I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 67 ................................................. 61

tədbiri al/götürəcəklərini göstərdiyi aydın olmaqdadır. Buna görə də uca

Allah Peyğəmbərini onlardan qoruyacağını, onların hiylələrini boşa

çıxaracağını, onları sui-qəsdlərində müvəffəqiyyətə çatdırmayacağını vəd

edir.

Bu məna isə, Allahın endirdiyi hər hansı bir hökmlə

uyğun gəlməz. Çünki İslamın təlimlərinin və hökmlərinin bütünü

eyni dərəcədə deyil. Bunların içində dinin direği olan vardır;

bunların içində yeni ayı (ayparas(n)ı) görüncə dua etmək də vardır. Bunların

içində evli birinin zina etməsi vardır; bunların içində xarici

qadına baxmaq da vardır. Bu hökmlərin hamısı haqqında Peyğəmbərimizin

qorxuya düşdüyünü və Allahın ona qoruma vəd etdiyini

fərz etmək doğru deyil. Bu qorxu və qoruma bəzi hökmlərlə

əlaqədardır.

Bu səbəbdən bu hökmün təbliğ edilməməsinin digər hökmlərin

təbliğ edilməmiş olmasını tələb etməsi, o hökmün laqeydliyinin əslində

digər hökmlərin laqeydlik edilməsi mənasını verəcək dərəcədə

əhəmiyyətli bir mövqedə olmasından, o hökmün həyat, hərəkət və

duyğunun qaynağı olan ruh, digər hökmlərin isə bədən mesabesinde

olmasından qaynaqlanmaqdadır. Buna görə ayə, uca Allah-

'ın Peyğəmbərimizə (s. a. a) dini tamamlayıb sabitliyə qovuşduracaq

xüsusiyyətdə bir hökm əmr etdiyini ortaya qoymaqdadır. Bu hökm elə

bir hökmdür ki, insanların ona qarşı çıxması, Peyğəmbərimizin

səylərini boşa çıxara bilər, qurduğu din binasının təməllərini yu bilər,

parçalarının dağılıb getməsinə yol aça bilər.

Peyğəmbərimiz (s. a. a) bu ehtimalı sezdiyi və insanların

reaksiyasından qorxduğu üçün bu hökmün təbliğini art arda

təxirə salırdı. Məqsədi, uyğun bir fürsət və etibarlı bir mühit taparaq

çağırışının müvəffəqiyyətə çata biləcəyi şərtləri tutmaq və səyinin

boşa getməməsini təmin etmək idi. Lakin uca Allah, özünə dərhal

o hökmü təbliğ etməsini əmr etdi, hökmün əhəmiyyətini açıqladı;

özünü ONun insanlardan qoruyacağını, onların sui-qəsdlərini

müvəffəqiyyətə çatdırmayacağını və müqəddəs çağırışı alt-üst etmələrinə icazə

verməyəcəyini vəd etdi.

Peyğəmbərimizin (s. a. a) çağırışının alt-üst edilməsinin, İslamın

yayılmasından sonra əməklərinin boşa çıxarılmasının müşriklər,

Ərəb bütpərəstlər və ya başqaları tərəfindən olmayacağını düşünmək

lazımdır. Əks halda bu ayə hicrətdən əvvəl Məkkədə enmiş də

62 ........................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Peyğəmbərimizin insanlardan qorxusu, müşriklərin böhtanlarından

və özünə istiqamətli günahlandırmalarından yanaymış kimi olar.

Quranın nəql etdiyi bu böhtanların bəzi nümunələri bunlardır:

"O, öyrədilmiş bir dəlidir." (Duxan, 14) "O bir şairdir, zamanın

şərtləri içində öləcəyini gözləyirik." (Dövr, 30) "O, ya bir cadugər ya

də bir dəlidir." (Zariyat, 52) "Siz ancaq ovsunlanmış bir adamın arxasından

gedirsiniz." (İsra, 47) "Bu ancaq köhnələrdən öyrənilmiş

bir böyüdüyər." (Muddəssir, 24) "Bu (Quran) köhnə millətlərin nağıllarıdır.

(Məhəmməd) onları adamlarına yazdırmış; bunlar səhərlər

və axşamları ona oxunmaqdadır." (Furqan, 5) "Onu (Quranı), bir

insan ona öyrədir." (Nəhl, 103) "Gedin, ilahlarınıza bağlılıqda

müqavimət göstərin. Sizdən istənən budur." (Sad, 6) Müşriklərin Peyğəmbər

(s. a. a) haqqında bu növdən daha bir çox axmaq sözləri vardır.

Bütün bu böhtanlar və təhqirlər dinin təməlini zəiflətməyi tələb edəcək

şeylər deyil. Bunların sübut etdiyi tək şey, müşriklərin

nə deyəcəklərini, nə edəcəklərini bilmədikləri və müəyyən bir tutum

sahibi ola bilmədikləridir. Üstəlik bu böhtanlar və təhqirlər yalnız

Peyğəmbərimizə edilmiş deyil ki, onları hissiyyatın tərəfindən çətinliyə düşsün

və reallaşmalarından qorxsun. Çünki digər peyğəmbərlər də

onun kimi bu bəlalara və çətinliklərə məruz qalmışlar, ümmətlərinin

bu cür naxoş reaksiyaları ilə qarşılaşmışlar. Necə ki uca Allah, Hz.

Nuhun və ondan sonra gəlib Quranda adı çəkilən digər peyğəmbərlərin

qarşılaşdıqları bu növdən çətinlikləri nəql etməkdədir.

Əgər bir şey varsa -ki var- bu əmrin hicrətdən və İslam cəmiyyətində

dinin yerləşməsindən sonra gəldiyi düşünülməlidir. O günün

Müsəlmanları kompleks bir quruluş ifadə edirdilər. Bir seqmenti

saleh möminlər idi. Bir hissəs(n)i münafiqlər idi. Bunlar kiçik hesab edilməyəcək

bir gücə sahib idilər. Digər bir seqmenti xəstə ürəklilər idi. Bunlar

Quranın deyimi ilə çöldən gələn sözlərə qulaqları son dərəcə

həssas idi. Bunlar Peyğəmbərimizə həqiqətən və ya görünüşcə inanmış

olmaqla birlikdə onu bir padşah kimi görür və Allahın

dininin hökmlərinə də bəşəri və milli qanunlar gözü ilə baxırdılar.

Bu vəziyyət bu kitabın daha əvvəlki dərilərində təfsir edilən bəzi

Quran ayələri tərəfindən ortaya qon/qoyulmuşdu. 1

1- Al/götürü İmran surəsindəki Uhud Döyüşünə bağlı ayələr ilə Nisa surəsinin

105-126. ayələri buna nümunədir.

Maidə Surəsi 67 ..................................................... 63

Buna görə bəzi dini hökmlərin təbliğ edilməsi, zehinlərdə

Peyğəmbərimizin qoyduğu qanunlarla fərdi fayda təmin etdiyi vəhmini

oyandıra bilər, bu qanunların tətbiq olunması ilə də peyğəmbər

görünüşündə bir padşah və qanunları da din görünüşündə padşahlıq

qanunları olaraq qəbul edilə bilərdi. Necə ki bəzilərinin sözlərində

bu əyri qəbul etmənin dəlillərinə rast gəlinməkdədir. 1

Bu elə bir şübhədir ki, əgər özü və ya bənzəri insanların

ürəklərində meydana gəlmiş olsa, dində heç bir gücün aradan qaldıra bilməyəcəyi,

heç bir tədbirin düzəltməyəcəyi diametrdə böyük bir dağıtma və zərər

meydana gətirər. Demək olur ki, Peyğəmbərə enən və özünə

təbliğ edilməsi əmr edilən bu hökm, Peyğəmbərimizin faydasına

olacağı sanılan və ona digər Müsəlmanların ortaq ola bilməyəcəkləri,

həyati bir imtiyaz təmin etdiyi düşünülən bir hökmidi. Zeyd hadisəsində,

çox bərabər/yoldaşlılıq mövzusunda, qənimətlərin beşdə birini al/götürmə imtiyazında

və bunlara bənzər hökmlərdə olduğu kimi.

Tək bu var ki, əgər imtiyazlar Müsəlmanların ümumisini

maraqlandırmayan mövzularda olmazsa, təbii olaraq ürəklərdə şübhə

də oyandırmaz. Məsələn övladlığın bərabər/yoldaşı ilə evlənmək yalnız

Peyğəmbərimizə məxsus bir imtiyaz deyildi. Əgər Peyğəmbər

(s. a. a) dörddən çox qadınla evlənməyi Allahın icazəs(n)i olmadan

öz arzusu ilə reallaşdırmış olsaydı, eyni sərbəstliyi digər

Müsəlmanlara da tanımaqdan geri dayanmazdı. Allah adına və

özünə ayırdığı qənimət mallarında və digər xüsuslarda

Müsəlmanları özünə seçən tutumu da, bu mövzularda ən/en

kiçik bir şübhəyə yer/yeyər buraxmayacaq qədər açıq idi.

Bütün bu izah etdiklərimizdən bu ortaya çıxır: Bu ayə,

Peyğəmbərimizin faydasına olacağı təəssüratını verən və ona

başqalarının da sahib olmaq istədiyi bir imtiyaz təmin etdiyi

düşünülən bir hökm ortaya qoyur. Bu hökmün təbliğ edilib

həyata keçirilməsi, xalqın o imtiyazdan məhrum olmasını

tələb edirdi. Peyğəmbər də buna görə onu açıqlamaqdan

çəkinirdi. Lakin uca Allah ona bu hökmü təbliğ etməyi israrla

əmr edir və özünü insanlardan qoruyacağını, bu mövzuda

sui-qəsd qurmaq istəyənlərin sui-qəsdlərində müvəffəqiyyətə

çatmayacaqlarını vəd edir.

1- Osmanın xəlifəliyə gətirildiyi yığıncaqda Əbu Süfyanın söylədiyi sözlər

bunun nümunəsidir.

64 ................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Bu şərh, hər iki məzhəb kanalı ilə gələn rəvayətlər tərəfindən də

təsdiqlənməkdədir. Bu rəvayətlərə görə, bu ayə Hz. Əlinin (ə.s) vəlayəti

haqqında enmiş və uca Allah Peyğəmbərə (s. a. a) bu mesajı

təbliğ etməsini əmr etmişdi. Peyğəmbər, əmisinin oğulunu tutduğu

şəklindəki günahlandırmalardan qorxduğu üçün bu əmrin təbliğini art arda

təxirə salırdı. Lakin sonunda bu ayə enincə bu mesajı Gadiri Hum

danışmasında təbliğ etdi və o danışmada, "Mən kimin mövlası əmsə,

Əli də onun mövlasıdır." dedi.

Ümmətin başında bir vəlinin olmasının İslam dini üçün qaçınılmaz

bir zərurət olduğu açıqdır. Bir din düşünün ki, bütün insanlığa,

bütün əsrlər və bütün bölgələrə səslənir. Təməl məsələlərə,

əxlaq prinsiplərinə, insanın bütün davranışları ilə əlaqədar bütün detallı

hökmlərə bağlı qanunları bir bütün olaraq təyin edir. Digər

bütün ümumi qanunların tərsinə insanların həm fərdi, həm də

ictimai həyatını təşkil edir. Belə bir dinin gerçək mənada bir qoruyucuya

ehtiyac duymayacağı düşünülə bilərmi? Bütün cəmiyyətlər

başlarında bir idarəçinin ol/tapılmasını lazımlı görərkən İslam

ümməti, İslam cəmiyyəti bu ictimai qanunun xaricində qalaraq başsız,

idarəçisiz və icra edicisiz ayaqda qala bilərmi? Belə bir başı boşluğa,

Peyğəmbərimizin ictimai və administrativ tətbiqlərinə söykən/dözən bir

bəhanə ol/tapıla bilərmi?

Bilindiyi kimi Peyğəmbərimiz hər hansı bir səfərə çıxdığı zaman

yerinə cəmiyyət çarxını çevirəcək bir vəkil buraxardı. Necə ki

Tebuk səfərinə çıxmadan əvvəl də yerinə Hz. Əlini vəkil buraxmışdı

də Hz. Əli (ə.s), "Məni qadınların və uşaqların başınamı vəkil buraxırsan?"

demişdi. Bunun üzərinə Peyğəmbərimiz (s. a. a) ona bu

cavabı vermişdi: "Harun Musa üçün nə idi isə, sən də mənim üçün o

olmaq istəməzsənmi? Tək məndən sonra başqa bir peyğəmbər

gəlməyəcək."

Peyğəmbərimiz (s. a. a) Məkkə, Taif, Yeməyin kimi Müsəlmanların

əlində olan diyarlara hökmdar səlahiyyətləri ilə təchiz edilmiş ümumi

qubernatorlar təyin edir, səfərə çıxardığı dəstələrin və orduların başına

komandirlər gətirirdi. Bu mövzuda onun həyatda olduğu dövr

ilə ölümündən sonrası arasında nə fərq var? Tək fərq bu ola bilər:

Onun ölümündən sonra bu tətbiqə olan ehtiyac qat qat

artmış və zəruriliyi daha qaçınılmaz hala gəlmişdir.

Maidə Surəsi 67 ................................................................ 65

"Ey Elçi, Rəbbin tərəfindən sənə endirilən mesajı təbliğ et/ət." Peyğəmbərə

(s. a. a) rəsul (elçi) sifəti ilə xitab edilir. Çünki ayənin

təbliğ edilməsini əmr etdiyi ilahi hökmə ən uyğun düşən sifət budur.

Bu sifət, ayənin açıqladığı və Peyğəmbərimizə qəti bir dillə

eşitdirdiyi təbliğin lazımlılığını ortaya qoyan açıq bir dəlildir. Çünki

rəsulun (elçinin) yeganə funksiyas(n)ı daşıdığı mesajı təbliğ etməkdir.

Elçilik vəzifəsini daşımaq, Peyğəmbəri təbliğ funksiyasını reallaşdırmaqla

öhdəçilikli edər.

Ayədə Peyğəmbərimizə (s. a. a) endirilən mesajın məzmununun nə

olduğu açıqca bildirilmir. Onun yalnız xüsusiyyətinə toxunularaq "ona

endirilmiş bir şey" olduğu deyilir. Bu ifadə tərzi, endirilən

mesajın əhəmiyyəti və ucalığını bildirər. Eyni zamanda bu mövzuda

Peyğəmbərin edəcək bir şeyi olmadığına, bir səlahiyyəti ol/tapılmadığına,

bu səbəbdən o mesajı gizləməyə, eşitdirilməsini təxirə salmağa

haqqı olmadığına da dəlalət edər. Ayrıca Peyğəmbərin (s. a. a) o

mesajı insanlara şərhi üçün də bir bəhanə meydana gətirər. Bunların

yanında bu ifadə tərzi, onun insanlar haqqındakı o mesajla əlaqədar

hiss və qorxusunun haqlı olduğunu təsdiq etməklə birlikdə, o

mesajı açıq açıq dilə gətirmək məcburiyyətində olduğunu da vurğular.

"Əgər bunu etməzsənsə, ONun elçisi olma vəzifəsini yerinə yetirməmiş

olarsan." Ayədəki "risaletehu=elçilik vəzifəs(n)i" sözünün

"risalatihi" şəklində, yəni çoxluq sıygası ilə oxunduğu da nəql edilmişdir.

Bu sözdən məqsəd, yuxarıda söylədiyimiz kimi, uca Allahın

Peyğəmbərimizə yüklədiyi mesaj çatdırma vəzifələrinin bütünüdür.

Yenə az əvvəl söylədiyimiz kimi bu ifadə, üstü bağlı şəkildə

toxunulan hökmün əhəmiyyətli olduğunu, təbliğ edilmədiyi təqdirdə

Peyğəmbərin çatdırmaqla öhdəçilikli qılındığı heç bir mesajın təbliğ edilmədiyi

mənasını verəcək dərəcədə yüksək bir mövqes(n)i olduğunu

vurğulayır.

Ayənin üslubu təhdid formasındadır. Özü isə hökmün əhəmiyyətini

vurğulamaq və bu mesajın xalqa/halqa çatmadığı, haqqı güdülmədiyi

təqdirdə bunun dinin heç bir hökmünün haqqının güdülmədiyi mənasına

gələcəyi bildirilməkdədir. "Əgər bunu etməzsənsə, ONun

elçi olma vəzifəsini yerinə yetirməmiş olarsan." cümləsi bir şərt

cümləsidir. Funksiyas(n)ı, olduqca əhəmiyyətli olan cəzanın (qarşılığın)

özünə bağlı olduğu şərtin əhəmiyyətini ifadə etməkdir.

Ayədəki şərt qaçma bizim aramızda keçən şərt qaçmalarla