I Maidə Surəsi 55-56

Surəsi 68-86 ........................................................ 89

çata layiq ola bilmək üçün mütləq Allaha bağlı olmaq lazım olduğunu,

ONdan heç qopmamaq zərurət etdiyini, bunun üçün davamlı şəkildə

ONun dərgahına yönəlmənin şərt olduğunu bildirir.

Daha sonra, "Onlar, ancaq özlərinə məlumat gəldikdən sonra

qısqanclıq və azğınlıqdan ötəri ayrılığa düşdülər." deyə buyuraraq

Ehli-kitabın ayrılığa düşmələrinə və dini dəstək olmalarına yol

açan tək səbəbin, azğınlıqları və özləri üçün təyin olunan orta yoldan

sapmaları olduğunu vurğulayır. (Şura, 13)

Uca Allah yuxarıdakı ayənin bənzəri ayələrdə də belə buyurur:

"Yüzünü Allahı birləyici olaraq düz dinə çevir; Allahın

yaratma qanununa (uyğun olan dinə) ki, O insanları ona görə yaratdı.

Allahın yaratması dəyişdirilməz. İşdə doğru din budur. Lakin

insanların çoxu bilməz. Tək ONA yönəlin və ONdan qorxun,

namazı qılın və Allaha ortaq qaçanlardan, dinlərini parçalayıb

bölük bölük olanlardan olmayın; ki onların hər təriqəti öz fikiri

ilə sevinib öyünməkdədir." (Rum, 32) Uca Allah, bu ayələrdə

də fitrət dinini dəstək olmanın tək yolu olaraq Allaha yönəlməyi,

ONunla əlaqəni qorumağı, ONun səbəblərindən heç qopmamağı

vurğulayır.

Bu gerçəyə, üzərində danışılan bu ayədən əvvəlki ayələrdə

də işarə edilmişdir. Bu ayələrdə Allahın, qoyduğu sərhədləri tapdaladıqları

səbəbi ilə Yəhudilərə lənət və qəzəb etdiyi, aralarına

düşmənlik və kin saldığı bildirilmişdir. Bu gerçəyə surənin başqa

bir yerində Xristianlar məzmununda belə toxunulmuşdur: "Buna görə

qiyamət gününə qədər aralarına düşmənlik və kin saldıq."

(Maidə, 14)

Uca Allah, Yəhudilərin və Xristianların başlarına gələcək bu

müsibətin bənzəri mövzusunda Müsəlmanları xəbərdar etmiş, onlara Yəhudilərin

və Xristianların Tövratı, İncili və Rəbləri tərəfindən

özlərinə endirilən digər mesajları əsla dəstək olmayacaqlarını

xəbər vermişdir. Necə ki tarixin axışı Quranın verdiyi bu xəbəri

təsdiqləmişdir. Tarix boyunca Yəhudilər ilə Xristianların öz aralarında

çox sayda mez-hep ayrılıqlarına düşdükləri, aralarında kin

və düşmənliyin qol gəzdiyi görülmüşdür. Uca Allah Rum surəsinin

bir neçə ayəsində, "Allahı birləyici olaraq yüzünü düz dinə çevir."

(Rum, 30) deyə buyuraraq İslam ümmətini Rəblərindən qopma

və ONA yönəlməmə mövzusunda Ehlikitabın izindən getməmələri

90 ........................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

yolunda xəbərdar etmişdir.

Bu kitabın daha əvvəlki dərilərində bu gerçəyə işarə edən bəzi

ayələr ətrafında danışılmışdı. İnşallah irəlidə bu ayələrin digər

bəzi bənzərləri də araşdırma mövzusu ediləcək.

"Rəbbin tərəfindən sənə endirilən ayələr, onların çoxunun

azğınlığını və kafirliyini artırmaqdadır." ifadəsinin nə anlama

gəldiyini daha əvvəl araşdırmışdıq. "O halda kafir birlik üçün kədərlənmə."

ifadəsi, uca Allah tərəfindən Peyğəmbərinə (s. a. a) yönəldilmiş,

kədərlənməyi qadağan etmə formasında bir təsəllidir.

"İman edənlər, Yəhudilər, Sabisilər və Xristianlardan..." Ayədən aydın olan

o ki, "es-Saibun=Sabiiler"ifadesi, "ellezine amenu=i-man

edənlər" ifadəsinin məhəllinə matuftur. Nahv (qrammatika) alimlərindən

bir qrup, "inne" ədatının xəbəri keçmədən adına merfu

olaraq atif edilə bilməyəcəyi fikirindələr. Ancaq bu ayə onlara

qarşı bir dəlildir.

Bu ayə bizə bu gerçəyi açıqlayır: Xoşbəxtliyə qovuşmaq üçün

adlar və ünvanlar əhəmiyyətli deyil. Bəzi qrupların Müsəlman,

digər bəzilərinin Yəhudi, başqalarının Sabis(n)i və o birilərinin

Xristian adı ilə xatırlanmaları kimi. Əhəmiyyətli olan, Allaha və axirət

gününə inanmaq və yaxşı işlər etməkdir. Bu kitabın birinci dərisində

iştirak edən Bəqərə surəsinin 62. ayəsinin təfsiri əsnasında bu

məsələni araşdırmışdıq.

"Biz İsrailoğullarından qəti söz al/götürdük və onlara peyğəmbərlər göndərdik..."

Bu ayə, bundan sonrakı bir neçə ayələ birlikdə Ehlikitabın

vəziyyətinə toxunur və bir mənada "Da ki: 'Ey Ehlikitap, sizlər

Tövratı, İncili və Rəbbiniz tərəfindən sizə endirilənləri ayaqda

tutmadıqca (yaşatmadıqca) heç bir şey (təməl) üzərində deyilsiniz."

ayəsinin məzmununun dəlilini ortaya qoyur. Çünki bu ayədə

sayılan günahlandırar/cinayətlər və cinayətlər, insanla Allah arasında heç bir bağ buraxmır

ki, bu bağa söykən/dözülərək Allahın kitablarını ayaqda

tutmaq mümkün olsun.

Bu ayələrin "İman edənlər, Yəhudilər, Sabisilər və

Xristianlardan..." ayəs(n)i ilə əlaqəli olması da olabiləcəkdir. O

zaman bu ayələr adların və ünvanların xoşbəxtlik mərhələsində

heç bir işə yaramayacağı gerçəyinin təsdiqləməsi olar. Çünki əgər

bunlar işə yarasaydı, Ehli-kitabı, peyğəmbərləri öldürməkdən və

yalanlamaqdan, həlak edici fitnələr və günahlar ilə məhv olmaqdan

Maidə Surəsi 68-86 ..................................................... 91

dan, həlak edici fitnələr və günahlar ilə məhv olmaqdan saxlaması

lazım idi.

Bu ayələrin "İman edənlər, Yəhudilər, Sabisilər və

Xristianlardan..." ayəsinin, bu ayənin də "Də ki: Ey Ehlikitap,

sizlər... heç bir şey (təməl) üzərində deyilsiniz..." ayəsinin

açıqlayıcısı mesabesinde olması da mümkündür. Bu vəziyyətdə

ayənin mənas(n)ı açıqdır. "...bir qisimini yalanladılar, bir qisimini də öldürürdülər." Bu

ifadədə iki dəfə istifadə edilən "farikan=bir qisimini" sözü, daha

sonra gələn hərəkətlərin mefilidir. Mef'ullerin hərəkətlərdən əvvəl gətirilməsinin

səbəbi, onların əhəmiyyətinə diqqət çəkməkdir. İfadə bir bütün

olaraq, "Lakin nə vaxt peyğəmbər onlara... bir şey gətirdisə"

ibaresinin cavabıdır və mənas(n)ı belədir: Nə vaxt bir peyğəmbər

Yəhudilərə xoşlarına getməyən bir mesaj, bir hökm gətirdisə,

onlara pisliklə qarşılıq və cavab verərək, onları iki qrupa ayırdılar:

Bir qrupunu yalanladılar, bir qrupunu da öldürdülər.

Mecma'ul-Beyan təfsirində belə deyilir: "Əgər, 'bir qisimini

yalanladılar, bir qisimini də öldürüyorlar[dı].' ifadəsində indiki

zaman sıygalı hərəkətin nə üçün keçmiş zaman sıygalı hərəkətə ətf edildiyi soruşulacaq

olsa, buna belə cavab verərik: Məqsəd, onların içində olduqları

vəziyyəti izah etməkdir. Bu ifadəylə bu məna ifadə edilməkdədir:

Onlar yalanladılar və öldürdülər və də yalanlayırlar və

öldürürlər. Ayrıca 'yektulune=öldürüyorlar' ifadəsi ayənin sonu

olması etibarilə o biri ayələrin sonlarıyla uyğun olması istənmişdir."

"(Bu cinayətlərinin nəticəsində) heç bir fitnə olmayacağını sandılar.

Gözləri kor, qulaqları kar oldu..." Bu ifadə, əvvəlki ayədəki sözün

tamamlayıcısıdır. Ayənin orijinalında keçən "ha-sibu" hərəkətinin kökü

olan "husban" sanmaq mənasındadır. "Fitnə" insanı aldadan, yanıldan

çətinlik və ya hər cür pisliyi və bəlanı əhatə edən müsibət

deməkdir. "Ama=körlük" isə gerçəyi görməmək, yaxşılıq ilə pisliyi

bir-birindən ayırt etməmək mənasını verər.

"Samem=sağırlık" sözü isə öyüdləri eşitməmək, nəsihətlərə

qulaq asmamaq deməkdir. Bu korluq və karlıq, Yəhudilərin fitnə

olmayacağını sanmalarından qaynaqlanır. Aydın olan, bu zənnlərinin

səbəbi də özlərini üstün saymalarıdır. Çünki onlar

İsrailoğulları olmaları hasebi ilə Allahın övladları və sevdikləri ol

92....................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

duklarını irəli sürürlər və bu sözdə imtiyazları sayəsində nə etsələr

etsinlər, nə cinayət irəliləsə işləsinlər bir pisliklə qarşılaşmayacaqlarına

inanırlar.

Doğrusunu Allah bilər, amma ayənin mənas(n)ı budur: Onlar özləri

üçün inandıqları Yəhudi olma üstünlüyü sayəsində, işlədikləri günahlandırar/cinayətlər

səbəbiylə başlarına bir pislik gəlməyəcəyini və ya fitnəyə

düşməyəcəklərini sandılar. Bu zənn gözlərini kor etdiyi üçün gerçəyi

görə bilmədilər və yenə bu zənn qulaqlarını karlaşdırdığı üçün peyğəmbərlərinin

özlərinə faydalı olacaq çağırışlarını eşidə bilmədilər.

Bu məna, bu ayələrin "İman edənlər, Yəhudilər..." ayəsinin

açıqlayıcısı mesabesinde olduğu yolundakı olabiləcək gördüyümüz

görüşə ağırlıq qazandırır. Bu vəziyyətdə ayənin mənas(n)ı belə

olar: Adlar və ünvanlar heç kimə bir şey qazandırmaz. Necə ki

Yəhudilərin adları səbəbi ilə özləri üçün fərz etdikləri imtiyazlar

onlara heç bir şey qazandırmadı. Tərsinə, onların gözlərini kor

etdi və peyğəmbərlərini öldürmələri və yalanlamaları səbəbi ilə də

həlaka və fitnəyə süründürülmələrinə gətirib çıxardı.

"Sonra Allah onlara dönərək tövbələrini qəbul etdi. Sonra yenə kor və

kar oldular, əlbəttə onların çoxu. Heç şübhəsiz, Allah onların etməkdə

olduqlarını görər." Allahın qullarına istiqamətli tövbəsi, ONun rəhməti

ilə onlara yönəlməsi deməkdir. Bu da göstərir ki, uca Allah onları

rəhmətindən və köməyindən uzaqlaşdırmışdı. Bunun nəticəsində

sözünü etdiyimiz əsassız zənnə qapıldılar, korluğa və karlığa

tutuldular.

Lakin uca Allah onlara ikinci dəfə tövbə ilə yönələrək söz mövzusu

əsassız zənni ürəklərindən atdı, gözlərindəki və qulaqlarındakı

korluğu və karlığı xərc idi. Bunun üzərinə Allah qatında təqvadan

başqa heç bir imtiyazları olmayan sıravi qullar olduqlarını idrak

etdilər, haqqı gördülər və uca Allahın peyğəmbərlərinin dili ilə

özlərinə etdiyi öyüdləri eşitdilər. Beləcə ad geyinmənin heç bir

işə yaramadığını anladılar.

"Sonra yenə kor və kar oldular, əlbəttə onların çoxu." Korluq

və karlığın əvvəl çoxluq kipinde onların birliyinə izafə edilib

daha sonra "əlbəttə onların çoxu." deyə bir şərh gətirilməsi,

söz söyləyərkən insafa riayət edilməsinin bir göstəricisidir. Belə bir

ifadənin istifadə edilməsiylə əvvəlcə bu xüsus izah edilmək istənmişdir:

Maidə Surəsi 68-86 ............................................... 93

Korluğun və karlığın onların birliyinə izafə edilməsi, parçanın

hökmünün bütünə izafə edilməsi qabilindəndir. Yoxsa gerçəkdə bu

iki sifəti daşıyanlar onların bütünü deyil, çoxudur.

İkinci olaraq; ilk dəfə haqqında danışılan korluğun və karlığın onların

hamısını əhatə etdiyi eyham edilmək istənmişdir. Bunu ikinci mərhələ üçün

haqqında danışılan əleyhdar ifadədən anlayırıq.

Üçüncü olaraq da; Allahın onlara dönüb tövbələrini qəbul etməsinin

təsirsiz qalmadığı və hamısıyla boşa getmədiyi, tərsinə

bu tövbə nəticəs(n)i onların bir hissəsinin xilas olduğu və bir daha

əvvəlki korluğa və karlığa dönmədiyi vurğulanmaq istənmişdir.

Uca Allah bu ayəs(n)i, "Heç şübhəsiz, Allah onların etməkdə olduqlarını

görər." cümləsi ilə nöqtələyir. Bununla uca Allahın heç bir

şeydən qafil olmayacağı gerçəyi vurğulanır. Allahdan başqası

bir qövmə bir imtiyaz təqdim edincə, bu hədiyyə onların pisliklərini

və qüsurlarını görməsinə mane olan bir pərdə olaraq gözlərinə enər.

Amma uca Allah üçün belə bir şey söz mövzusu deyil. Tərsinə,

O görəndir, heç bir şey ONunla görəcəyi şeylər arasına girib o şeyləri

görməsinə maneə ola bilməz.

"Allah, Məryəm oğulu Məsihdir, deyənlər, qətiliklə kafir olmuşlar."

Bu ifadə, Xristianların, Xristian olmalarının və Hz. İsaya (ə.s)

bağlılıqlarının kafirlik damğası yemələrini maneə törətmədiyinə istiqamətli

bir şərhdir. Çünki onlar "Allah, Məryəm oğulu Məsihdir."

dedikləri üçün ONA ortaq qaçmışlar, ONA gerçək mənada inanmamışlar.

Məryəm oğulu İsanın üluhiyyət cövhərini əhatəsi məsələsində

Xristianlar arasında görüş ayrılığı vardır. Bir hissəs(n)i, Məsih

ünsürü olan elmin, həyat demək olan Rəb ünsüründən törəmiş olduğunu

irəli sürər. Bir hissəs(n)i, Rəb ünsürünün çevrilmə yolu ilə

İsa halına gəldiyini iddia edər. Bir hissəs(n)i də Rəb ünsürünün İsa'-

nın bədəninə hulul etdiyini (sızdığını) irəli sürər. Bu kitabın üçüncü

dərisində Al/götürü İmran surəsinin təfsiri əsnasında Məryəm oğulu İsa mövzusunu

araşdırarkən bu məsələni detallı şəkildə ələ almışdıq.

Lakin bu görüşlərin hər üçü də "Allah, Məryəm oğulu Məsih'-

dir." sözü ilə üst-üstə düşər. Aydın olan bu sözü söyləyənlərdən məqsəd yalnız

Allahın İsaya çevrildiyini iddia edənlər deyil, İsa (ə.s) ilə

əlaqədar həddindən artıq görüşlərə batmış bütün Xristianlardır.