Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

PROKOPİOS

(5. yy'm sonu, Kaisareia [Filistin'de] -560-570, İstanbul) Bizanslı tarihçi.

İmparator I. İustinianos döneminde (527-565) yaşamıştır. Prokopios Bizans edebiyatında sadece tarihçi olarak değil, yazar nitelikleriyle de önemli bir yer tutmaktadır. Ailesi ve yaşam hikâyesi hakkında fazla bilgimiz yoktur. Filistin'in Kaisareia (Caesarea) şehrinde muhtemelen 5. yy'ın son yıllarında doğmuştur. Büyük bir olasılıkla Gazze şehrindeki meşhur felsefe ve hukuk okuluna devam ettikten sonra 527'de geldiği Konstantinopolis'te General Belisarios'un sekreterliğine ve hukuk danışmanlığına atanmıştır. Belisarios'un 540'a kadar Asya, Afrika ve İtalya'ya yaptığı tüm askeri seferlere katılmış, daha sonra başkente dönerek hayatının geri kalan kısmını döneminin tarihi olaylarını yazmaya adamıştır. Danışmanlık sıfatından başka idareci olarak görevlendirilmiş olması da muhtemeldir. İllustris (saygın) unvanı bunun kanıtı olabilir.

Prokopios'un ölüm tarihi genelde 562 veya 563 olarak verilir. Fakat eserlerinden biri olan "Gizli Tarih"in (Anekdota) pro-emio'sunda (önsöz), yazmak üzere olduğu olayları daha önceki eserlerinde yazamadığım; aksi halde hayatının tehlikeye gireceğini; çünkü bu olayların kahramanlarının (İustinianos, Teodora ve diğerleri) hâlâ hayatta olduğunu belirtir. Bu eserin Pro-kopios'a ait olduğunu kabul ettiğimize göre tarihçinin de İmparator I. İustinianos'un ölümünden, yani 565'ten sonra öldüğünü varsayabiliriz.

Prokopios'un 3 eseri vardır: "Savaşlar Tarihi", "Yapılar Kitabı" ve "Gizli Tarih". Eserlerinden en önemlisi olan "Savaşlar Tarihi" 8 kitaptan oluşur. 543'te yazmaya başladığı ve 550'de bitirdiği ilk 7 kitapta Bizanslıların Perslere, Vandallara ve Gotlara karşı yaptıkları savaşlar anlatılmaktadır. Sekizinci kitapta ise 550-554 arasında gelişmiş olan olayların bir özeti verilmiştir. Doğruluğu, açıklığı ve tarafsızlığı bakımından bu eser I. İustinianos döneminin bir genel tarihi olarak da tanımlanabilir. Bu eserde Prokopios sadece askeri olayları ele almamış, antik devrin büyük tarihçileri olan Herodot ve Tukidides'in izinden giderek gezdiği yabancı ülkelerin toplumları, tarihleri ve kültürleri hakkında geniş bilgiler de vermiştir. Bunların yanında, olayların kahramanları hakkında bilgiler ve-

rip, onları kendi ağızlarından konuşturur. Eseri, genelde İustinianos ve Belisarios'a karşı övücü bir nitelik taşısa da, yazar tarafsız tarihçi özelliğini bütünüyle yitirme-miş ve gerçekleri aktarmaya çalışmıştır. Prokopios hakkında günümüzde yapılan çalışmalar da, çağdaşı Agathias'ın belirttiği gibi, İustinianos dönemi tarihini olduk-' ça doğru aktardığını gösterir. Edebi açıdan ise, Prokopios eserlerinde antik dönemde görülen formları kullanır; bu arkaik formlara rağmen stili her zaman canlı, açık ve tarihsel anlatıma uygun bir güçlülük gösterir. Bu özellik onu ilgisiz ve özenti dolu tüm Bizanslı tarih yazarlarından ayırır.

"Yapılar Kitabı" (De Aedificiis) 560 civarında, muhtemelen İmparator İustinianos'un isteği üzerine yazılmış bir eserdir. Bu kitapta imparatorun devletin her tarafında yaptırdığı eserler abartılı bir biçimde ve biraz da methiyeci bir ruhla anlatılmıştır. Bu özelliğine rağmen, tarihi, coğrafi ve sanatsal nitelikli önemli bir kaynak sayılır.

"Gizli Tarih" (Anekdota) ise tamamıyla farklı bir yapıya sahiptir. Diğer iki eserde dürüst ve ciddi bir hükümdar olarak gösterilen İustinianos burada dönemin tüm kötülüklerinden sorumlu, ahlaksız bir kişilik olarak sergilenmektedir. Eserde İustinianos ve Belisarios birçok suçtan sorumlu, eşleri Teodora ve Antonina ise entrikacı ve kötü alışkanlıklara sahip iki kadın olarak gösterilmektedirler.

Bu farklılık, "Gizli Tarih"in, Alamanni tarafından Vatikan Kütüphanesi'nde bulunup yayımlandığı 1623'ten bu yana, eserin Prokopios'a ait olup olmadığı hakkında birçok araştırmacıyı şüpheye düşürmüştür. Prokopios'un tarihsel gerçekleri değiştirerek böyle nefret dolu, lekeleyici bir hicviye yazmasının nedeni ve bunun yüzyıllar boyunca Bizans tarihçileri tarafından bilinmemesi oldukça düşündürücüdür. Prokopios'un tüm eserleri ilk defa Paris'te C. Maltretus tarafından 1662-1663 arasında basılmıştır.

Bibi. Ostrogosky, Bizans, 23; R. Browning, Justinian and Teodora, Londra, 1971; B. Ru-bin, Prokopios "von Kaisareia, Stuttgart, 1954; H. Georg Beck, Lo storico e la şua vittima, Teodora e Procopio, Roma, 1988; Prokopios, Bizans'ın Gizli Tarihi, îst., 1990.

ASNU BÎLBAN YALÇIN