Het protestantisme in het bisdom luik en vooral te maastricht

6. UITGEWEKENEN EN VERVOLGDEN
Wel niet misplaatst is hier de herinnering aan de benauwdheid der nieuwge­zinden, die in bange dagen moesten vluchten. Hoe vaak lazen wij in het inquest­boek het woord geflouwen. … Niet zonder eerbied geven wij thans de lijst der vier­envijftig gesignaleerde uitgewekenen, die in 1535, spoedig na de schrikwekkende handelingen op het Vrijthof, door de overheid van Maastricht is bekend gemaakt. Onder hen waren negentien vrouwen. Deze namen, die wij meest alle, bij ons on­derzoek der getuigenverhoren voor het laaggerecht, hebben ontmoet, verbergen heel een geschiedenis van mensen, die voor hun overtuiging, moge deze in onze ogen al bedenkelijk of dwaas zijn geweest, hebben geleden. De lijst komt in het boek der raadsverdragen (f. 264) in deze vorm voor:
„Hiernae volgen de namen ende tuenamen der gewekenen ende ontkoemen persoenen 1), bedraegen (= beschuldigd) van de herdoupe of daervan befaemt":
Jan Smeitgen, die in de Hoengestraet plecht te woenen, genant Jan Hoetz, en­de wuerdt in honre secten busschop genant.

Lenart Ketelbueter aen die Loege­porte ende sin alste dochter Anna.

Jacob Bilmeker ende sin huysfrouwe, in die Smedestroete.

Dierick Pelser ende sin huysfrouwe, aen Hoegbruggeporte.

Goert Koeler, van Montenaken, wonende te Lenculen.

Jan ende Lenart Ketelbueteren ende hoen suster Lysken, in die Royestroete.

Willem Hoetz ende sin huysfrouwe, te Wyck in dat Smedestreutgen,

Jan Smeitgens alderen.

Luyete van Couvelt, oick uit Smedestreutgen.

Jan Baviers, der jonge becker in de Valck te Wyck ende sin huysfrouwe ende sin brouder Michel.

Jan van Ginck, der alde, met beyden sinen soenen, der eyne genant Jan ende der andere Frans genoempt, ellick met synnre huysfrouwe, alle drye scoenmeckeren.

Frans Spangemecker ende Claer sin huys­frouwe.

Peter Jorskens, molener, in die Honrestroete ende sin huysfrouwe.

Meuten Spangemecker.

Peter van Bossenhoeven, cannegieter opten merckt.

Vaes Swaelen, in de Burch, opten Holtmerckt.

Peter Caemps, sin huysfrouwe ende dochter opten groeten Gracht.

Direk van Leke, rentmeister gewest is des goitzhuyss van Sinte Anthoenis ende sin huysfrouwe.

Gerit van der Heyden ende sin huysfrouwe.

Goert Cuepers, Jans Dickheutz soen.

Steven Tzielen, moetzestricker.

Cloes Hen­drickz int Lavoer ende syne dochter Berb,

Jacobs Molden huysfrouwe.

IJven Scoenmecker.

Peter Beckers, te Lenculen ende sin huysfrouwe.

Simon Linewever, in die Gobbelstroete.

Goeswin Linewever. Der scrinemeker woenende in die drie Pelchrims, achter 't Fleysshuys.

Jan in de Vele.

Jan Sceper, gerdener ende Catarin sin huysfrouwe.

Jan van Bemelen, scoenmecker ende sin huysfrouwe.

Leenmen Bruenen, buedelmeker.
1) Van enigen van hun, die ik nog kort bespreek, zijn de namen cursief gedrukt.

135

* *

Met alle reden begint de lijst met Jan Smeitgen 1), „der Lutheraensche heufft ende raedt". De Memorie in het missivenboek (f. 146) zegt het ons duidelijk: „Item ten anderen is woir (= waarheid), dat vuyt macht van die leronge ende perswasien vanden voersz. Her Henrick, ende nae doot vanden selven, heeft eyn smeth, ge­noempt Ian Smeitgien, burger der stadt Triecht, die plach te woenen in die hoenre­stroet, hoem gevociert ende aengenomen te sin eyn herdouper 2) in plaetze vanden voersz. Her Henrick, die weleke Iohan by foute ende gebreken van Her Henrick, mitz dien hy afflivich (= gestorven) waes, hoem aengenomen heet, gelicke ver­gaderinge, leronge ende doupinge te doen, soe sin meester Her Henrick in sinne tyt gedaen hadde, ende heeft diversse personen inder stat herdoupt".

Door zijn sterke overtuiging, die hij ook in gevaar propageert, heeft Smeitgen een zeer onrustig leven. Wij hoorden al van dat schelletje in zijn smidse. In het najaar van 1534 is het hem, naar wij begrijpen, in de stad te benauwd geworden. Hij neemt de vlucht, maar ... komt ook wel eens terug. Zo is hij omstreeks Kerstmis weer in Maastricht. De avond voor Driekoningen („op derthien avont") heeft hij gegeten „in de aer op die mounte" (= de Munt). Daarna is hij opnieuw, veertien dagen lang, afwezig geweest. En toen hij dan weer in de stad was, heeft zekere Peter de gelegenheid waargenomen om aan zijn (Smeitgen's) huis de hem vroeger geleverde blaasbalgen te betalen. Op de zevenden Januari is hij mede ge­zien door zijn schoonmoeder, Truytgien Lyneweffersse, en moet hij van haar de felle woorden van verwijt en haat horen: „Aye du dieff, du morder, die bruickst mich in allen lesten!" (= jij bracht me in alle moeiten!) ...

Smeitgen's ijver kennen wij reeds, ook door de besproken confessies der marte­laren. Bij Ruth Ketelbueter hebben wij hem op zolder, bij de rentmeester in de kelder ontmoet. In 1547 zal de martelares Metken 3) van Roosteren ons hem als herdoper noemen. Ook buiten Maastricht heeft Smeitgen geleerd en gedoopt. Zo te Bom, Dicteren, Sittard. Misschien ook te Leuven 4), zoals van Braght meent,

1) Over hem: I.L. III: f. 48 v., 78 v., 79 v. M.M., f. 184. Behalve Habets ook Rembert, p. 394 en Forsthoff, p. 120 en 339.

2) boem gevociert enz. = heeft zich genoemd en verklaard te zijn een herdoper.

3) Melken zegt in Aug. 1547 dat zij een twaalftal jaren vroeger te Roosteren (in Helder) door Smeitgen is herdoopt. Bijlage XVI.

4) In zijn L'Église de Liége ... (p. 63) haalt Rahlenbeck van Braght (p. 144) aan, volgens wie: „Jean de Maestricht s'était réfugié 5 Louvain oh il répandait ses doctrines sans se soucier de l'inquisition et des terribles menaces". Smeitgen zou in Leuven (in 1534 of 1535) Matthijs van der Donek en diens huisvrouw hebben gedoopt. Doopsgez. Bijdragen 1864, p. 148.

136
waar hij zich dan waagde in het hol van de leeuw. Rembert zegt zelfs van Smeitgen (p. 395): „Ein games Netz von Gemeinden spannte er aus ober die benachbarten Lande" en noemt ook Amsterdam als plaats van zijn werkzaamheid. Kunnen wij hieromtrent twijfel koesteren, met zekerheid mogen wij onze Smeitgen zien in Jan van Tricht, die op de Doperse samenkomst te Boekholt in Westfalen, Augustus 1536, met Jan Matthijs van Middelburg de Munsterse leer aangaande de veelwijverij en het werelds Messiasrijk krachtig bestrijdt 1).

Waarschijnlijk is Smeitgen in Mei 1537 te Antwerpen gearresteerd. Als een feit van belang werd deze gevangenneming aan onze raad bericht. De markgraaf van Antwerpen toch zegt: „inden gefenckenisse te hebben Johan Smetgen, de sich noempt Philips ende eyn busschoep te syn, ende Dyrick vander Haegen, pelsser". Als antwoord hierop besloot de raad, op 17 Mei, om de gezworene Lambrecht van Gangelt en de secretaris Lambertus naar de Scheldestad te zenden om onder meer mede te deden „wes sy hyr in dese stadt der boeser secten aengaende gehandelt hebben" (f. 30).

In Antwerpen kende men Smeitgen van vroeger. Immers Jeronimus Pael, de eerste Doperse martelaar dier stad (t Februari 1535), die de Doperse ketters van Maastricht en van elders bij de overheid „accuseerde" 2), had verklaard dat Smeitgen, „bisschop, hem ende noch twee anderen gesonden hebben (lees: had) tot Mercxem ende aldaer soude hy (nl. Smeitgen) coemen met allen die van dier secten waeren ende van daer souden sy gaen nae Amsterdam" ... Vanhier zou men trek­ken naar Maastricht en vervolgens naar Straatsburg. De mensen waren toen de waanzin nabij: „allen die dat wits (= een wit vlaggetje) in die slincke kant hadden
1) Küihler in zijn: Geschied. der Ned. Doopsgezinden ... (p. 201).

2) Deze „geaccuseerden" vormen een bont gezelschap: „Eyn geheten Claes uyten uverlande droech­scheerder. Eyn geheten Lenart, geboertig van Maestriecht, ende eyn jonghe geheten Ian syn soene. Eyn geheten Ian ende is eyn smet van Triecht. Noch eyn genoempt Ian oik van Triecht die he nyet en kent. Eyn jonghe maigt van XX jaeren ende heeft begyne tot Triecht geweest. Eyn crychssman ende is trawant gewest vanden stathouder van Vrieslant, tot Straedorp herdoopt. Conrardt de sone van eynen leirtouwer ( = leer­looier) woenende by sint Panthaleonis tot Coelen. Eyn geheiten Ritsaert ende Peter zyn broeder gelaismae­ker, geboiren van umtrent Aicken. Joachim ende is van Utriecht. Aert Westenborg van Coelen doctoer Wes­tenborchs broeder. H. ( = Heer) Ian pastoer van Roederkerken. Eyn rameker met eynre stelten. Eyn man scaellidekker ( = leidekker), geboren van umbtrent Luyck, oudt L joeren. Eyn knechtgien geheiten Andriess ende is eyn wever van umbtrent Triecht. Otto Vinck rentmeester van Wesel. Ian van Goude droechscherer tot Wesel".

Zie M.M., f. 184 en Habets, p. 171, wiens afschrift echter enige correctie behoeft. — Jer. Pael is op woensdag 17 Februari 1535 door de Hoger Vierschaar veroordeeld en misschien wel op de eigen dag verbrand. Floris Prima, de stadsarchivaris van Antwerpen, wees mij (Mei 1937) op het opmerkelijke feit dat de „vierschaarakte" de martelaar niet als herdoper vermeldt. De beschuldiging van Pael, „geboren van Attendorff", zou, ware deze geen wederdoper geweest, haar betekenis toch niet verliezen. Maar hij is on­getwijfeld om zijn Anabaptisme veroordeeld. Toen Pael in Antwerpen gevangen zat, is immers onze gezwo­rene Willem van Castart van Maastricht daarheen gereisd. Hij heeft Pael ontmoet en diens „kennen en keen" ( = confessie) meegebracht„,met oick opgeteykent die memorie, die he vuyt de monde desselven Iheronimi gescreven heet" ... In deze memorie worden onder anderen Smeitgen en de Ketelbueters (Lenart en zijn zoon Jan) met namen genoemd. M.M. f. 185.

137
ende in dander hant een swaert sonde men te leven houden, ende alle anderen souden zy doot smieten". Zij rekenden, te Amsterdam, op wel tweehonderd dui­zend „complicen" ... Had Smeitgen zich later, in Boekholt, meer gematigd be­toond, in Antwerpen gold hij nog als de gevaarlijke Wederdoper van weleer. Blij­kens het Antwerpsch Kroijkje is hij, op Zaterdag 26 Mei 1537, aldaar de vuurdood gestorven. Volgens de „markgrafelijke rekening" van 1536-1537, die van „twee bisschoppen van de Hervormers" wreekt, onderging een Predikheer uit Groningen, Jan Specke, hetzelfde lot. Mede om Doperse ketterij.

Nog hebben twee raadsbesluiten 1) betrekking op de gewezen smid in de Hondstraat. Op 9 Juli 1537 spreekt de raad bij de markgraaf van Antwerpen voor Smeitgen's weduwe dit goeoe woord: „dat he om goitz wille de selven vrouken tot haeren recht helpen wille, ende in denen si gevanden wuerdt des feytz vanden wederdoup neit plichtich te sin, dat si alsdan des gefenckenisse mucht erledicht werden sonder eynighe kuste te betaelen, wan si arme luyden sin". De bondgeno­ten, die naar Amsterdam zouden trekken, „hadden vele geltz" — zo verklikte Jeronimus Pael — maar Jan Smeitgen stierf in armoede. En een week later (16 Ju­li) besloot nog de raad: „datmen de kettermeister der stede Ludyck oversenden sal eyn copie van Smetgiens testament, geexecuteert tot Antwerpen, met ouck de selven (voor dien inquisiteur) over te scryven met besloetenen brieve wes van Ja­cob Byldemeker getuicht mach zyn, belengende valider Lutheriaensche secte". De inhoud van het testament des martelaars is ons helaas niet bekend. Evenmin het hier bedoelde getuigenis van de diaken Bilmeker, die nu een adept van het Lutheranisme wordt geacht!
Van de zeer ketterse familie Ketelbueter is Lenart, die bij de Loegeporte (Leugenpoort) woonde, met zijn oudste dochter naar Antwerpen uitgeweken. Ook zijn zoon Jan is daar geweest. Wij vernemen dat deze door Smeitgen, die zich Phi­lips noemde, in Antwerpen is herdoopt. Aan Jeronimus Pael, die met anderen van deze wederdoop „in die Lilie" getuige is geweest, heeft Lenart verteld 2) „dat sin huysfrouwee herdoupt weer ende weir tot Triecht gefangen, hy en kundt neit ge- helpen, alst Got belieffden soe moest sy sterven". Op 16 April 1537 wordt in de raad besloten om Anna, die dan in de Landscroon gevangen zit, vrij te laten, in het vertrouwen dat zij „bewise te leven nae dat insetten der heyliger kercken". De kinderen van de terechtgestelden diaken Ruth Ketelbueter vertoeven blijkbaar, de eerste tijd na diens dood, in Venlo. Immers komt de raad van Maastricht, volgens zijn besluit van 22 Februari 1535, hij dien van Venlo enigermate op voor het belang dier kinderen, als hij verzekert „dat nae deser stat (nl. Maastricht) recht
1) H.M., f. 35 en 36.

2) M.M. f. 185. In margine: Herdouper Smeitgen.

138
nymant sin goet en verbeurt". Op 28 April 1539 wordt in de raad gesproken van Ruth Ketelbueter's vrouw, die eens woonde op „die Moent" en „door (= wegens) die Lutherse secte tot Nimaegen gerechtverdicht is". Zo vond ook zij de dood op het schavot. De raad vraagt om het „kennen ende lyden" dier martelares en begeert ook van Nymegen te horen „off sy eynigen burgeren off burgerssen dieser stadt metter Luthersschen secten bedraegen (= beschuldigd) hedde".
Door het inquestboek hoorden wij van een Simon Ketelbueter. En dan ook van Jan, de zoon van Lenart, die uit Antwerpen is teruggekomen en in de zitting van het laaggerecht van 2 Augustus 1535 wordt vermeld als „alwyle" (= thans) verblijvend op de gevangenpoort. Voorts Jacob Ketelbueter, wonende op de Hout­markt, die mede in verband met de „materia Luthereana" wordt genoemd. Van diens eigen gezindheid bleek ons echter niets. Alleen, als getuige verhoord vertelt hij dat Jan Ketelbueter 1) uit de Royestraat (Capucijnenstraat) „luyters" is geheten door een vrouw, die zelf „neit en wist wat luyters weir").

De ons welbekende Lysken, die ook de wijk had genomen, is op „sente Dineis­misse" (9 October) 1534 wederom in de stad verschenen. Later is haar vurigheid zeer verminderd. Op 9 April 1538 toch komt zij, als getuige, voor liet laaggerecht en zegt van zekeren Coen (nader aangeduid als „slaes schoeteldreyer knecht") dat deze, toen men de vorigen dag „dat werdich heylich sacrament vyter begaert­straet uver de gracht droege, ewech ginge en liepe". Hier sprak wel niet Lysken Ketelbueter uit de dagen van Henrick Rol.

De vluchteling Peter Jorskens (Joirskens), eerder vermeld als een, die Lutheranen in zijn huis ontvangt, en ook als degeen, die „Her dionijs van suesteren" (Vinne) in Heugem laat prediken 2), is kort vóór 27 Januari 1535 in de stad geweest en door de poortwachter Willem Massies gezien, toen hij Tweebergen weer uit­ging. In hetzelfde verhoor wordt verklaard dat Peter, door zijn vrouw en kinderen verlaten, „sulde eyn andre vrouwe wieder om by hoem hebben". En dan volgt de wonderlijke toevoeging: ,,Ende sullix ter oirsaken want syn huysfr. met kinde begoirt is ende alsulke ordinantie halden sy Lutheraenen onder sich". Van deze molenaar Jorskens is de uitlating: „wanne dat men eynen pater noster in sin hant heet, soe helt men onss heren goitz kerffstock".
1) Deze Jan Ketelbueter is niet Lenart's zoon, doch Lysken's broeder. — En wie is Johann Kesselbusser, van wie door Rembert (p. 433 en 450) wordt gesproken? In 1541 is hij door Lenard van Ysenbroeck te Bont herdoopt en in 1559 (bij de visitatie) in Gulik ondervraagd. En tiet bleek toen dat hij zich, trots alle vermanin­gen, sinds 1550 niet had „gebeterd". Zo min als 14 anderen uit Bern. Deze J. Kesselbusser (Ketelboeter) heeft getuigd: „er gehe nicht zur Kirche, weil dort Gatzendienst getrieben werde". Redlich, p. 69 en 70.— In 1545 zullen wij, in Maastricht, nog een ketterse Thoenis Ketelbueter tegenkomen, die, gelijk ook zijn vrouw voor de Doperse richting schijnt te gevoelen.

2) Er staat in het inquestboek letterlijk: „dat hoem (getuige) kundich is dat peter Joirsskens gemeydt hadde Her dionijs van suesteren unib tot hoegem te predicken & te sermoenen." Meien (mieden) — huren, in zijn dienst nemen, belonen. Over P. Jorskens I.L. III: f. 45 v., 49 v., 81. En ook R.M. op 10 Maart 1533.

139
De tinnegieter Peter van Bossenhoven heeft blijkbaar in zijn „dwaling" vol­hard. Hij was het, die met Geurt Velen durfde protesteren tegen het strenge plak­kaat 1) van 31 Maart 1533, dat met straf bedreigde al degenen, die zich zouden „onderwinden te gronderen (= onderzoeken) die heylige scrifft" of „disputacie daerop halden". Hun moed bracht beide mannen toen in de kerker.

Van het latere lot van Dierick van Leek (Lieck), de rentmeester van het gods­huis van St. Antonius, hebben wij geen weet. Wel las ik nog iets over hem in het verhoor van 27 November 1535, waarin sprake is van Anna van Kanne, de dienst­maagd van Jan Charles Cannegieter. Deze Anna, die bij haar meester veel moest verduren en deze „soe Luthers als eyn hont" noemt, ging „op de dach doen te Kanne kerssmisse waes", aan de rentmeester haar meesters „ontscholt (= ver­ontschuldiging) doen", want deze „muest met her claessen capellaen van sinte Servaes nae canne gaen". En dan volgt de wijdloopige mededeeling dat toen „in des rentmeysters huysche herdeupt weren XVII, ende soe varre dat haer meister Jan byden rentmeister gegangen weir, soe soude hy herdeupt zyn ende weir der XVIII gewest de herdeupt soude zyn". Des rentmeesters moeder, Gertruijt ge­heten, waagt het later meermalen in de avond binnen te gaan bij de kettersen Jacob Mulen (Moulen). Aldus wordt getuigd op 18 Maart 1536.

Deze Jacob Moulen heeft zijn gevoelens niet prijs gegeven. Immers des avonds gaan, zo zegt een buurman-getuige op dienzelfde 18en Maart 1536, verscheidene mensen bij hem in en uit. En een jaar later verklaart iemand 2) dat bijeenkom­sten van Lutheranen worden gehouden in het huis van Moulen, alsook in de Burch, op de Houtmarkt. Ik weet niet of Vaes Swaelen daar toen nog woonde. Reeds op 28 October 1534 is getuigd, dat Willem, de zoon van Jacob Moulen, was gevlucht „om der Lutherien wille".
De uitgeweken IJven de schoenmaker was getrouwd met Mayken, de dochter van de vroedvrouw IJken. Wij kennen deze echtelieden nog uit de bespreking van Dieric der Pelsser. Vóór hun vlucht woonden zij, in onze stad, in de Verwerhoek. Zij weken naar Antwerpen 3) en vertoefden daar ten huize van Jan de suiker­bakker, „geaprehendeert doen Jan Smeken (Smeitgen) gevangen wert" (1537). Vandaar hebben Oven en Mayken wederom de vlucht genomen. Waarheen? Zon­der zijn vrouw belandde IJven in Aken. En Mayken heeft alle moeite gedaan om de verblijfplaats van haar man te vernemen. Jaren later in de raadsvergadering van 25 Februari 1544 is sprake van een schoenmaker, wonend op de hoek van Eggersstraat (Statenstraat) en Grote Gracht, die voor burgemeesters en gezwore 
1) Dit plakkaat is afgedrukt bij Habets, p. 61-64.

2) I.L. III: f. 195 v. Het getuigenis is op 28 Maart 1537 afgelegd door de getuige Thoenis int heisken.

3) M.M., f. 16 v.

140
nen zal verschijnen. En Habets achtte het mogelijk dat deze schoenmaker dan onze IJven Scoenmecker is geweest. Op deze gissing, door hem niet gemotiveerd, komen wij onder Cornelis van Bergen nog terug.

Jan In de Vele, gewantmeker (lakenwever) „aen die vierlinxgse porte", leer­den wij kennen als de man, die tot zijn jongen knecht, de zestienjarigen Simon Lenartz, de vraag richt: „hebstu te sacrament gewest?" en deze dan zijn dwaling voorhoudt. In Januari 1535 zou hij, op bevel van de stadsraad, om zijn ketterse gevoelens worden gearresteerd, doch hij wist te ontkomen. Volgens de verklaring van IJtgen, Dirick Smitz dochter, is de vrouw van Jan In de Vele op St. Lucia- dag (13 Dec.) 1535, vroeg in de morgen, komen kloppen aan haars vaders huis. En zij deelde o.a. mede dat haar man weer in de stad was... De boodschap der vrouw is ons onduidelijk. Ook blijkt zij hier, daar zij Jacob Moulen's huis zocht, bij vergissing te hebben geklopt. En vrouw In de Vele, kenlijk ontdaan, heeft aan deze IJtgen zeer dringend („om de gecruijsten got") gevraagd „dat sy doch nye­mant seggen en vulde dat sy zoe by haer geweest hedde ende die selve want zeer scriende". In Maart 1538 is de „anabaptist" Jan In de Vele een gevangen man, die, blijkens de brief 1) der overheid van Maastricht aan Willem van der Werve, markgraaf van Antwerpen, aan een scherp verhoor zal worden onderworpen.
De schoenmaker Jan van Bemelen was een geestverwant van Jan van Genck en eens ook gastheer van de gewezen priester Cornelis van Koudekerke. Met zijn vrouw is hij gevlucht. Misschien ook met zijn dochter Gertruid, die in 1538 in Ant­werpen vertoefde en de bedoeling had naar Engeland te ontkomen. Ik vond niet de juiste tijd van van Bemelen's terugkeer in Maastricht. Het was op 20 Maart van dat jaar dat de raad besloot om Jan Schoenmaker, van Bemelen, over te le­veren aan het hooggerecht. En weinig later is hij terechtgesteld. Want in de brief der stedelijke overheid aan Johan van der Werve, te Antwerpen, wordt gezegd 2) dat deze de confessies („kennen ende lyden") ontvangt van de beide „anabaptisten binnen dese stat onlanx ten fuyr doer hoen quaet beherden geëxecuteert, daervan der eyne gewest is die vaeder van Gertruyten scoenmeckers", nl. Jan van Bemelen. Zijn vrouw is spoedig vrijgelaten. Op verzoek van de kanunniken van St. Servaas zijn de twee „redeysen", droeve herinnering aan de vuurdood van Jan en van zijn ons onbekenden lotgenoot, nog vóór Pasen als nare obstakels afgebroken. Vol­gens Weidenbach viel deze hoogtijd in 1538 op 21 April. Het dagboek van Christiaen Munters
1) M.M., f. 13.

2) Deze brief aan 'Antwerpen is bijlage IX. En bijlage VIII is de brief van Antwerpen aan Maastricht, die er aan voorafgaat. — Habets (p. 185) noemt Jan van Betitelen ten onrechte „onthalsd". En ook Halkin zegt (H.R., p. 163): „un autre, Jean Schoenmaker, de Hemelen, est décapité, car il avait sans doute abjuré". Jan van Hemelen toonde een „quaet bekerden" en stierf deswege op de brandstapel.

141
noemt 30 Maart als de dag waarop deze twee „Luthersehen" te Maastricht zijn verbrand.
De buidelmaker Lemmen Bruenen, ook wel geheten Lemmen Cremers, is in de raadsvergadering van 10 Maart 1533 genoemd als iemand, die Lutheranen ont­vangt. Bij raadsverdrag van 22 Juni wordt hem genade geschonken, mits hij bij eede belooft zijn verkeerdheid voortaan na te laten, de ordonnantie van de laat­sten Maart jongstleden erend. Aan de burgemeesters zal hij zijn „beedeboecken" overgeven. En op de komende zondag zal hij „blootzheutz, barvoetz met eynre barnende wassekertzen gaende in die processie, die men in sinte Servaeskerke doen ende halden sal, ende die selve barnende kertsen setten voer dat bildt van Sinte Servoes ende Got ahnechtig genade bidden van siner dwalinge vurgemeld".

Nog een en andermaal horen wij van Lemmen Bruenen. Op 28 Juli 1538 wordt van hem getuigd dat hij „buyten dese stat int velt metten selven bef aemden luteri­aenen gegangen & gestanden heet & hedden spraick met malkanderen". In de daarop volgende maand wordt hij, wederom in de zitting van het laaggerecht, be­sproken met andere verdachten, „altoesarnen twembergen woenende". En in 1539 heeft Lemmen met Jacob Mesmeker, „woonend twembergen neven de cruysbrue­der ganck", op de Landstroon gevangen gezeten, ,,ter orsake der fame van der Lutheryen". Beide mannen zijn op 16 Augustus van dat jaar uit de kerker ont­slagen. Maar Lemmen (Lemken) ontmoeten wij later opnieuw. Als apostel der Wederdopers zal hij nog naam maken.

Een tijd van angstige onveiligheid kende ook een vrouw, wier naam echter niet voorkomt op de lijst der uitgewekenen. Wij bedoelen Gheet Heijsskens (Eijss­kens), Jansz Lepelmekers huisvrouw, in de Koestraat, wier spoor wij enigermate konden volgen. Deze Gheet 1) is gevlucht „doen die vrouwee gebrant wart", te weten Grietchen Bildesnider. Op 5 Januari 1535 is zij weer in de stad. Een getuige verklaart op de zestienden dier maand dat Jan Beckers, Gheet Heijsskens en an­deren „van honre secten, hoen wulden te waeter ewech maken". Een andere getui­ge heeft vernomen dat Gheet kort geleden in de stad en in haar huis is geweest „ende dat si haer goet wuldt vercoupen ende trecken met haren kinderen ewech". Wij weten niet wanneer Gheet, met haar gezin, Maastricht voor goed heeft ver­laten. Evenmin waar zij zich het eerst heeft gevestigd. In September 1538 vertoeft zij te 's-Hertogenbosch in de gevangenis en is er wachtend op haar dood. De over­heid onzer stad vraagt aan die van 's-Hertogenbosch om inlichting aangaanoe Gheet Eijsskens Lepelmakersse, „die in dese stat umbtrent die maultmoelen placht te woenen". Van Gheet wordt in de brief gezegd dat zij indertijd is gevlucht en

1) Over haar I.L. III, f. 74 en M.M., f. 76 v.

142
zich tot hiertoe buiten de stad heeft gehouden. „Doch hedden wy haer konnen be- koemen, souden die selve als groetelick befaempt vander selver falsser secten heb­ben doen aentasten ende ter justicien gestalt. Inde want wy nae onssen vermoegen diese falsse secte souden gerne helpen extirperen". Onze overheid wil dan dat men de gevangene, betreffende de wederdoop enz. zal ondervragen 1). Gheet toont zich, aleer zij de elfden September 2) de vuurdood sterft, bereid om inlichtingen te geven. Waarlijk, ook zij is een diergenen 3) uit onze stad, die om hun geloof moes­ten zwerven en het allerergste hebben verduurd.

* *

*

De kring van nieuwgezinden van Doperse „tint" was door de heftige ver­volging gedecimeerd, maar niet vernietigd. Mocht Erardus, in zijn laatste dagen, ook de voldoening smaken van de ketterse gemeenschap in Maastricht te heb­ben ontwricht, de volledige „extirpatie" had hij niet bereikt. De ketterij bleef en haar getuigenis verstomde niet.

Zo vinden wij in het inquestboek, 28 Juli 1539 en later, de naam van Goirt Raemekers en van Beatrix, zijn vrouw, die moedig hun overtuiging uitspreken. Beiden hebben aan een geburin verklaard dat zij (met haar gezin) verdoemd was „om des will dat sy van hoen goitz woirt neit hoiren en wolden". Zij verkeren met de pas genoemde Lemmen Buedelmeker en Jacob Mesmeker, met Johan Geleij­meker „met de barde, woenende beneven de gapart", met een „scruers" in de Kapoenstraat en nog anderen. Aangaande deze (blijkbaar ketterse) kleer­maker heeft Beatrix vol eerbied gezegd dat hij „soe goet werdich weir dat men hoem syn voetstappen wael cussen muecht dar he ginge & is eyn schoen jonck man". Goirt's moeder en zuster, die te Hees 4) wonen, zijn ook besmet. Dagelijks komen
1) De speurende Habets is aan de beide brieven (vraag en antwoord) voorbijgegaan. Zie bijlagen X en XI. — Van de godsdienstige stromingen blijkt onze overheid nog steeds zeer onkundig. Want nog (1538) wordt Her Henrich (= Henrick Rol) een „Lutheriaen" genoemd. En in margine is geschreven: Littera obidi ad opidum buseiducense de Lutherianismo(!). — Gheet blijkt tussen 1535 en 1538 hertrouwd te zijn. Mede door haar weten wij dat Jan van Genck in Amsterdam is gestorven op liet schavot. — Op 4 Sept. 1534 ver­klaarde een getuige „dat der lepelmaekcr ende syn huysfr. woenend by der maultmoelen befaempt zyn van der Lutherien, ende dat hoen soen umb der hendelingen ende secte halve vyter dieser stadt geloupen is ende is umbtrent twe joeren geleden". I.L. III, f. 38.

2) Op 9 Sept. zijn te Vught vijf en op 11 Sept. vier Wederdopers verbrand. Van de drie lotgenoten van Gheet waren twee vrouwen. Het is opmerkelijk dat Gheet of Gheert Eijsskens in de ,,historie des troubles religieus S Bois-le-Duc 1526-1566" van P. Cuypers van Velthoven, uitgegeven door Dr. W. Meindersma in Tarrandria 1911, wordt genoemd: „Gertrude, fille d'Erasme de Tricht". Zie p. 134 aldaar.

3) Ik denk hier dan vooral ook aan Jan van Genck en Heyn Bisman, aan Jan Smeitgen en aan de vrouw van Ruth Ketelboeter, alle vier van Maastricht en respect. in Amsterdam, Antwerpen en Nijmegen als Wederdopers terechtgesteld.

4) Hees en Vlytinge zijn thans Belgische dorpen, westelijk van Maastricht gelegen. De straks genoemde „bank van Hees" was de recht- of schepenbank aldaar. De boven vernielde G. Raemekers kwam uit Vlytinge en woonde op Tweebergen (Bruss. straat).

143
zij in de stad en dan ook in Goirts huis, waar geregeld nog anderen komen. Ënde sy goen deckmael tsaemen buyten int velt ende goirtens huysfrouw sengt dagelicx de nacht metten dese lutersse lichtgens. Ende het is schaey (= jammer) dat dye luyden voirg. by ander gueden cristen luyde woenen ..." zo meent de getuige.
Merkwaardig is het optreden van de al genoemde Jacob Mesmeker, die te Vlytinge aan een „misdadiger", in zijn laatste ogenblikken, een woord der berg­rede voorhoudt. Op 9 Augustus 1539 toch wordt verklaard „dat alsoe ergisteren tot vleijtongen opten dreiss toonniss van schepen der banck van hees utgedraegen (= uitgewezen) waes, over de genen de des selven daechs met de sweerde gericht wart, horde hy getuich dat eyn, & heet hoeren seggen dat eyn smeth is woenende twembergen, sacht tot de selven de gericht soldt werden aldusz: denck opt giene dat sinte matheus scrifft int seessde off int sevende, eyn vanden twee capittelen noemende, eynen boum de quaede vroechtde dreigt, dat men denen affhouwt & werpten int fuyr & sullixs riep he de selven mesdedigen aen, alsoe dat men sulcke worden oepenbarlick horde. Ende baldt daer nae ginck der selve man narder by de gienen die gericht soude werden, & sacht tot hoem aldus: steel de betrouwen in got ende bliefft stantafftich 1) tot de eijnde tou. Woe doir Jan mour als gericht- man der selve banck tornich wart, vraegende de selven man aldus: siet ghy sin biechtvader?"

Op deze vraag van de beul heeft Jacob niet geantwoord. Evenwel volgde hij de (ter dood) „verwesen" man en sprak „int heymelick met eynen an­deren mesmeker, de by de selven mesmeker woent".

Onder de mensen met ketterse gevoelens in die dagen ontmoeten wij nog: Ghys Pannesleger, Johan van Peer en Jacob Valcken.

Ghys gaat met anderen vaak „tot gruysselt (Gronsveld) te sermoenen". Toch is hij er zelf niet zeker van of hij daarin wel goed handelt. Een getuige althans heeft gezien en gehoord dat Ghys „eyn bueckxken hadde en der selve (Ghys) sacht dat doir inhalt des boeckx menich mense te cort gegangen weer". Ghys had dit boek, „eyn evangylien boeck", dan ook in het vuur geworpen, zelf erkennend „dat der heer van grousselt hoem ge­raeden hedde dat he dat voirg. boeck verbrenden sulde". Aldus was de uitwerking van Ghys' herhaalden gang 2) naar Gronsveld, waar hij het sermoen volgde en zijn

1) Dit woord uit de mond van de ketterse Mesmeker, doet de vraag rijzen of wij hier niet met een geval van geloofsvervolging en martelaarschap te doen hebben. Overigens is ons de keuze van de tekst (Mattheus 7: 19) niet zeer duidelijk.

2) Deze gang naar Gronsveld kan ons even verwonderen. Want de stad had goede predikers, die zuiver waren in de oude leer. Wij noemen enkel Broeder Jeronimus en Broeder Dionys. Toen de Predikheren in de zomer van 1536 vanhier naar Yperen vertrokken vroeg de raad, bij monde van de secretaris Peter Mou­lartz, of Jeronimus supprior van hun klooster zijn leven lang in Maastricht mocht blijven daar hij dagelijks met veel vrucht had gepredikt ,,tegen dese falssen nuween secten der Lutheriaenschap ende anderen voelen senten". En Dionys, „sermoener vanden Augustinen cloester ende eyn gelert man de de gemeynen burgeren ende burgerssen goede leronge ende onderwils giefft", krijgt, bij besluit van de raad op Oudejaarsdag 1537, van deze ten geschenkes „tlaeken van eynre nuwer cappen ende eynen ondersten rock." Rif.: f. 358 in notulenb. 1532—'37 en f. 68 v. in dat van 1537=42. Habets: Geschied. bisdom Roerm. II, p. 17.

144
„buexssken” liet „visitieren".

Johan van Peer, mede „befaempt van ciese Lutnersse secte", heet ook wel Johan mutzemeker of Johan van peer muetzestrieker. Hij en zijn vrienden vormen „eyn geselschap & goen dagelyx met malkanderen buyten & dar hoen beliefft".

Aangaande Valcken zegt een getuige dat hij wel voorbij diens deur „gegangen is ende hort dat der selff Jacob Lutersse liechtgen sanck". En nog vernemen wij: „jacob valcken de en mach syn morgenbroet noch noene eten he en heit alletyt eyn buexcken inde hant & liest dair inne. Ende der selve heet ouch eynen jongen zoen, denen leyt he met hoem te sermoenen buyten".

Zo is deze Jacob sterker in zijn overtuiging dan genoemde Ghys. En men kan slechts eerbied hebben voor de moed van mensen als Jacob Valcken, die, na al het gebeurde en de vuurdood voor ogen, hun dierbaar boekje blijven lezen, het manna voor hun ziel.

Als vanzelf denk ik nu ook aan het oordeel over de al genoemde Coen, gegeven door diens eigen vrouw, dat op 9 April 1538, kort na de vuurdood van Jan van Bemelen en een ongenoemde op het Vrijthof, voor het laaggerecht ter sprake kwam: „dat hy voel fuijren sege (=ook al zag hij vele brandstapels) he zuldt in zynen geloeve blyven, ende synen schamp (= woorden van minachting en spot) hadde & laechden doen die twe anabaptisten lestmael bynnen diese stadt geexecutert warden".

En ik heb geen recht om deze Coen een blaaskaak te noe­men, als hij ook die woorden spreekt, die Lysbeth Ketelbueter aan het gerecht overbracht: „al sege hy twintigh fuyr voir hoem, he suldt blyven by tghiene dat hy voirgenoemen hedde ".

Blz. 146-148