Hjhlkhlkhlkhlk
Yüklə 246,03 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Munosabat
- Bo’limlar nomlari
Munosabat ustunlari atributlar deb ataladi va ularga nomlar beriladi. Munosabat atributlarining nomlaridan iborat ro’yxatini munosabatlar sxemasi deyiladi. Bizning misolimizdagi TALABA munosabatining sxemasi quyidagicha yoziladi: TALABA (Familiyasi I.O., Tug’ilgan sana, Bosqich, Mutaxassisligi) Ma’lumotlarning relyatsion bazasi - bu o’zaro bog’langan munosabatlar , ya’ni jadvallar to’plamidir. Har qanday munosabat (jadval) kompyuterlarning xotirasida fayl ko’rinishda joylashtiriladi. Ularning orasida quyidagi moslik mavjud:
Jadval hamma uchun juda qulay bo’lishi bilan bir qatorda ma’lumotlarni manipulyatsiya qilishning asosiy uch operatsiyasini bajarish uchun noqulaydir:, ya’ni tartiblash, indekslarning qiymatlari bo’yicha guruhlash va daraxt ko’rinishidagi parametrlar bilan ishlash. Jadvalda ushbu uch operatsiya bir-biri bilan chambarchas bog’langan. Bu esa ba’zi bir operatsiyalarni bajarishda ma’lum bir qiyinchiliklarga olib keladi. Masalan, ma’lumotlarni bir parametr asosida tartiblash ikkinchi bir parametr bo’yicha tartiblashni buzib yuborishi tufayli zarur ma’lumotlarni izlab topish operatsiyasi bir parametr bo’yicha osonlashsa, boshqalari bo’yicha qiyinlashadi. Kodd taklif qilgan usulining originalligi shundan iboratki, u munosabatlarga (jadvallarga) tadbiq qilish uchun juda chiroyli qurilgan operatsiyalar tizimini ishlab chikdi. Ularni amalga oshirish natijasida bir munosabatni boshqa munosabat orqali hisoblab chiqish imkoniyati paydo bo’ldi. Bu axborotlarni saqlanadigan va saqlanmaydigan (hisoblanadigan) qismlarga ajratish, hamda kompyuter xotirasini tejash zarur bo’lgan paytda axborotlarning saqlanmaydigan qismini saqlanadiganlar asosida hisoblab chiqish imkoniyatini beradi. Ma’lumotlarning relyatsion bazasidagi munosabatlar ustida bajariladigan asosiy operatsiyalar sakkizta bo’lib, ular quyidagilardan iborat: -to’plamlar ustidagi ananaviy (traditsion) operatsiyalar, ya’ni to’plamlarning birlashmasi (yig’indisi), kesishmasi (ko’paytmasi), to’ldiruvchisi (ayirmasi), dekart ko’paytmasi, bo’lishmasi; -maxsus relyatsion operatsiyalar, ya’ni proyeksiyalash, bog’lanish (qo’shilish), birlashtirish (ulab qo’yish) va tanlash. Har bir ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimining samaradorligi ushbu operatsiyalarning borligi va ularni bajarish vositalarining qanchalik qulayligi bilan aniqlanadi. Relyatsion MBBTda munosabatlar ustida operatsiyalar bajarish uchun mo’ljallangan tillarini ikki sinfga ajratish mumkin: relyatsion algebra tili (RAT) va relyatsion hisob tili (RHT). RAT relyatsion algebraga (Kodd algebrasiga, -algebraga) asoslangan. Ma’lum tartib munosabatlar ustida operatsiyalarni ketma-ket yozish asosida xohlagan natijaga erishish mumkin. SHuning uchun RATni protsedurali til deyishadi. RHT predikatlarni hisoblab chiqishning klassik usuliga asoslangan. Ular foydalanuvchilarga so’rovlarni yozish uchun ma’lum qoidalar to’plamini beradi. Bunday so’rovlarda faqat xohlagan natija haqidagi axborotlar bo’ladi xolos. Ushbu so’rov asosida MBBT yangi munosabatlar hosil qilish yo’li bilan avtomatik tarzda zarur natijani beradi. SHuning uchun RHTni protseduralimas til deyishadi. Ma’lumotlar bazasini loyihalashtirishda relyatsion model bilan ishlash ancha noqulayliklarga olib keladi. SHu sabab ma’lumotlar bazasini loyihalashda har xil semantik modellar ham ishlatiladi. Ulardan eng ko’p tarqalganlaridan biriga - ER modeli deyiladi. Bu model ingilizcha “Entity-relation” deyilib, ma’nosi “Mohiyat-bog’lanish” demakdir. Bu model 1976 yil Piter CHen tamonidan kiritilgan bo’lib u o’ziga bir qator grafik diagrammalarini oluvchi bir necha har xil turdagi komponentalarni birlashtirgan. Piter CHen mohiyatlar to’plami va ular orasida bog’lanish sifatida relyatsion ma’lumotlar strukturasini interpritatsiya qilishni taklif qildi. ER -modelining asosiy komponentalari mohiyat, bog’lanish va atribut (xossa) bo’lib hisoblanadi.
Masalan: Ў қ у в ч и Mohiyat aniq ma’noga ega bo’lgan nomga ega bo’lib, u yagona bo’lishi kerak. Mohiyat turini uning nusxasi bilan farq qilish kerak. Mohiyat nomi uning nusxasiga emas, turiga beriladi. Mohiyat nusxasi -bu aniq bir xil turdagi narsalar, hodisalar va boshqalardir. Masalan, yuqoridagi “O’quvchi” mohiyatida “O’quvchi” mohiyat turining nomi, mohiyat nusxasi esa aniq bir o’quvchidir. Masalan, Axmedov, Toshmatov va boshqa.
“Mohiyat-bog’lanish” diagrammalarini ishlab chiquvchi har xil turdagi standart metadologiyalar mavjud. Masalan, IDEFIX, IE, DM. Bu usullar har qaysisining mohiyat-bog’lanishni tasvirlash uchun o’z belgilari bor. Atribut (xossa) -mohiyatni xarakterlovchi nomlardir. U o’zida yagona murakab bo’lmagan strukturani tasvirlab, mohiyat holatini xarakterlaydi. Masalan, “O’quvchi” mohiyati atributi -kod, familiya, ism, manzil, yosh va boshqalardir. Mohiyat atributlar to’plami cheksizdir. U axborot tizimlari bilan ishlaydigan foydalanuvchi talabiga va yechiladigan masalaga bog’liqdir. Ma’lumotlar bazasi jadvallari orasidagi relyatsion bog’lanish. MBing ikki va undan ortiq jadvallari orasida biri ikkinchisiga bog’liq bo’lishi mumkin. Agar ikkinchi jadval birinchi jadvalga qaram bo’lsa birinchi jadvalga bosh jadval, ikkinchi jadvalga esa qaram jadval deyiladi. Bosh jadvaldagi bitta yozuvga qaram jadvalda unga mos bir necha yozuv mavjud bo’lishi mumkin. MB jadvallari orasida uchta har xil aloqa bo’lishi mumkin: “bitta-ko’pga”; “bitta-bittaga”; “ko’p-ko’pga”. “Bitta-ko’pga” bog’lanish. “Bitta-ko’pga” bog’lanish bo’ladi, qachonki bosh jadvaldagi bitta yozuv qaram jadvaldagi bir necha yozuvga aloqasi bo’lsa. Misol.
“Fakultetlar” jadvali “Studentlar”jadvali
Relyatsion MB uchun “bitta-ko’pga”bog’lanish holati eng ko’p ishlatiladi. “Bitta-bittaga” bog’lanish. “Bitta-bittaga” bog’lanish bo’ladi, qachonki bosh jadvaldagi bitta yozuv qaram jadvaldagi faqat bitta yozuvga aloqasi bo’lsa. Misol.
“O’qituvchilar” jadvali “O’qituvchilar haqida ma’lumotnoma” jadvali
“Birga-bir” bog’lanish qattiq yoki yumshoq bo’lishi mumkin. Agar bosh jadvaldagi bitta yozuvga qaram jadvaldan hamma vaqt faqat bitta yozuv to’g’ri kelsa qattiq bog’lanish bo’ladi. Agar bosh jadvaldagi bitta yozuvga qaram jadvalda bitta yozuv bo’lish yoki bo’lmaslik sharti bo’lsa u holda bog’lanish yumshoq bo’ladi. “Ko’p-ko’pga” bog’lanish. “Ko’p-ko’pga” bog’lanish quyidagi hollarda bo’lishi mumkin. a) bosh jadvaldagi yozuvga qaram jadvalda bittadan ortiq yozuv to’g’ri kelsa. b) qaram jadvaldagi yozuvga bosh jadvalda bittadan ortiq yozuv to’g’ri kelsa. Misol.
“Gruhlar va predmetlar” “O’qituvchilar” jadvali jadvali
Bitta jadvaldagi yozuvlar ham bir-biri bilan aloqada bo’lishi mumkin. quyidagi misolni qaraymiz. Relyatsion MB quyidagi daraxt ko’rinishdagi strukturaga ega bo’lsin. Avtomatlashtirish deportamenti.
 2. Sistemali programma boshqarmasi:
-Axborot tayyorlash guruhi; -Administrativ guruhi; -Dispetcher byurosi.
Buni jadval ko’rinishda quyidagicha tasavvur qilish mumkin.
Bunday ko’rinishdagi jadval ma’lumotlarini MBBT avtomatik ravishda boshqara olmaydi, uni programmali boshqarishga to’g’ri keladi. 8.3.SQL so’rovlar tili va uning buyruqlari SQL (Structured Query Language) tili strukturalashgan so’rov tili deyilib, u ma’lumotlar bazasi bilan a’loqa o’rnatish uchun xizmat qiladi. SQL tili 70 yillar oxirida IBM firmasi tomonidan Sytem r nomli ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimining tajribaviy loyihasini ishlab chiqish doirasida yaratildi. Keyinchalik IBM firmasi tomonidan Sytem r ga yaqin bo’lgan yana ikkita sistema - SQL/DS i DB2 sistemalari ishlab chiqildi. Bu tilning xalqoro standarti 1986 yili ishlab chiqildi va u 1989 yilga kelib yanada kengaytirildi, lekin uning to’liq xalqaro standarti 1992 yil qabul qilindi. 1995 yilga kelib SQL92 standarti yangi komponentalar bilan to’ldirildi. Birinchi bo’lib SQL dan foydalanish Oracle MBBTda ishlatildi. Hozirgi kunda ko’pgina ishlab chiqilgan relyatsion ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (MBBT) SQL92 standartini ishlatmoqda. Hozirgi kunda bu standart ham kengaytirilib SQL:2003, SQL:1999 -standartlari ishlatilmoqda. Bu standart tillari ancha murakkab bo’lib, u «asosiy» (entry), «oralik» (intermediate) va «tulik» (full) pogonalariga bo’linadi.. SQL quyidagi komponentalarni o’z ichiga oladi: -adminstrativ ma’lumotlar vositasi; -tranzaksiyalar balan boshqarish vositasi; -DLL (Data Definition Language) ma’lumotlarni aniqlash tili; -DML (Data Manipulation Language) ma’lumotlar ustida manipulyatsiya qilish (murakkab harakatlar bajarish) tili; -DQL (Data Query Language) ma’lumotlar bazasiga so’rovlar tili. Adminstrativ ma’lumotlar - ma’lumotlar bazasini yaratish, unga kirishga ruxsat berish va parollarni o’zgartirishda kerak bo’ladi. Tranzaksiya - bu ma’lumotlar bilan monipulyatsiya qilib ketma-ket operatsiyalar yordamida MBBTga ta’sir etishdir. Tranzaksiya yoki to’liq bajariladi va ma’lumotlar bazasini bir butun holatdan ikkinchi bir butun holatga o’tkazadi, yoki agar ma’lum sababga ko’ra tranzaksiyaning biror holati bajarilmaydigan bo’lsa yoki sistemada biror xatolik yuz bersa, ma’lumotlar bazasi boshlang’ich holatiga qaytadi. Ma’lumotlarni aniqlash tili - ma’lumotlar bazasi jadvalini tuzish, o’zgartirish yoki o’chirish, indeks tashkil qilish (ma’lumotlarni tez izlab topish vositasi), har xil foydalanuvchilar bilan ishni tashkil qilish va boshqa kabilarni amalga oshiradi. Ma’lumotlar ustida manipulyatsiya qilish tili - ma’lumotlar bazasiga yozuvni qo’shish, o’chirish yoki yangilash imkonini beradi. So’rovlar tili - foydalanuvchi tamonidan berilgan kriteriyalar asosida kerakli ma’lumotlarni ma’lumotlar bazasidan tanlab olishni tashkil etib beradi.
Ma’lumotlarni aniqlash tili (DDL) – SQL tilining bu qismi ma’lumotlar bazasini yaratish, uning strukturasini o’zgartirish va unga ehtiyoj qolmaganda uni o’chirish imkonini beradi. Bu elementlar tarkibiga jadvallar, sxemalar, kataloglar, klasterlar va boshqalar kiritilishi mukin. Bu bo’limda konteynerli iyerarxiya to’g’risida fikr yuritilib, u yuqoridag elementlarni bir-biri bilan bog’lab, ma’lumotlar bazasi elementlari yordamida bajariladigan buyruqlarni ko’rib chiqadi. Ma’lumotlar bazasining jadvallari massiv ko’rinishida bo’lib, ular satr va ustunlardan iborat bo’ladi. Jadvalni SQL tilining CREATE TABLE ( jadvalni tuzish) buyrug’i bilan tuzish mumkin. Buyruqda har bir ustunning nomini va ma’lumot turini ko’rsatib o’tish kerak. Jadval tuzilgandan keyin uni to’ldirishga kirishish mumkin. Ma’lumotlarni kiritish - bu DML va DDL tilining vazifasiga kiradi. Tuzilgan jadvalning strukturasini ALTER TABLE (jadvalni o’zgartirish) buyrug’i bilan amalga oshirish mumkin. Keyinchalik bu jadval foydasiz va ayrim bir sabablarga ko’ra eskirib qolishi mumkin. Agar jadval eskirganda uni DROP (uchirish) buyrug’i orqali amalga oshirish mumkin. Ko’pchilik ma’lumotlar bazasining ma’lumot jadvallarini grafik asbob- uskunalar yordamida tuzish mumkin. Lekin bunday jadvallarni SQL tili yordamida tuzish ham mumkin. Tasavvur qiling sizning olidngizda o’z korxonangizning ma’lumotlar bazasini tuzish kerak degan masala qo’yilgan. Siz shijoat bilan bu bazani tuzish uchun kirishib, SQLtili yordamida CREATE buyrug’ini kiritmoqdasiz. Aniqrog’i bu noto’g’ri yondashishdir. SHoshilinch paytda tuzilgan, puxta o’ylanmagan ma’lumotlar bazasi keyinchalik samarasiz bo’lib qoladi. Bazani tuzishdan oldin, uni puxta o’ylab, kerakli joylarni qog’ozga yozib olish kerak. Ma’lumotlarni aniqlash tili DDL quyidagi buyruqlardan tuzilgan: CREATE (tuzish), ALTER (o’zgartirish) va DROP (uchirish). DDL ma’lumotlar bazasi strukturasi bilan birgalikda ishlaydi. M’lumotlar bazasining asosiy strukturasini tuzish uchun CREATE ning turli buyruqlari ishlatiladi. Tuzilgan strukturalarni o’zgartirish uchun ALTER buyrug’i ishlatiladi. DROP buyrug’ini qo’llaganimizda bu buyruq nafaqat jadvalli ma’lumotlarni, balki ushbu jadvalning strukturasini buzib yuboradi. Endi har bir buyruqda to’xtalib o’tamiz. CREATE Bu buyruq SQL ob’ektining bir necha turlarini, shu bilan birga sxemalarni, domenlarni, jadvallar va tasavvurlarni yaratishi mumkin. CREATE SCHEMA (sxemani tuzish) operatori bilan sxemani tuzish, uning egasini aniqlash mumkin. Misol qilib bir operator ko’rinishini ko’rsatib o’tamiz: CREATE SCHEMA SALES AUTHORIZATION SALES_MGR DEFAULT CHARACTER SET ASCII_FULL ; CREATE DOMAIN (domen tuzish) operatori yordamida ustunda mavjud bo’lishi mumkin bo’lgan ma’lumotlarga cheklashlar qo’yiladi. Bu cheklashlar orqali domenda mavjud bo’lishi mumkin va mumkin bo’lmagan ob’ektlar belgilanadi. Sxema o’rnatilgandn keyin domenni tuzish mumkin. Misol: CREATE DOMAIN AGE AS INTEGER CHECK (AGE > 20) ; Jadvallar CREATE TABLE operatori yordamida, tasavvur esa CREATE VIEW yordamida tuziladi. CREATE TABLE yordamida tuzilayotgan yangi jadval o’sha operatorning ustunida kerakli bo’lgan cheklashlar ham qo’yish mumkin. Ba’zi paytlrada cheklashlarni butun sxemaga ham qo’yish to’g’ri keladi. Bunday vaziyatlarda CREATE ASSERTION operator yordamida amalga oshiriladi. Bundan tshqari yana CREATE CHARACTER SET, CREATE COLLATION va CREATE TRANSLATION operatorlari mavjud.
Jadval har doim ham siz uni tuzganinigiz bo’yicha qolavermaydi. Siz uni ishlatishni boshlaganingizda u yerdagi kerak ma’lumotlarning hammasi ham ko’rinmashi mumkin. Javdalni o’zgartirish, qo’shish yoki ustunni yo’qotish uchun ALTER TABLE (jadvalni o’zgartirish) buyrug’ini ishltsh mumkin. ALTER buyrug’ini nafaqat jadvalga, balki ustun va domenlarga shlatish mumkin. Yüklə 246,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|
500
700
600
0
3