Hacı Əhməd-Cabir Hacı İsmayıl oğlu

Sıra Sayı	Surənin nömrəsi	Surənin adı
Ayələrin nömrəsi
1	10	Yunus	24
2	13	ər-Rəd	3, 35
3	15	əl-Hicr	15, 19, 22
4	20	Taha	53
5	22	əl-Həcc	5
6	26	əş-Şuəra	7
7	27	ən-Nəml	60
8	36	Yasin	33, 34, 35, 36
9	50	Qaf	7, 9, 1 0
10	80	Əbəsə	24-27

“...(Ey insan!) Sən yer üzünü qupquru görür­sən. Biz ona yağmur endirdiyimiz zaman o, hərə­kətə (cana) gəlib qabarar (yaxud xəmir kimi acıyar) və hər növ gözəl (meyvədən, bitkidən) bar gətirər.” (əl-Həcc, 22/5).

“Məgər onlar yer üzünə baxıb orada növbənöv gözəl (bitkilər və meyvələr) yetişdirdiyimizi görmür­lər?” (əş-Şuəra, 26/7).

“Biz göydən bərəkətli su endirdik, sonra onunla bağlar və (arpa, buğda və s. bu kimi) biçilən taxıl dənələri yetişdirdik.” (Qaf, 50/9).

“İnsan hələ bir yeməyinə baxsın! (Görsün ki, ona necə ruzi verdik). Həqiqətən, Biz yağışı bol yağdırdıq. Sonra yeri gözəl yaratdıq (yaxşı yardıq), Belə ki, orada dən (dənli bitkilər) göyərtdik;” (Əbəsə, 80/24-27).

Bu ayəti-kərimələrdən göründüyü kimi Allah Tə­ba­rəkə Təala öz bəndələrini yaşatmaq üçün növbənöv bitkilər, eləcə də taxıl (arpa, buğda və s.) yaratmışdır.

Dənli bitkilər botaniki xüsusiyyətlərinə, kimyəvi tərkibinə, təyinatına və digər əlamətlərinə görə əsasən 3 qrupa ayrılır.

1. 
   Taxıl cinsinə mənsub olan dənli bitkilər 2 yarım­qrupa ayrılır.
   

1.1. Əsas taxıl tipli bitkilərə buğda, çovdar, arpa və vələ­mir aiddir.

1.2. Darıyabənzər tipli taxıl bitkilərinə darı, çəltik və qarğıdalı aiddir.

2. 
   Qarabaşaq bitkisi.
   
3. 
   Paxlalı-dənli bitkilər - noxud, nut, lobya, mərci, lərgə, paxla və soya.
   

Buğdanın tərkibcə orta hesabla 84%-ni endosperm, 14%-ni kəpək və 2%-ni rüşeym təşkil edir.

Taxıl birdəfəyə və təkrar üyütmə üsulu ilə üyüdülür. Bir­dəfəlik üyütmə sadə üyütmə adlanır və alınan məhsul nisbətən aşağı keyfiyyətli olur.

Təkrar üyütmə iki müxtəliflikdə olur: aşağı dərəcəli üyütmə, yüksək dərəcəli üyütmə. Yüksək dərəcəli üyütmə sortlu üyütmə adlanır. Sortlu üyütmə – mürəkkəb üyütmədir.

Təkrar sadə üyütmədə 95-96%-li kəpəkli buğda unu, 85-87%-li kəpəksiz və 63%-li ələnmiş çovdar unu alınır.

Sortlu üyütmədə əla, o cümlədən dənəvər un, 1-ci, 2-ci sort buğda unları əldə edilir. Bu unlar tərkibinə görə fərqlənirlər.

Müasir un dəyirmanlarında dən üyüdülərkən kə­pək hissə tamamilə ələnib kənar edilir. Kəpək hissədə vitamin, minerallı maddələr və protein endosperm­də­kindən çoxdur. Ona görə də unda proteinin miqdarı 13,8%, kəpəkli unda isə 19,3%-dir.

Dənin kəpək hissəsində sellüloz və hemisellüloz kimi həzm olunmayan karbohidratlar vardır. Lakin bu maddələrin qəbizliyin aradan qaldırılmasında əhəmiy­yəti vardır. Çünki sellüloza mədə-bağırsaq sistemində qidanın hərəkətini nizamlayır. Eyni zamanda buğda ununda və ondan hazırlanmış çörəkdə B qrupu vita­minləri də vardır.

100 qram kəpəkli undan çörəkdə 0,12 mq ribofla­vin - B₂; 0,5 mq tiamin - B₁, 4,5 mq niasin – PP; 350 mq piridoksin - B₆; 30 mq fol turşusu - B₉; 1,1 mq pantoten turşusu – B₃ - vitaminləri vardır.

100 qram kəpəksiz undan çörəkdə 0,04 mq riboflavin - B₂; 0,1 mq tiamin - B₁; 1,0 mq niasin - PP; 45 mq piridoksin - B₆; 15 mq fol turşusu - B₉; 0,3 mq pantoten turşusu – B₃ vitaminləri vardır.

Göründüyü kimi kəpəksiz undan hazırlanan çörəkdə vitaminlərin miqdarı kəpəkli undan hazırlanan çörəyə nisbətən 4-8 dəfə azdır. Yediyimiz çörəyin tərkibində vitaminlərin az olması bir çox xəstəliklərə səbəb olur. Tiamin çatışmazlığı iştahanın pozulmasına, tez yorulmağa və sinir sisteminin pozulması ilə nəticələnir. Əgər digər qidalarla da tiamin çatışmazlığı olarsa insan “beri-beri” xəstəliyinə tutula bilər.

Çörəyin tərkibində Na, Ca, K, P, Fe kimi mineral maddələr də vardır. Mineral maddələrin miqdarca nisbəti də kəpəkli undan çörəkdə daha yaxşıdır. 40-50 yaşından sonra insanlarda vitamin və mineral maddə çatışmazlığı daha çox özünü göstərir. Çünki kəpəksiz undan hazırlanan çorəklə uzun müddət qidalananlarda bağırsaq xəstəliyinə səbəb olan qəbizlik daha çox müşahidə edilir.

Çörəyin necə yeyilməsi barədə islamda bəzi göstərişlər vardır. 14 əsr öncə Peyğəmbərimiz (s.ə.v.), buğdanın üyüdüldükdən sonra ələnmədən, kəpəkli yeyilməsini tövsiyə etmişdir. Müasir dövrdə bu göstərişlərin hikməti çoxsaylı kimyəvi və biokimyəvi tədqiqatlarla təsdiq olunmuşdur. Çünki, artıq deyildiyi kimi buğda kəpəyi B_1, B_2, B_3, B_6, B_9, PP vitaminləri ilə zəngindir. Eyni zamanda kəpəkdə olan sellüloza və hemisellüloza mədə-bağırsaqda qidanın həzmini və hərəkətini nizamlayır.

Ulu Peyğəmbərimiz (s.ə.v.) çörəyi kiçik tikələrə bölərək yeyilməsini məsləhət görmüşdür. Çörəyi bir əllə kəsmək, dişləyərək yemək olmaz. Çörək, iki əllə tutulub xırda tikələrə kəsilməli və aramla çeynənilərək yeyilməlidir. İnsanın ağız və mədə vəzilərinin ifraz etdiyi şirənin tərkibində sellülozanı parçalayan ferment yoxdur. Lakin çeynəmə ilə sellüloza xırdalanır və qidanın tərkibində mexaniki rol oynayaraq qidanın mədə-bağırsaq sistemində hərəkətini nizamlayır.

Yeməyin ağızda çeynənilməsi də vacibdir. Bu xüsusda müdriklərin kəlamlarında deyilir: “Ağzına aldığını isit və yaxşı-yaxşı çeynə. Yeməyi ölçü ilə ye, zira insan hər vaxt az yeyib az içməlidir”.

Ərzurumlu İbrahim Haqqı demişdir: “Səhhətini qorumaq istəyən kiçik loxmalar almalı və yaxşı çeynəməlidir”. “Yeməkdən sonra ciddi hərəkət etmək olmaz, yeməkdən dərhal sonra hamam qəbul edilməməlidir”.

“Yeməkdən sonra çox hərəkət də etməyiniz, bunun zərərini çəkərsiniz” deyərək Peyğəmbərimiz (s.ə.v) yeməkdən sonra ciddi hərəkətlərin insana zərərli olduğunu vurğulamışdır. O, Həzrət yeməkdən sonra dərhal yatmamağı məsləhət görmüşdür. Çünki bu zaman qidanın həzmi çətinləşir. Yeməyi ayaq üstə və uzanan yerdə yeməyi də Peyğəmbərimiz (s.ə.v) günah sayırdı. Çünki belə halda qida borusunun insan orqanizmində anatomik yerləşməsi qidanın həzminə və hərəkətinə mənfi təsir göstərir.