I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 67 ................................................. 55

67- Ey Elçi, Rəbbin tərəfindən sənə endirilən mesajı təbliğ et/ət.

Əgər bunu etməzsənsə, ONun elçisi olma vəzifəsini yerinə yetirməmiş

olarsan. Allah səni insanlardan qoruyar. Allah kafirləri (bu mesajı

inkar edənləri) məqsədlərinə çatdırmaz.

AYƏNİN ŞƏRHİ

Ayənin mənas(n)ı özlüyündə (tək başına ələ alındığında) çox

açıqdır. Təhdid üslubu ilə Peyğəmbərimizə (s. a. a) al/götürdüyü mesajı təbliğ

etməsini əmr edir və uca Allahın özünü insanlardan qoruyacağını

vəd edir. Lakin ol/tapıldığı yer/yeyər baxımından araşdırıldığında

heyrət verici bir vəziyyət ortaya çıxır. Çünki Ehlikitabın

vəziyyətinə toxunan, Allahın haramlarını müxtəlif şəkillərdə tapdalamaları

və ayələrini inkar etmələri səbəbi ilə onları qınayan və

danlayan ayələr arasında iştirak edir. Çünki əvvəlində, "Əgər onlar

Tövratı, İncili və Rəbləri tərəfindən özlərinə endiriləni yaşatsadılar,

başları üzərindən və ayaqları altından qaynaqlanan nemətlər

yerlər idi..." ayəs(n)i və sonrasında, "Ey Ehlikitap, sizlər Tövrat-

'ı, İncili və Rəbbiniz tərəfindən sizə endirilənləri dəstək olmadıqca

(yaşatmadıqca), bir şey (təməl) üzərində deyilsiniz." ayəs(n)i

var.

Ayrıca ayənin özü və içindəki cümlələr arasındakı əlaqə

üzərində dərin bir araşdırmağa girişilincə insanın heyrəti və qarışıqlığı

qat qat artır.

Əgər ayə, Ehlikitap mövzusu ilə əlaqədar olaraq eyni söz bütünlüyü

bağlamında önündəki və arxasındakı ayələrə bağlı olsaydı mənas(n)ı

bu olardı: Uca Allah, Peyğəmbərimizə Ehlikitap mövzusunda endirdiyi

mesajı vurğulu bir dillə təbliğ etməyi əmr edir və sözün axışı

hasebi ilə Rəb-mindən özünə gələn mesajdan məqsəd də, "Ey

Ehlikitap, sizlər Tev-ratı, İncili və Rəbbiniz tərəfindən sizə endirilənləri

dəstək olmadıqca (yaşatmadıqca)..." ayəsində təbliğ edilməsi

56 ...................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

əmr edilən mesajdır.

Halbuki ayənin axışı bu ehtimalı rədd edər. Çünki "Allah səni

insanlardan qoruyar" cümləsi göstərir ki, Peyğəmbərə endirilən və

eşitdirilməsi əmr edilən mövzu əhəmiyyətli bir mövzudur və Peyğəmbərin

şəxsi və ya təbliğinin müvəffəqiyyəti baxımından Allahın dini ilə əlaqədar təhlükə

ehtiva etməkdədir. Kənar yandan Yəhudilərin və Xristianların Peyğəmbərimizə

istiqamətli təhlükələrini, onun təbliği dayandırmasına və ya bir

müddət üçün təxirə salmasına gətirib çıxaracaq qədər böyük görmək və bu səbəb

ilə Allahın onu qoruyacağını vəd etməsinə ehtiyac duyduğunu

düşünmək də mənasızdır. Çünki Mədinəyə köç etdiyi ilk

günlərdə belə Peyğəmbərimiz üçün belə böyük bir təhlükə söz mövzusu

olmamışdır ki, o günlərdə Yəhudilər Hayber kimi qarşıdurmalara

gətirib çıxaracaq dərəcədə şiddət və təcavüzkarlıq göstərirdilər.

Üstəlik bu ayə, Yəhudilərə istiqamətli şiddətli bir əmr və iti

bir ifadə də ehtiva etmir. Halbuki daha əvvəl Yəhudilərə bundan daha

şiddətli, daha ağır və daha sərt əmrləri təbliğ etməsi istənmişdir.

Ümumi təbliğində Peyğəmbərimiz bundan daha ağır mesajları təbliğ

etməklə vəzifələndirilmişdir. Qureyş kafirlərinə və müşrik Ərəblərə

tövhid qanununu və bütpərəstlikdən imtina etmələrini təbliğ etmişdir.

Üstəlik Qureyşli kafirlər ilə müşrik Ərəblər Yəhudilərdən və digər

Ehlikitapdan daha kobud, daha təcavüzkar, daha qan tökücü və

daha cürətli idilər. Buna baxmayaraq uca Allah onlara istiqamətli təbliğində

Peyğəmbərimizi nə təhdid etmiş, nə də özünü onlardan

qoruyacağını vəd etmişdi.

Bu da var: Ehlikitabın vəziyyətini ələ alan ayələr, Maidə surəsinin

böyük hissəsini meydana gətirər. Bu surənin Ehlikitap haqqında

endiyi qətidir. Bu surənin endiyi sırada Yəhudilərin gücü qırılmış,

atəşləri sönmüş idi. Başlarına ilahi qəzəb və lənət çökmüşdü. "Nə

zaman döyüş üçün bir atəş yandırdılarsa, Allah onu söndürdü."

Buna görə Peyğəmbərimizin (s. a. a) Allahın dini haqqında

onlardan qorxmasının mənas(n)ı yoxdur. Çünki o sırada İslamın suverenlik

sahəs(n)i içində barış mühitinə girmişlər və Xristianlarla birlikdə

cizyə verməyi qəbul etmişlər idi. Buna görə Allahın, Peyğəmbərimizə

onlardan qorxduğunu və al/götürdüyü əmri onlara təbliğ etmə

mövzusunda çətinliyə düşdüyünü söyləməsi də mənasızdır.

Üstəlik Peyğəmbər (s. a. a), onlara bundan daha əhəmiyyətli əmrlər

Maidə Surəsi 67 ......................................................... 57

təbliğ etmiş, bundan əvvəl daha təhlükəli və qorxuducu vəziyyətlərin

ortasında qalmışdır.

Bu səbəbdən bu ayənin məna bütünlüyü baxımından əvvəlki və

sonrakı ayələrlə ortaq bir xüsusiyyət daşımadığı, onlarla əlaqəli olmadığı,

tək başına enmiş, ayrı bir ayə olduğu barəsində şübhə

etməmək lazımdır.

Bu ayə uca Allahın Peyğəmbərə endirdiyi bir əmrin söz mövzusu

olduğunu ortaya qoyur. Bu əmr ya dinin bütünü və ya bəzi

hissələri ilə əlaqədardır. Peyğəmbərimiz bu əmri insanlara eşitdirməkdən

qorxduğu üçün onu uyğun bir zamana təxirə salırdı. Əgər Peyğəmbərimizin

qorxu səbəbi ilə o əmri eşitdirməkdən qaçınması söz

mövzusu olmasaydı, "Əgər etməzsənsə, ONun elçisi olma vəzifəsini

yerinə yetirməmiş olarsan." ifadəsiylə təhdid edilməsinə ehtiyac

duyul/eşidilməzdi.

Necə ki peyğəmbərliyinin ilk dövründə bu cür vurğulayıcı

əmrlər al/götürmüşdü, amma bu əmrlər təhdid ehtiva etmirdi. Bu ayələrdə

olduğu kimi: "Oxu yaradan Rəbbinin adıyla...." deyə başlayan Ələq

surəsinin bütünü, "Ey paltarlarına bürünən adam, qalx və xəbərdar et."

(Muddəssir, 1-2) "ONA doğru yönəlin, ONdan üzr istəyin. ONA ortaq

qaçanların vay halına!" (Fussilət, 6) Quranda bunlar kimi başqa ayələr

də vardır.

O halda Peyğəmbərimiz insanlardan qorxurdu. Lakin bu

qorxu uca Allah qarşısında öz canı ilə əlaqədar deyildi. O Allah yolunda

canını fəda etməkdən çəkinməz, Allahın dini uğruna qanının

axıdılmasında xəsislik etməzdi. O, belə olmaqdan çox daha

uca idi. Onun həyat hekayəsi və çəkdiyi görünüş belə bir ehtimalı

təkzib edər.

Üstəlik uca Allah, bütün peyğəmbərləri haqqında bunun tərsinə

şahidlik edər. Necə ki O belə buyurur: "Allahın özü ayırdığı

şeydə Peyğəmbərə hər hansı bir çətinlik yoxdur. Bu, Allahın

əvvəldən keçib gedən peyğəmbərlər haqqında da etibarlı olan bir

qanunudur. Allahın işi ölçülüb biçilmiş bir işdir. O peyğəmbərlər Allahın

əmrlərini təbliğ edərlər, Allahdan qorxarlar və ONdan

başqa heç kimdən qorxmazlar. Allah kafi hesablaşıcıdır."

(Əhzab, 38-39)

Allah bu cür fərzlərlə əlaqədar olaraq belə buyurur: "Əgər gər

58 ....................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

çekdən mömin sinizsə, onlardan deyil, məndən qorxun." (Al/götürü İmran,

175) Uca Allah bir hissə qulunu, insanlar özlərini qorxutduqları

halda onlardan qorxmadıqları üçün belə tərifləməkdədir: "O kəslər

ki, insanlar özlərinə, 'İnsanlar sizə hücum etmək üçün yığnaq

etdilər, onlardan qorxun.' dedilər də bu söz daha da onların imanını

artırdı və 'Allah bizə yetər, O nə gözəl vəkildir.' dedilər."

(Al/götürü İmran, 173)

Belə demək də doğru deyil: Peyğəmbər öldürülməkdən və

bunun nəticəsində etdiyi çağırışın boşa getməsindən və arxasının

kəsilməsindən qorxduğu üçün özünə gələn əmrin açıqlanmasını

belə bir qorxunun söz mövzusu olmayacağı bir zamana

təxirə salırdı. Bu da doğru deyil. Çünki uca Allah ona, "Bu mövzuda

sənin edə biləcəyin bir şey yox." (Al/götürü İmran, 128) deyir. Uca

Allah, Peyğəmbər öldürülsə belə, istədiyi hər hansı bir vəsilə ilə, dilədiyi

hər hansı bir səbəblə dəvətini icra etməkdən aciz deyil.

Bəli, "Allah səni insanlardan qoruyar." ifadəsinin mənasına söykən/dözülərək

belə fərz edilə bilər: Peyğəmbər bu əmri təbliğ etdiyi

təqdirdə İslam çağırışını əbədi bir zərərə uğradacaq bir günahlandırma ilə

qarşılaşa biləcəyindən qorxmuş ola bilər. Bu cür görüş və içtihatlar

Peyğəmbərə caiz və qorxusuz idi və bu kimi vəziyyətlərdəki qorxu

Peyğəmbərin özü ilə əlaqədar deyildi.

Bundan aydın olur ki, bu ayə bəzi təfsirçilərin söylədiyi kimi,

peyğəmbərliyin başlanğıcında enməmişdir. Çünki o zaman "Allah

səni insanlardan qoruyar." ifadəsinin tək mənas(n)ı bu olardı: Peyğəmbərimiz

özü ilə əlaqədar olaraq öldürülər də həyatdan məhrum

olar və ya öldürülər də İslamiyyəti yayma səyləri boşa gedər deyə

qorxduğu üçün təbliğ mövzusunda səhlənkarlıq edir, ağır davranırdı.

Bu səbəbdən bütün bu fərziyyələrin heç biri olabiləcək deyil.

Bu da var ki, əgər bu ayədəki Rəbbindən özünə endiriləndən

məqsəd, dinin özü və ya bütünü olsa, o zaman "Əgər bunu

etməzsənsə, ONun elçisi olma vəzifəsini yerinə yetirməmiş olarsan."

ifadəsinin anlamı belə olar: Ey Peyğəmbər dini təbliğ et/ət.

Əgər dini təbliğ etməzsənsə, dini təbliğ etməmiş olarsan!

Bəzi təfsirçilər bu ifadəni şair Əbu Nəcmin bu misrası kimi

saymaq istəmişlər: "Mən Əbu Nəcmim və şeirim şeirim." O təqdirdə

ayənin mənas(n)ı belə olar: Əgər peyğəmbərlik vəzifəsini et

Maidə Surəsi 67 ......................................................... 59

mazsan, Allahın sənə israrla əmr etdiyi mövzuya qaçmaqda səhlənkar

və onu təbliğ etməkdə qüsurlu davranmış olma cinayət/günahını işləmiş

olarsan. Necə ki Əbu Nəcmin yuxarıdakı misrasının mənas(n)ı da

"Mən Əbu Nəcmim və Mənim şeirim, bəlağəti və gözəlliyi ilə məşhur

olan şeirim" şəklindədir.

Bu ehtimal da etibarsızdır. Çünki Əbu Nəcmin istifadə etdiyi bu

söz sənəti ümumi-xüsusi, mütləq-qeydli və bənzəri yerlərdə söz mövzusu

ola bilər. O zaman bu cür ifadə tərziylə o iki şeyin eyni olduğu ifadə

edilmiş olar. Buna görə Əbu Nəcmin "Şeirim, şeirim" sözünün

mənas(n)ı belədir: Heç kim mənim şeir qabiliyyətimin itdiyini

və ya hadisələr məni köhnəltdiyi üçün köhnədən söylədiyim keyfiyyətdə

şeir söyləyə bilmədiyimi sanmasın. Bu gün söylədiyim şeir, dünən söylədiyim

şeirin eynisidir.

"Əgər bunu etməzsənsə, ONun elçisi olma vəzifəsini yerinə

gətirməmiş olarsan." ifadəsində isə belə bir söz sənəti etibarlı

deyil. Çünki əgər bu ayənin, peyğəmbərliyin başlanğıcında

endiyi fərz edilsə, buradakı elçilik vəzifəs(n)i dinin bütününü və ya

özünü təbliğ etmək olar ki, o zaman ortalıqda tək şey olar, fərqli və

dəyişik iki şey olmaz ki, "Əgər bu vəzifəs(n)i təbliğ etməzsənsə, o vəzifəs(n)i

və ya o vəzifənin özünü təbliğ etməmiş olarsan" demək doğru olsun.

Çünki bu fərzə görə təbliğ edilməsi istənilən vəzifə, dini məlumatların

bütünü demək olan elçilik vəzifəsinin özüdür.

Beləcə ortaya çıxdı ki, bu ayə bu məzmunu ilə peyğəmbərliyin

başlanğıcında enmiş qəbul edilməyə əlverişli deyil ki, burada

Peyğəmbərə (s. a. a) endirilən mesajdan məqsəd, dinin bütünü və ya

özü ola bilsin. Bundan bu da ortaya çıxır: Bu ayə peyğəmbərliyin

başlanğıcı xaricindəki başqa bir zaman dilimində dinin bütününü

və ya özünü təbliğ etmə mövzusunda enmiş qəbul edilməyə də əlverişli

deyil. Çünki yenə "Əgər bunu etməzsənsə, ONun elçisi olma

vəzifəsini yerinə yetirməmiş olarsan." ifadəsinin mənasız qalması

problemiylə qarşı-qarşıya qalarıq.

Üstəlik, əgər ayədəki peyğəmbərlik vəzifəs(n)i ilə dinin bütününün

vəyə özünün nəzərdə tutulduğu fərz edilsə, "Ey Elçi, Rəbbin tərəfindən

sənə endirilən mesajı təbliğ et/ət." ifadəsi, ayənin peyğəmbərliyin

başlanğıcı xaricindəki hər hansı bir zaman dilimində enmiş olması ilə

uyğunlaşmaz. Bu açıqdır. 60 ........................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Üstəlik, "Allah səni insanlardan qoruyar." ifadəsinin, Peyğəmbərimizin

təbliğində insanlardan qorxduğuna dəlalət etməsi qorxusu

də eynilə davam edər.

Bütün bunlardan ortaya çıxan nəticə budur: Peyğəmbərimizə

endirilən və ayənin təbliğ edilməsini israrla istədiyi əmr, fərz edilə biləcək

bütün ehtimalları daxil dinin bütünü və ya özü deyil. O

halda bu əmrin dinin bir hissəs(n)i olduğunu söyləməliyik. O zaman

ayənin mənas(n)ı "Rəbbin tərəfindən sənə endirilən hökmü təbliğ et/ət,

əgər bunu etməzsənsə peyğəmbərlik vəzifəsini ifa etməmiş olarsan."

şəklində olar. Bu fərziyyə, "peyğəmbərlik vəzifəs(n)i" deyimindən

məqsədin, Peyğəmbərin yüklənmiş olduğu dini vəzifənin bütünü

olmasını tələb edir. Əks halda ifadənin mənasız vəziyyətə düşməsi

qorxusu eynilə etibarlı olar. Çünki "peyğəmbərlik vəzifəs(n)i" deyimi

ilə söz mövzusu hökmlə əlaqədar vəzifənin nəzərdə tutulduğu təqdirdə ayənin

mənas(n)ı, "Bu hökmü təbliğ et/ət; əgər onu təbliğ etməzsənsə, onu təbliğ

etməmiş olarsan." şəklində olar ki, bu ifadə açıq bir şəkildə mənasız

olar.

Bu səbəbdən ayənin mənas(n)ı belədir: "Bu hökmü təbliğ et/ət; əgər

onu təbliğ etməzsənsə, peyğəmbərlik vəzifəsinin özünü və ya bütününü

təbliğ etməmiş olarsan." Bu da doğru və məntiqə uyğun bir mənadır.

Belə olunca bu ifadə, Əbu Nəcmin "Mən Əbu Nəcmim və

şeirim şeirim." ifadəsinin istifadə edildiyi vəziyyətə bənzər bir vəziyyətdə

qalmış olar.

Belə bir fərziyyə də irəli sürtülə bilər: Bu hökm təbliğ edilməz

isə, peyğəmbərlik vəzifəs(n)i ifa edilməmiş kimi olar. Bunun səbəbi,

dini məlumatların və hökmlərin bir-birinə möhkəm möhkəmə bağlı olmalarıdır.

Belə ki, bu qarşılıqlı bağlılığın çox möhkəm olmasından ötəri xüsusilə

təbliğ mövzusunda əgər bir əmr pozulsa, bütün əmrlər pozuntu

edilmiş olar.

Bu fərziyyə hər nə qədər qorxusuz isə də, ayənin davamı olan

"Allah səni insanlardan qoruyar. Allah kafirləri doğru yola

çatdırmaz." ifadəsi ilə uyğunlaşmaz. Çünki ayənin bu son hissəsindən,

iman etməmiş olan kafir bir birliyin Peyğəmbərə enən bu

hökmə qarşı çıxmağı qərarlaşdırdığı və ya vəziyyətlərinin bu hökmə

şiddətlə qarşı çıxacaqlarını, bu çağırışı etibarsız etmək, boşa çıxarmaq,

təsirsiz və faydasız hala gətirmək üçün əllərindən gələn hər