Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

NİŞANCI HAMAMI

nirse, kuzeydoğusunda Haliç kıyılarına kadar Defterdar semti, batı ve güneybatısında Topçular semti, kuzey ve kuzeybatısında ise Düğmeciler semtleri bulunmakta; güneyinde, kuruluşu Fatih dönemine kadar inen Fethiçelebi semti, güneydoğusunda ise yine kuruluşu Fatih dönemine uzanan Otağcıbaşı semti yer almaktadır.

1934 Şehir Rebberi'nde; Fethiçelebi semti Fatih dönemindeki gibi Fethi Çelebi Mahallesi olarak geçmekte, Fatih döneminde Otağcıbaşı Mahallesi olan mahalle Gezeri Kasım Mahallesi olarak değişmiş bulunmaktadır. Her iki mahalle bugün Defterdar Mahallesi adı ve sınırları altında birleştirilmiştir.

Semt adını, Tosyalı Nişancı (Celalzade) Mustafa Paşa tarafından, yine aynı adı taşıyan meydana hâkim bir set üzerinde Mimar Sinan'a yaptırılan cami ve hamamdan teşekkül eden külliyeden almıştır (bak. Nişancı Mustafa Paşa Camii).

istanbul'un surların dışına çıkmadığı Bizans döneminde, sur dışında bugünkü E-yüp yerleşmesinin bulunduğu yörenin, Halic'in diğer sahilleri gibi zengin ve yoğun bitki örtüsü ile kaplı olması ve civarındaki ormanlarda av hayvanlarının bol olması nedeni ile, imparatorlar tarafından av sahası ve sayfiye yeri olarak kullanıldığı; buralarda av köşkleri, saray ve manastırların bulunduğu bilinmektedir. Bu manastırlardan, Aziz Kosmos ve Damianos'un ismine izafeten kurulan manastırdan dolayı buraya, Rumca "yeşil" anlamına da gelen "Kosmidion" denilmekteydi. Muhtemelen Nişanca semti de o dönemlerde aynı karakter ve kullanımlar sergilemiş olmalıdır.

Fetihle birlikte şehir ilk defa sur dışına çıkmış ve II. Mehmed tarafından yaptırılan Eyüb Sultan Külliyesi etrafında, E-yüp yerleşmesi gelişmeye başlamıştır. Fatih döneminin sonlarında, Eyüp'te 8 mahalle oluşmuş ve bugünkü Eyüp yerleşme alanının eski kent dokusunun yarısına yakın önemli bir kısmı, arada boşluklar da olsa iskâna açılmıştır. Nişanca semtinin eteklerinde, Defterdar semtinin sırtları "Sofular Mahallesi" içinde görülmekle birlikte, doku henüz Nişanca Meydanı'na doğru yayılmamıştır.

16. yy'da Haliç sahilleri ve Eyüp bü-

Istanbul'un en eski

semtlerinden Nişanca'da bir sokak.

Nurdan Sözgen, 1994 / TETTVArşivi

yük bir gelişme göstermiştir. Nişanca semti de, meydan ve çevresindeki yerleşme dokusu ile birlikte sırtlarda Paşmakçı Çayırı Caddesi'ne kadar aynı sosyal, kültürel, fiziki dokuyu yansıtarak gelişmiştir.

17. ve 18. yy'larda, Osmanlı klasik üslubunun mimari yapı ve süslemelerde yavaş yavaş terk edildiği, Batı üslubunun karakteristik biçimlerinin yansımaya başladığı bu dönemde, Nişanca'da da Murad Buharî Tekkesi(-»), Şeyhülislam Tekkesi (-») gibi çok güzel yapılar inşa edilmiştir. Lale Devri'ni de kapsayan bu dönem, istanbul'un genelinde olduğu gibi Eyüp içinde de çeşme, sebil gibi su yapıları açısından en zengin dönem olmuş ve bu yüzyılın karakteristik yapılarından olan çeşmelerin önemli bir kısmı Eyüp'te inşa edilmiş; bu dönemde Nişanca da bu yapılar açısından zengin bir semt olmuştur.

19. yy'da II. Mahmud ile başlayan ve geleneksel yapının her boyutunda kendini gösteren Batılı anlamda yenilenme ve sanayileşme hareketleri Eyüp'ün çehresini değiştirmeye başlamıştır. Cumhuriyet'ten sonra giderek hızlanan sanayileşme, göç ve kentleşme hareketleri, 19öO'lı yıllarda Rami-Topçular sanayi planları Nişanca'nın Topçular'a doğru olan sırtlarında sanayinin yayılmasına neden olmuş, bu ise boş alanların ve bostanların giderek yüksek ve yoğun yapılanmalara maruz kalmasına; geleneksel ahşap konut yapılarının, yerlerini bitişik nizam veya blok tipi yüksek ve yoğun yapılara terk etmesine neden olmuştur. 1950'li yılların ikinci yarısında Nişanca'nın kuzeybatısındaki vadiden geçirilen, Rami Kışla Caddesi'ni Eyüp merkezine bağlayan Eyüp Yeni Yol, semte ulaşım kolaylığı getirmiştir. 3030 sayılı yasanın yürürlüğe girmesi ile yerel yönetimlerin yetkilerinin artırıldığı 1983'ten sonraki dönemde belediyelerin hızlı imar faaliyetleri semti doğrudan etkilememiştir.

Ancak her şeye rağmen, bu eski semtin geleneksel organik sokak dokusu bir ölçüde korunarak günümüze ulaşabilmiştir.

Bu semtin sosyokültürel açıdan bir özelliği de bünyesinde bir Ermeni kilisesini bulundurmasıdır. Fatih döneminde istanbul'a yerleştirilen Ermeni cemaatinin daha sonra dağılması ile bir kısmı Eyüp'te

"Aşağı Mahalle" de denilen "Çeşmeli Odalar MahallesF'ne yerleşmiştir. İslambey'de yer alan bu mahallede bir Ermeni kilisesi bulunduğu gibi bu tarihlerde Serviler Mahallesi veya Yukarı Mahalle adı verilen bugünkü Nişanca Mahallesi'nde bir kilise daha mevcuttur. Ermeni sakinleri bahçıvanlık, rençberlik gibi mütevazı işlerle meşgul olmaktaydılar. Surp Egia Kilisesi denilen bu kilisenin yanında Bezciyan Okulu adı ile bir Ermeni okulu bulunmaktaydı.

Nişanca semti, bugün sosyokültürel yapısı itibariyle karmaşık bir özellik göstermektedir, istanbullu oranının 1974'te yapılan bir araştırmaya göre yüzde 20 olduğu görülmekte, Yugoslavya doğumlu nüfusun yüzde 5 oran ile belirli bir grubu teşkil ettiği anlaşılmaktadır, istanbul doğumluların dışında kalan nüfus çeşitli coğrafi bölgelerden gelmiştir ve yer yer gruplaşmalar gözlenmektedir. Örneğin Rizeliler Mustafa Paşa, Nazperver, Gülsuyu, Samancılar sokaklarında; Kırklareli ve Tekirdağlılar ise Arpacı Hayrettin Sokağı'nda yerleşmişlerdir.

Bibi. Ayverdi, Mahalleler; Evliya, Seyahatname, I; Ayvansarayî, Hadîka, II; istanbul Şehri Rehberi, İst., 1934; E. Tümertekin-N. Özgüç, "istanbul'da Nüfusun Doğum Yerlerine Göre Dağılışı", Şehircilik Enstitüsü Dergisi, S. 8-9, İst., 1974; Meriç, Mimar Sinan; M. B. Tanman, "istanbul Tekkelerinin Mimari ve Süsleme Örnekleri, Tipoloji Denemeleri", (istanbul Üniversitesi, yayımlanmamış doktora tezi, c. l, 2, İst.) 1990; Tanışık, istanbul Çeşmeleri; In-ciciyan, istanbul; Tuğlacı, Ermeni Kiliseleri. H. FAHRÜNNİSA (ENSARl) KARA