaq zarrachalarning o‘lchami juda katta chegaralarda (zarrachalarning diametri 5-10 9 dan 5+10 m gacha) bo‘1ishi mumkin. O‘lchami 10 mkm gacha bo‘lgan zarrachalar uchun oxirgi cho‘kish tezligi 10 2 sm/s dan kichik bo‘ladi.
Agar zarrachalar yirik bo‘1sa (diametri 30-50 mkm va undan katta), u holda Stoks qonuniga muvofiq ular tindiriladi (ixtiyoriy cho‘kish — gravitatsion kuchlar ta'sirida) yoki suzib olinadi. Shuni qayd etish lozimki, suv tarkibidagi aralashmalarning konsentratsiyasi ko‘p bo‘Isa ttndiriladi, konsentratsiyasi kichik bo‘1sa, suzib olinadi.
Suzish va tindirish
Suzish usuli sanoat oqova suvlarini samarali tozalashdan oldin, kanal va quvurlarni to‘1ib qolmasligi, shuningdek, oqova suvlar tarkibidagi yirik aralashmalarni ajratib olish maqsadida qo‘11ani1adi. Bu jarayonni amalga oshirishda odatda panjara yoki elaklardan foydalaniladi.
Panjaralar qo‘zg‘aluvchan, qo‘zg‘almas, shuningdek, mayda- lagichlar bilan biriktirilgan turlarga bo‘1inadi. Panjaralar metall naychadan tayyorlanadi va oqova suvning harakatlanish yo‘nalishiga 60—75" burchak ostida o‘rnati1adi. Doira kesimli naychalarning qarshiligi kam bo‘1adi, ammo tez ifloslanadi, shuning uchun ko‘pincha to‘g‘ri burchakli naychadan foydalaniladi. Panjaralar oqova suvni turli xilda o‘rnatilgan xaskashlar yordamida tozalaydi (2.1-rasm).
Panjaralarda oraliq kengligi 16—19 mm, naychalar orasida oqova suvning harakatlanish tezligi 0,8—1 m/s deb qabul qilinadi.
Panjaralarda yo‘qotilgan bosim (h ) quyidagi formula orqali topiladi:
ğ — 9 (s / b)⁴’³ sin n ,
bu yerda, c› — panjaraga kirguniga qadar suvning kanaldagi harakatlanish tezligi, m/s; P — panjara to‘lib qolishi natijasida bosim yo‘qoti1ishining oshishini hisobga oluvchi koeffıtsiyent (P — 3 deb qabul qilinadi); § — panjaraning mahalliy qarshilik koeffitsiyenti; g— erkin tushish tezlanishi, m2/s; n — panjaraning egilish burchagi, grad; s — steıjen qalinligi, m; b — steıjenlar orasidagi oraliq kenglik, m; § — koeffitsiyent (to‘g‘ri burchakli steven uchun, 2,42, egilgan steven uchun — 1,83, yumaloq steıjen uchun — 1,79).
Panjaralar yordamida ushlab qolingan iflos aralashmalar ajratib olinib, qayta ishlashga yuboriladi. Bunda maydalagichlar, mexanizatsiyalangan xaskashlar va transportyorlar ishlatiladi. Bu ishlarni bajarish uchun sarf bo‘1adigan energiya sarfi 1000 m oqova suvga taxminan 1 kVt ni tashkil etadi. Ba'zi inshootlarda panjara-maydalagichlar o‘rnatilgan bo‘1adi. Panjara maydalagichlar bir vaqtning o‘zida ham panjara, ham maydalagich vazifasini bajaruvchi agregatdan iborat bo‘1ib, maydalagich chiqindilami suv tarkibidan ajratib olmasdan maydalaydi.
Oqova suvlar tarkibidagi o‘ta mayda muallaq zarrachalami, shuningdek, qimmatbaho ‘xomashyolarni ajratib olish uchun elaklardan foydalaniladi. Elaklar 2 xi1 bo‘1ishi muınkin: barabanli va disklf.
Barabanli elak yoriqlari 0,5—1,0 mm bo‘1ib, to‘rsimon shaklda. Baraban aylanish jarayonida oqova suv uning ichki yoki tashqi tomonidan fıltrlanib, tozalanadi. Filtrlash jarayoni suvni ichkaridan yoki tashqi tomonidan berilishiga bog‘1iq. Ushlab qolingan aralashmalar to‘rdan suv yordamida yuvilib tarnovga uzatiladi. To‘rli barabansimon elaklarning ishlash quvvati barabanning diametri va uning uzunligiga, shuningdek, iflos aralashmalaming xususiyatiga bog‘1ıq. Bunday elaklar ko‘pincha to‘qimachi1ik, sellu- loza-qog‘oz va teri oshlash sanoatlarida ishlatiladi.
Cho‘kmaga tushmaydigan muallaq zarrachalarning diametri har xilligi sababli ularni fraksiyalarga bo‘lish maqsadga mu ofıqdir. Buning uchun maxsus fraksionatorlardan foydalaniladi. Fraksiona- torlar 2 qismli kameradan iborat bo‘1ib, o‘rtada vertikal holatda turuvchi to‘rsimon metalldan tayyorlangan devor bilan ajratilgan. To‘rsimon d,evor tuynukchalarining diametri 60-100 mkm ga teng. Oqova suv soplo orqali fraksionatorning ichiga kelib tushadi va dag‘al hamda mayda fraksiyalarga ajratiladi. Ajratishda 50—80a muallaq zarrachalar dag‘al fraksiyada qoladi (2.2—rasm).
Tindirish usuli oqova suv tarkibidagi dag‘al dispers aralashma- larni cho‘ktirishda ishlatiladi. Cho‘ktirish og‘ir1ik kuchi ta'sirida olib boriladi. Jarayonni olib borish uchun qumtutgich, tindirgich na tiniqlashtirgichlar qo‘1laniladi. TiniqlashtirgicNarda bir vaqtning o‘zida tindirish bilan biıga oqova suvni muallaq zarrachali qatlamdan o‘tkazish ham amalga oshadi.
Oqova suvlardagi turli shakl va o‘1chamga ega bo‘1gan muallaq zarrachalarning fizik xossalari cho‘ktirish jarayonida o‘zgaradi.

2.2- rasm. Fraksionator:
7 — qobiq; 2 — soplo; 3 — ajfatuvchi to‘r.
Bundan tashqari, turli kimyoviy tarkibga ega bo‘lgan oqova suvlarning qo‘shilishi natijasida qattiq moddalar hosil bo‘ladi. Bu hodisa zarrachaning shakli va o‘lchamiga ta'sir ko‘rsatadi va cho‘ktirish jarayonining qonuniyatlarini o‘rganishga xalaqit beradi. Oqova suvlarning umumiy xossalari toza suvning xossalaridan farq qiladi. Oqova suv yuqori zichlik ma qovushqoqlikka ega. Faqat qattiq zarrachali iflosliklardan iborat bo‘1gan oqova suvningqovushqoqligi ma zichligi quyidagicha topiladi:
p , = p (1- + 2,5 c,)

Qumtutgichlar mineral va organik aralashmalarni (0,2— 0,25 mm) oqova suvdan boshlang‘ich ajratib olishda qo‘11ani1adi. Gorizontal qumtutgichlar uchburchakli yoki trapetsiyali ko‘nda- lang kesimli rezervuardan iborat. blaming chuqurligi 0,25—1 m, bo‘lib, suvning harakat tezligi — 0,3 m/s bo‘ladi. Gorizontal qumtutgichlaming turli-tumanligi oqova suvning o‘tishi uchun dumaloq rezervuarli, konussimon shakldagi perforlangan lotokli bo‘lishidadir. Cho‘kma konussimon lotok tubida yig‘i1ib, u yerdan qayta ishlashga yo‘naltiriladi. Vertikal qumtutgichlarto‘g‘ri burchakli yoki yuma1oqshak1gA ego bo‘lshi mumkin. Ularda oqova sum vertikal chiqishli oqim bo‘yicha 0,05 m/s tezlik bilan harakatlanadi.
Qumtutgichlarning konstruksiyasi oqova suv miqdori, mual- laq moddalar konsentratsiyasiga qarab tanlanadi.
Gorizontal tindirgichlar to‘g‘ri burchakli rezervuarlar bo‘lib, 2 yoki undan ortiq bir vaqtda ishlaydigan bo‘1im1ardan iborat. Sun tindirgichning bir tomonidan kirib oxirigacha harakatlanadi (2.3- rasm, a).
Bunday tindirgichlarning chuqurligi H=1,5—4 m, uzunligi 8— 12 m, koridor kengligi 3-6 m bo‘1adi. Oqova suv sarfi 15000 m3/ sut dan ortiq bo‘1ganda gorizontal tindirgichlar qo‘11aniladi. Uning tindirish samaradoıligi 60%. Tindirgichda har bir zarracha suv oqimi bilan u tezlikda og‘ir1ik kuchi ta'sirida pastga wch „ qarab harakatlanadi. Tindirgichda suvning harakat tezligini 0,01 m/s dan yuqori bo‘1magan miqdori qabul qilinadi.
Vertikal tindirgichlar silindrsimon yoki kvadrat shaklga, konussimon taglikka ega rezervuarlardir. Vertikal tindirgichga oqova suv markaziy truba orqali beriladi. Tindirgich ichiga tushgach, suv pastdan yuqoriga qarab harakatlanadi (2.3- rasm, b). Suvning yaxshi taqsimlanishi va loyqalanishining oldini olish maqsadida quvurlarni og‘zi kengaygan va taqsimlovchi to‘siq1i qilib tayyorlanadi. Shunday qilib, cho‘kish 0,5—0,6 m/s tezlikka ega bo‘1gan cho‘kuvchi oqimda sodir bo‘1adi. Cho‘kish zonasining balandligi 4-5 m. Har bir zarracha suv bilan birga u tezlik va og irlik kuchi ta'sirida w,h . pastga qarab harakatlanadi. Agar wch u bo‘1sa, cho‘kish tezlashadi. Agar w„,., u bo‘lsa, zarracha suv bilan yuqoriga ko‘tari1adi. Vertikal tindirgichlarning samaradorligi gorizontal tindirgichlarga nisbatan 10-20 % pastroq.
Radial tindirgichlar yumaloq shaklga ega rezervuarlardir. Ularda suv markazdan chetga tomon harakatlanadi. Bunda minimal tezlik chetki tomonda kuzatiladi. Bunday tindirgichlarni oqova suv sarfi 20000 m'/sut dan yuqori bo‘lganda ishlatiladi. Odatda 16—60 m diametrli tindirgichlar qo‘11aniladi. Ularning cho‘ktirish samara- dorligi 60a ni tashkil qiladi (2.3- rasm, d).
Cho‘ktirish samaradorligini koagulant va flokulantlar yordamida zarrachalar o‘lchamini yiriklashtirib yoki oqova suvni qizdirib qovushqoqligini kamaytirish yo‘1i bilan oshirish murnkin. Trubkasimon tindirgichlarning ishchi elementi diametri 25-50 mm va uzunligi 0,6—1 m li trubkalar hisoblanadi. Ularni juda kichik (5‘ gacha) va katta (45—60‘) qiyalikda o‘rnati1adi. Ularda avval tindirish, so‘ngra tquvurlarni cho,‘kmalardan tozalash olib boriladi. Uncha katta bo‘1magan qiyalikli trubkasimon tindirgichlar davriy ravishda ishlaydi (2.3- rasm, e). Muallaq zarrachalar ko‘p bo‘1magan oqova suvlarni tindirish uchun sarf 100—10000 m°/ sut bo‘1ganda ishlatiladi. Tozalash samaradorligi 80—85a.
Plastinasimon tindirgichlar qobig‘ida bir qator para11e1 o‘r- natilgan qiyali plastinalar bo‘1adi (2.3- rasm, J. Suv plastina- lar orasidan harakatlanadi, cho‘kma esa pastga cho‘kma yig‘gichga kelib tushadi. Bunday tindirgichlar to‘g‘ri oqimli va qarama-qarshi oqimli bo‘1adi. To‘g‘ri oqimli tindirgichlarda suv harakatining yo‘na1ishi bir xi1, qarama-qarshi oqimli tindirgichlarda suv va cho‘kma bir-biriga qarab harakatlanadi. Qarama-qarshi oqimli tindirgichlar keng tarqalgan.