I bob. Korxona byudjetini tuzish va xarajatlarni nazorat qilish

Egiluvchan byudjetni tuzish
Egiluvchan byudjetni tuzishda e’tiborga olinadigan asosiy holatlar bo’lib quyida-gilar hisoblanadi:
(a) egiluvchan byudjet dastlabki hisoblangan ishlab chiqarish darajasi asosida belgilanadi. Bu boshlang’ich byudjet hisoblanadi.
(b) so’ngra, unga faoliyatning xaqiqiy darajasiga muvofiq kelishi uchun o’zgartirish kiritiladi.

3. 
   natija xaqiqiy xarajatlar bilan solishtiriladi va og’ishlar (farq) tegishli rahbarlarga taqdim etiladi.
   

Egiluvchan byudjetlar va og’ishlar
Egiluvchan byudjetlardan foydalanish faoliyatning turli darajalarini prognoz qilishga, xaqiqiy natijalarni ko’prok axamiyatga ega bo’lgan solishtirishlarni amalga oshirishga imkon beradi, lyokin egiluvchan byudjetni tuzish mexanikasi tashkilotda mavjud bo’lgan holatlarni osonlashtiradi.
Egiluvchan byudjetni tuzish va tashkilot faoliyati
Egiluvchan byudjetlar yagona faoliyat o’lchoviga nisbatan doimiy va o’zgaruvchan xarajatlarin tan oladi. Xaqiqatda esa xarajatlarga bir qancha o’lchov birliklari ta’sir qilishi mumkin va barcha xarajatlarga bir xil o’lchov birligi ta’sir qilmaydi.
Og’ishlar
Og’ishlar xarajatlarni nazorat qilish maqsadida egiluvchan byudjet ishlatilganda xaqiqiy natijalar bilan egiluvchan byudjet ma’lumotlari solishtirish natijasida hisoblanadi. Kerakli o’lchov birliklaridan foydalanish natijasida xarajatlarni aniq o’zgarishi aniqlanadi.
Unga qarshi holatda qat’iy tuzilgan byudjetlar xaqiqiy va smeta faoliyati o’rtasidagi farqqa o’zgartirish qilishga imkon bermaydi. Bu shundan dalolat Beradiki, xarajatlar doimiy bo’ladi va bu holda solishtirishlar foydasiz bo’lishi mum-kin.
Og’ishlarning sabablari
Og’ishlar yuzaga kelishining bir qator sabablari mavjud:
(a) asoslanmagan maqsad,
(b) faoliyatning kuchsiz ko’rsatkichlari,
(c) tasodifiy tebranishlar.
Maqsad, agar xaqiqatda erishish mumkin bo’lgan narsani aks ettirmasa asos-lanmagan hisoblanadi. Bunday holat qachonki o’rnatilgan me’yor yoki ideal yoki , tashqi va ichki sharoitlar o’zgarishi davrida eskirib qolgan bo’lsa yuzaga keladi.
Ichki holatlar ishlab chiqarish texnologiyasi, materiallar yoki ishlatilayotgan ishchi kuchi o’zgarganda o’zgarishi mumkin. Tashqi sharoitlar esa iqtisodiy sharoitlar o’zgarganda o’zgarishi mumkin, va buning natijasida xarajatlarga, tushumga va iste’-molchi talabiga ta’sir qilishi mumkin.
Faoliyatning past ko’rsatkichlari nazorat qilinuvchi xamda nazorat qilinmay-digan sabablar oqibatida yuzaga kelishi mumkin. Nazorat qilinadigan sabablarga misol qilib o’kitishning etishmasligi oqibatida past mehnat unumdorligini kelti-rish mumkin. Nazorat qilinmaydigan sabablarga esa etkazib beruvchining transport vositasini buzilib qolishi natijasida yuzaga kelgan turib qolishlar vaqtini kel-tirish mumkin, va buning natijada materiallarni etkazib berilishini kechiktirili-shi yuz beradi.
Tasodifiy tebranishlar odatda ma’lum bir davrga o’rtacha qiymat belgilanishi natijasida yuzaga keladi. Bu esa o’z navbatida bir hisob davridan ikkinchisiga tebra-nishlarni keltirib chiqaradi. Bunday tebranishlar oldindan to’lov va hisoblashlarni tegishli tartibda aniqlashda omadsiz urinish natijasida yuzaga kelishi mumkin.
Tannarxni me’yoriy kalkulyatsiya qilish – bu nazorat usuli bo’lib, u me’yoriy hara-jatlar va daromadlarni xaqiqiy natijalar bilan solishtiradi va chetga chiqishlar
ni aniqlaydi.Uning yordamida korxona byudjeti tayyorlanib, faoliyatni rivojlan-tirish bo’yicha qarorlar qabul qilishda foydalaniladigan kelgusi xarajatlarni
prognozlashtirish mumkin bo’ladi.
CHetga chiqishlar taxlili – faoliyatni chetga chiqishlar asosida taxlil qilish, rax-bariyatga amaliy yordam ko’rsatish va turli tarkibiy bo’linma menejerlari harakat-lari samaradorligini baholash uchun ishlatiladi.