Guliston davlat universiteti karshibayeva lolaxon klichevna, egamqulov husniddin erkaboyevich

1.6. Jinoyat sodir etish shartlari va sabablari

Jinoyatning kelib chiqish sabablari va shartlarini hisobga olib, jinoyatchilikning sabablari kriminalistika fanining asosiy va eng keskin muammosi ekanligini ta’kidlaymiz. U falsafa, iqtisod, siyosat, huquqshunoslik, ijtimoiy psixologiya, ilmiy nazariya va ijtimoiy amaliyotning elementlarini jamlagan.

Aniqlash turlari
Jinoyat sodir etilishiga yordam beruvchi sabablar va shart-sharoitlarni o‘rganish jinoyat nima uchun o‘sib bormoqda, uning o‘sishiga nima yordam beradi, mexanizmning qaysi elementlari sababiy bog‘liqlikka ega, qaysilari o‘sishi yoki kamayishi uchun qulay shart-sharoit degan savollarga javob topishdan iborat. jinoyatda.
Adabiyotda har qanday davlat va jamiyatda jinoyat sodir etish sabablari va shartlarining manbai ijtimoiy qarama-qarshiliklar, ularning salbiy qarama-qarshiliklari va og‘irlashuv darajasi ekanligi umume’tirof etilgan. Bunday qarama-qarshiliklar tizimi xilma-xildir: yangi va eski o‘rtasida, ular o‘rtasidagi kurash taraqqiyotning asosini tashkil qiladi, sinfiy qarama-qarshiliklar, boshqa ijtimoiy qarama-qarshiliklar: iqtisodiy, siyosiy, boshqaruv, psixologik, mafkuraviy, huquqiy. Shu bilan birga, jamiyatning moddiy farovonligi har doim ham jinoyatchilikning past darajasiga olib kelmaydi. Bunga Amerika va Yevropaning deyarli barcha sanoati rivojlangan davlatlari misol bo‘la oladi.
Falsafa va boshqa fanlarda sabab deganda hodisalar oʻrtasidagi obʼyektiv munosabat tushunilishi, ulardan biri (sabab) maʼlum sharoitlarda boshqa hodisa (taʼsir)ni keltirib chiqarishi aniqlangan. Ushbu umumiy asosga asoslanib, kriminologiyada jinoyatchilikning sabablarini jinoyatchilik va jinoyatni ularning tabiiy natijasi sifatida keltirib chiqaradigan va ko‘paytiruvchi salbiy hodisalar deb tushunish odatiy holdir.
Shunga ko‘ra, zamonaviy Rossiyada jinoyatning sabablari deganda jinoyatni keltirib chiqaradigan jamiyat va davlatning qarama-qarshiliklari bilan bog‘liq salbiy ijtimoiy-psixologik hodisalar tizimi tushuniladi.
Jinoyat sharoitida esa jamiyat va davlatning qarama-qarshiliklari bilan bog‘liq bo‘lgan, jinoyat sodir etish sabablarini shakllantirish va harakat qilish imkoniyatini yaratadigan salbiy iqtisodiy, ijtimoiy, psixologik, tashkiliy, huquqiy hodisalar tizimi tushuniladi.
Har bir jinoyatning o‘ziga xos sabablari bor, ammo barcha sabablar ma’lum bir kichik sonli turlarga qisqartirilishi mumkin. Qayta qurish va postsovet davridagi jinoyatlarning sabablari va shartlari asosan to‘rtta quyi tizimga qisqartiriladi: iqtisodiy, jinoiy tajovuzning sabablari va shartlari, jinoiy ehtiyotsizlikning sabablari va shartlari va huquqiy determinantlar. Ikkinchisi barcha jinoyatlarga va har bir jinoyatga alohida xosdir. Subyekt qanchalik ochko‘z yoki misantropik bo‘lmasin, jazo qo‘rquvi uni jinoyatdan saqlar ekan, jinoyat ham unga ergashmaydi. Haddan tashqari holatlarda huquqbuzarliklar va axloqsiz xatti-harakatlar mumkin.
Sabablar va shartlar o‘rtasidagi bog‘liqlik qanday? Sabab ma’lum bir harakatning imkoniyatini yaratadi. Shartlar bu imkoniyatni amalga oshirishga yordam beradi.
Shubhasiz, jinoyatning mavjudligida shart-sharoitlar katta rol o‘ynaydi. Bu o‘z-o‘zidan jinoyat (oqibat)ni keltirib chiqara olmaydigan, balki uning paydo bo‘lishi va mavjudligiga yordam beradigan muayyan holatlar bo‘lib xizmat qiladigan hodisalar majmuasidir.
Kriminologlar sabablar va shart-sharoitlarning o‘zaro bog‘liqligi haqida turli fikrlarni bildiradilar. Adabiyotda salbiy ijtimoiy sharoitlar jinoyatga sabab bo‘ladi, degan fikr allaqachon o‘rnatilgan, chunki ular (sharoit) uni keltirib chiqaradi (sabab). Boshqa bir fikrga ko‘ra, tashqi holatlar o‘z-o‘zidan jinoyatni keltirib chiqara olmaydi, shuning uchun ham uning sababchisi bo‘la olmaydi. Ular faqat sababni shakllantirishi yoki jinoyat sodir etilishiga hissa qo‘shishi mumkin. Muayyan jinoyatning sabablariga nisbatan bu fikr afzalroq ko‘rinadi, chunki u shaxsning irodasisiz sodir bo‘lmaydi. Bir xil ijtimoiy sharoitda hamma ham jinoyat yo‘liga tushmasligi buning dalilidir.
Shartlarni quyidagicha tasniflash mumkin. Jinoyat shartlari odatda uchta asosiy guruhga bo‘linadi:
• hamroh (ular voqea va hodisalarning, joy va vaqt holatlarining umumiy fonini tashkil qiladi);
• zarur (bunday shartlarsiz hodisa yuz berishi mumkin emas edi);
• yetarli (barcha zarur shartlar majmui).
Ushbu shartlarning barchasi mavjud bo‘lganda, biz ularning integral kompleksi haqida gapirishimiz mumkin. Biroq, bu jinoyat darajasiga ta’sir qiluvchi va batafsil o‘rganishni talab qiladigan boshqa kombinatsiyalarning namoyon bo‘lishini istisno qilmaydi.
Keling, aniqlash muammosini batafsil ko‘rib chiqaylik. Sabablilik haqida gapirganda, shuni yodda tutish kerakki, sababiylikning o‘zi tabiat hodisalari va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarning barcha turlarini tugatmaydi. Bu kriminologiya tomonidan o‘rganilayotgan hodisa va jarayonlarga ham birdek taalluqlidir. Bu navlarga quyidagilar kiradi:
• hodisa yoki jarayonning “avval-keyin” tamoyili bo‘yicha harakatini aks ettiruvchi vaqtinchalik bog‘lanish. Bu munosabatlar juda xilma-xildir. Shunday qilib, jinoiy harakat allaqachon sodir bo‘lgan fakt (tergov) sifatida bir qancha vaqt bosqichlarini o‘z ichiga oladi: reja tuzish, tajovuz ob’ektini, jinoyat sodir etish vositalarini tanlash, sheriklar o‘rtasida rollarni taqsimlash, jinoiy harakatlarni boshlash to‘g‘risida qaror qabul qilish. ;
• jinoyatlarning hudud bo‘yicha taqsimlanishini, mamlakatning ayrim hududlarida ijtimoiy, geografik, etnografik va boshqa farqlarga qarab jinoyatning ayrim turlarining tarqalishini ifodalovchi kosmosdagi bog‘lanish;
• bir davlatning boshqa davlatning vositachiligi sifatida belgilanadigan davlatlar aloqasi. Masalan, kriminologiyada bu jinoyatlarning ayrim turlari (toifalari, guruhlari) holatining o‘zgarishi bilan barcha jinoyatlarning holati va tuzilishi o‘zgarishida ifodalanadi;
• ikkita kattalik – mustaqil o‘zgaruvchi va funksiyaning matematik bog‘liqligini ifodalovchi funksional bog‘lanish. Birinchisidagi o‘zgarish ikkinchisida qat'iy belgilangan o‘zgarish bilan birga keladi;
• Korrelyatsiya - bu ommaviy tizimlardagi ko‘p omilli munosabatlar bo‘lib, unda bir qator omillarning o‘sish yoki kamayish yo‘nalishidagi o‘zgarishi boshqa bir qator omillarning o‘zgarishiga olib keladi. Miqdoriy jihatdan korrelyatsiya zichlik bilan ifodalanadi (0 dan 1 gacha).
Falsafada hodisalarning o‘zaro bog‘liqligining barcha turlari determinizm deb ataladi. Shu ma’noda sabab bog‘lanish deganda aniqlanish shakllaridan (navlaridan) biri tushuniladi.
Jinoyat determinantlarini o‘rganish va tavsiflashda ko‘pincha “omil” tushunchasidan foydalaniladi. Omil - bu hozirgi paytda hal qiluvchi shart. Kriminologik tadqiqotlarda odatda urbanizatsiya, migratsiya, aholining yosh va jins tarkibidagi oʻzgarishlar, tugʻilish, boʻsh vaqt, aholining taʼlim va madaniy darajasi, moddiy taʼminlanganlik darajasi va boshqalar kabi omillar ajratiladi.Barcha omillar boʻlishi kerak. bir-biri bilan chambarchas bog‘liq holda ko‘rib chiqiladi.
Ko‘p omillar mavjud. Har qanday ijtimoiy hodisa bir nuqtada hal qiluvchi bo‘lishi mumkin. Kriminologiyaning vazifasi kriminogen va antikriminogen omillar tizimini bilish, ularni ahamiyatlilik darajasiga ko‘ra tartiblash, o‘zlari va eng muhim omillar guruhlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik darajasini aniqlashdir.
Jinoyatni belgilovchi omillarni hisobga olgan holda, sabab-oqibat munosabatlarining alohida rolini ajratib ko‘rsatish kerak. Uning o‘ziga xosligi shundan iboratki, u go‘yo aniqlanishning ichki holatini tashkil qiladi, uning mohiyatini ifodalaydi. Muntazam bog`lanishning bir turi bo`lgan sababiy bog`liqlik universallik, qaytmaslik, fazoviy va vaqt davomiyligi kabi xususiyatlarga ega. Yuqorida aytilganlarga asoslanib, jinoyatning sababi deganda ma’lum sharoitlarda boshqa hodisani keltirib chiqaradigan, oqibat sifatida qaraladigan hodisa (yoki o‘zaro bog‘liq hodisalar majmui) tushuniladi.