I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 105 ......................................................... 237

də əlaqəli edər.

Bu müddət, imana və təqvaya çatdırma müddətidir. Bu müddətdə həm

xarici aləmdəki ayələri və həm də iç aləmdəki ayələri irdələmənin

qatqısı vardır. Hər iki irdələmə formas(n)ı da faydalıdır. Amma iç aləmdəki

ayələri irdələmək daha faydalıdır. Çünki bu irdələmə, nəfsin

güclərini, psixoloji və orqanik vasitələrini, nəfsə arıq olan etidal, azğınlıq

və sönüklük kimi halları, onun yaxşı və pis bacarıqlarını, ona

yoldaşlıq edən yaxşı və pis hallarını bilməyi özü ilə gətirər.

İnsanın bu mövzuları öyrənməyə məşğul olması və bu mövzuların

ayrılmaz uzadılmaları olan etibarı, təhlükəni, xoşbəxtliyi və bədbəxtliyi

qavraması mütləq ona dərdi/deyərdi və dərmanı yaxından öyrədər. Öyrənincə

də pozuqluqları düzəltməyə və doğrulara sarılmağa səy

edər. Amma xarici dünyadakı ayələri irdələmək belə deyil. Hərçənd

bu irdələmə də nəfsi islah etməyə, onu pisliklərdən və alçaqlıqlardan

təmizləyib ruhi fəzilətlərlə təchiz etməyə çağırar. Lakin onun bu

çağırışının səsi uzaqdan gəlir. Bu açıqdır.

Peyğəmbərdən (s. a. a) və Hz. Əlidən (ə.s) nəql edilən bu rəvayətin

daha incə və gerçək psixoloji araşdırmalardan çıxarılan bir

başqa mənas(n)ı daha vardır ki, o da budur: Xarici dünyadakı ayələri irdələmək

və bu irdələmədən əldə edilən məlumat, fikri bir-birikim və

husuli [duyğularla əldə edilən] bir məlumatdır. Amma nəfsi, onun güclərini,

mərhələlərini irdələ-mek və bu irdələmədən əldə edilən məlumat

belə deyil. Bu məlumat, müşahidəyə söykənən bir irdələmənin nəticəs(n)i və

hüzur/dincliyi [hissi] bir məlumatdır. Fikri bir xüsus üzərində mühakimədə ol/tapılmaq

üçün müqayisə (tasım) mülahizələri sıralamaq və burhan istifadə etmək

lazımdır. Bu təsdiq, bu mülahizələrin insanın şüurunda canlı

olduğu, onlardan qafil olmadığı və başqa mövzular ilə məşğul olmadığı

müddətcə çatar. Buna görə bu cür məlumat, dəlilinin diqqətdən qaçırılması

ilə itər və o mövzuda şübhələr çoxalar və görüş ayrılıqları

baş göstərər.

Lakin nəfslə, onun gücləri ilə və onun varlıq mərhələləri ilə əlaqədar

hüzur/dincliyi [hissi] məlumat belə deyil. O açıq-aşkar bir məlumat növüdür. İnsan,

nəfsinin saxladığı ayələri irdələməyə məşğuliyyətin tərəfindən və nəfsinin

bütün varlıq mərhələlərində Rəbbinə möhtac olduğunu müşahidə

edincə, qəribə bir vəziyyətlə qarşılaşar. Nəfsinin ucalıqla və ululuqla

əlaqəli olduğunu, varlığında, həyatında, elmində, gücündə, eşitməsində,

görməsində, iradəsində, sevgisində, digər sifətlərində və

238 .............................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

hərəkətlərində sonsuz dərəcədə qiymətli, uca, gözəl, heybətli və varlıq,

həyat, elm, qüdrət və digər bütün kamallar baxımından mükəmməl

bir varlıqla əlaqəli olduğunu görər.

İndiyə qədər söylədiklərimizin şahidi budur ki, insanın işi yalnız

özü, varlığı üzərindədir. Öz xaricinə çıxması söz mövzusu

deyil. Öz yolunda zəruri irəliləməsindən başqa bir məşğələsi,

bir işi yoxdur. Birlikdə olduğunu, bir yerdə yaşadığını sandığı

hər şeydən qopuq və ayrıdır. Tək qərbini, zahirini və öz xaricindəki

hər şeyi əhatə edən Rəbbi ilə əlaqəlidir. Bunu görüncə, insan

kütləs(n)i içində olsa belə əslində tək başına Allah ilə

baş-başa olduğunu fərq edər.

O zaman hər şeydən üz çevirərək Rəbbinə yönələr. Hər şeyi

unudaraq Rəbbini xatırlayar. Heç bir pərdə, heç bir örtü Allah ilə arasına

girə bilməz. İşdə bu, insan üçün mümkün ola bilən gerçək bacarıqdır.

Bu bacarığı, Allahın Allah ilə bilinməsi şəklində təyin etmək

ən doğru tərifdir. Xarici dünyanın ayələrini irdələyərək əldə edilən

fikri bacarığa gəlincə; bu istər müqayisə et, istər hiss ilə, istəsə başqa

bir göndər əldə edilmiş olsun, zehini bir surət vasitəçiliyi ilə zehini bir surətə

istiqamətli bir bacarıqdır. Halbuki uca Allahı heç bir zehin

əhatə edə bilməz, hər hansı bir məxluqunun meydana gətirdiyi anlayış ONA

bərabər ola bilməz. O bundan münəzzəhdir. "Onlar ONU elmləri ilə əhatə edə bilməzlər."

(Taha, 110)

Bihar'ul-Envar adlı əsərdə verilən məlumata görə əl-İrşad və əl-İhticac

adlı əsərdə Şa'bi'ye söykən/dözülərək Hz. Əlinin (ə.s) bir danışmasında

belə dediyi nəql edilər: "Uca Allah, hər hansı bir şeydən

saxlan-maktan və ya hər hansı bir şeyin özündən saxlanmasından

uca və münəzzəhdir." [c. 3, s. 310, h: 2]

et/ət-Tövhid adlı əsərdə İmam Musa Qazıntımdan (ə.s) belə rəvayət

edilər: İmam bir danışmasında bunları da əlavə etdi: "Allah ilə varlıqları

arasında ONun yaratdıqlarından başqa bir pərdə yoxdur. Əgər

Allah pərdələnilmiş isə, bu görünər bir pərdə ilə deyil. Əgər Allah

örtülü isə bu, konkret bir örtü ilə deyil. ONdan başqa ilah yoxdur.

O böyük və ucadır." [s. 178, h: 12]

Yenə et/ət-Tövhid adlı əsərdə rəvayət zəncirinə yer verərək ABŞıla'-

ladan, o da İmam Sadiqdən (ə.s) bir danışmasında belə rəvayət

edər: "Kim Allahı bir pərdə və ya bir anlayış və ya bir nümunə vasitəsili

Maidə Surəsi 105 ......................................................... 239

ğı ilə bildiyini iddia edirsə, o müşrikdir. Çünki pərdə, anlayış və

nümunə Onun xaricində şeylərdir, [ONun özü deyildirlər]. O birdir

və birliyi pərçimlənmişdir. ONun birliyini ONun xaricindəki şeylər ilə

ifadə edən kimsə, ONun birliyini necə ifadə etmiş sayıla bilər? Allahı

ancaq Allah ilə bilən, ONU bilmiş olar. Allahı Allah ilə bilməyən

adam, ONU bilmiş olmaz, ONun xaricində bir şey bilmiş olar..."

[s. 142, h: 7]

Açıqladığımız mənada Ehlibeyt İmamlarından gələn rəvayətlərin

sayı çoxdur. İnşallah bunları Ə'RAF surəsinin təfsiri əsnasında

ələ alıb şərhə Allah bizi müvəffəq edər.

Ortaya çıxdı ki, iç dünyanın ayələrini irdələmək ən qiymətli bir

səydir. Gerçək bacarıq ancaq bu yolla qazanılar. Hz. Əlinin (ə.s)

bu yolu, iki yolun daha faydalı olaraq sayması, yalnız onu qəti

bir bacarıq yolu olaraq elan etməməsi, xalq kütlələrinin bu bacarıq

növünə çatmaqda qeyri-kafi olmalarıdır.

Gərək Quranın və sünnənin hökmü, gərək Peyğəmbərin

(s. a. a) və Ehlibeyt İmamlarının (hamısına salam olsun) tutumu, xarici

dünyadakı ayələri irdələyərək əldə edilən imanın qəbul edilməsi

şəklindədir. Bu irdələmə yolu möminlər arasında məşhurdur. Bu səbəbdən

hər iki yol da faydalıdır. Lakin insanın iç dünyasının ayələrini

irdələməsi yolu daha mükəmməl və daha məhsuldardır.

Gurer'ül-Hikem və Dürer'ül-Kelim adlı əsərdə Hz. Əlidən (ə.s)

belə rəvayət edilər: "Arif, nəfsini bilib onu azat edən və Allahdan

uzaqlaşdırıcı şeylərdən təmizləyən kimsədir."

Mən deyərəm ki: Hədisdə keçən "onu azat edən" ifadəsi, nəfsi ehtiras-

ların əsarətindən və həddindən artıq arzuların köləliyindən azat edəndir,

mənasınadır.

Yenə eyni əsərdə nəql edildiyinə görə Hz. Əli (ə.s) belə buyurmuş-

dövr: "Ən böyük cahillik, insanın nəfsini bilməməsidir."

Yenə eyni əsərdə nəql edildiyinə görə Hz. Əli (ə.s) belə buyurmuşdur:

"Ən böyük hikmət, insanın nəfsini bilməsidir."

Yenə eyni əsərdə nəql edildiyinə görə Hz. Əli (ə.s) belə buyurmuşdur:

"Nəfsini ən çox bilən kəslər, Rəblərindən ən çox qorxanlar

olarlar."

Mən deyərəm ki: Çünki nəfsini ən çox bilən kəslər, Rəblərini

ən yaxşı bilən, ən yaxşı tanıyan kəslərdir. Necə ki uca Allah, "Allah'-

240 .................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

dan an-cak onun məlumatlı qulları qorxar." (Fatır, 28) buyurur.

Yenə eyni əsərdə Hz. Əlidən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Ən üstün

ağıl, adamın özünü bilməsidir. Özünü bilən ağıllı olar, özünü bilməyən

havalanar."

Yenə eyni əsərdə Hz.Alidən (ə.s) belə rəvayət edilər: "İtirdiyi

bir şeyi ona buna soruşan, lakin özünü itirdiyi halda axtarmayan

kimsəyə çaşaram."

Yenə eyni əsərdə Hz. Əlidən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Özünü

bilməyən kimsəyə çaşaram. Belə biri Rəbbini necə belə bilər?"

Yenə eyni əsərdə Hz. Əlidən (ə.s) belə rəvayət edər: "Bacarığın

ən kamil mərhələsi, adamın özünü (nəfsini) bilməsidir."

Mən deyərəm ki: Bu məlumatın nə üçün ən/en irəli dərəcəli məlumat olduğu yuxarıda

açıqlanmışdı. Çünki bu gerçək məlumatdır.

Yenə eyni əsərdə Hz. Əlidən (ə.s) belə rəvayət edər: "Özünü

(nefini) bilməyən adam başqasını necə belə bilər?"

Yenə eyni əsərdə Hz. Əlidən (ə.s) belə rəvayət edər: "Adamın

ken idini (nəfsini) bilməsi, onun üçün kafi bir məlumatdır. Buna qarşılıq

adamın özünü bilməməsi, onun üçün kafi bir cəhalətdir."

Yenə eyni əsərə görə Hz. Əli (ə.s) belə dedi: "Özünü bilən

kimsə başqa şeylərlə maraq/əlaqəsini kəsər."

Mən deyərəm ki: Yəni dünya ilə əlaqələrini kəsər və ya insanlarla

ayrılaraq onlarla əlaqələrini kəsər ya da hər şeydən əlaqəsini kəsərək

sırf Allaha yönələr.

Yenə eyni əsərdə Hz. Əlidən (ə.s) belə rəvayət edər: "Nəfsini bilən

kimsə, onunla mübarizə edər. Nəfsini bilməyən kimsə onu

başı boş buraxar."

Yenə eyni əsərdə Hz. Əlidən (ə.s) belə rəvayət edər: "Nəfsini bilən

kimsənin əhəmiyyəti artar, mövqes(n)i uca olar."

Yenə eyni əsərdə Hz. Əlidən (ə.s) belə rəvayət edər: "Özünü

bilən kimsə başqalarını daha yaxşı bilər. Özünü bilməyən kimsə,

başqalarına istiqamətli cəhaləti daha böyük nisbətdə olar."

Yenə eyni əsərdə Hz. Əlidən (ə.s) belə köçürülər: "Özünü (nəfsini)

bilən kimsə hər növ bacarığın və məlumatın son nöqtəsinə varmış

olar."

Yenə eyni əsərdə Hz. Əlidən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Özünü

Maidə Surəsi 105 ............................................... 241

(nəfsini) bilməyən kimsə, qurtuluş yolundan uzaqlaşar, pozğunluq və

cəhalətlər içində tərəddüd etməyə məhkum olar."

Yenə eyni əsərdə Hz. Əlidən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Nəfsi

bilmək bacarıqların ən faydalısıdır."

Yenə eyni əsərdə Hz. Əlidən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Özünü

(nəfsini) bilməyi bacaran kimsə, ən böyük qurtuluşa çatmışdır."

Yenə eyni əsərdə Hz. Əlidən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Nəfsinin

(özün) cahili olma. Çünki nəfslə əlaqədar bacarığa cahil olan kimsə,

hər şeyin cahilidir, heç bir şeyi bilməz."

Tuhaf'ul-Ukul adlı əsərdə, İmam Sadiqdən (ə.s) bir danışmasında

belə buyurduğu rəvayət edilər: "Allahı ürəyi tevehhümler vasitəçiliyi

ilə tanışını zənn edən kimsə müşrikdir. Allahı məna ilə

deyil də yalnız adla tanışını zənn edən kimsə, Allaha səhv

isnadda ol/tapıldığını etiraf etmiş olar. Çünki adlar hədisdir; sonradan

meydana gəlmişdir. [Allahın künhü isə, qədimdir.] Ada və

mənaya qulluq etdiyini zənn edən kimsə, (adı) Allaha ortaq qaçmış

olar. Allaha idrak edərək deyil də onun sifətlərinə qulluq etdiyini

zənn edən kimsə, etdiyi qulluğu gaip olan bir şeyə həvalə

etmiş olar. [Çünki gayıp olan bir şeyi tanımaq istədiklərində onu

sifəti vasitəsiylə tanıyarlar, idrak vasitəsiylə deyil.] Sifət və mevsufa

birlikdə tapındığını zənn edən kimsə, tövhidi ləğv etmiş olar. Çünki

sifət, mevsuftan ayrıdır. Mevsufu sifətə izafə etdiyini sanan kimsə,

böyük olanı kiçiltmiş olar. 'Onlar Allahı haqqı ilə təqdir edə bilməmişlər.'

[Ən'am, 91]"

Sözlərinin burasında dinləyənlərdən biri İmama, "Yaxşı, tövhidə

çatmanın yolu necədir?" deyə soruşdu. İmam bu suala, "Araşdırma

qapısı açıqdır və çıxış yolunu axtarmaq da mümkündür. Hazır olan

varlığı tanımaq, onun sifətlərindən əvvəl olar. Amma gaip olanın sifətlərini

tanımaq, şəxsindən əvvəl olar." cavabını verdi. İmama,

"Hazır olan varlıq sifətlərindən əvvəl necə tanına bilər?" deyə soruşuldu.

İmam bu suala bu qarşılığı verdi: "Onu tanıyar və məlumatını əldə edərsən.

Nəfsini onun vasitəçiliyi ilə tanıyarsan. Özünü özünlə və öz

bədəninlə tanıya bilməzsən. Bilərsən ki, nəfsində nə varsa ONun üçündür

və ONun vasitəçiliyi ilədir. Eynilə qardaşlarının Hz. Yusufa (ə.s),

'Sən Yusuf olmalısan.' demələri kimi. Hz. Yusuf (ə.s) də onlara, 'Bəli

mən Yusufum, bu da qardaşım.' [Yusuf, 90] qarşılığını verdi.

242 ............................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Görülür ki, qardaşları Yusuf Peyğəmbəri başqası vasitəçiliyi ilə deyil,

özü vasitəçiliyi ilə tanıdılar. Ayrıca onu ürəklərinin qorxularına

söykən/dözərək isbat etməyə də cəhd etmədilər..."

Mən deyərəm ki: Hz. Əlinin (ə.s) "Nəfsi bilmək, iki bacarığın ən/en

faydalısıdır." sözü (bu hissədəki ikinci rəvayət) üzərinə bu şərhi

etmişdik: İnsan, nəfsindəki ayələrlə məşğul olduğu, diqqətini

sırf bunlar üzərinə sıxlaşdırdığı zaman, hər şeylə əlaqəsini

kəsərək yalnız Rəbbinə yönələr. Bu sıxlaşmanın ardından,

Rəbbini vasitəsisiz olaraq bilmək və heç bir səbəb vasitəçiliyinə söykən/dözməyən

bir bacarıq gəlir. Çünki sırf Allaha yönəlmə reallaşınca,

aradakı bütün maneələr/mane olar ortadan qalxar. O zaman insan Allahın əzəmətini

və ucalığını müşahidə etməsi səbəbi ilə nəfsini unudar.

Bu bacarığı, Allahın Allah vasitəçiliyi ilə bilinməsi deyə təyin etmək

son dərəcə uyğun olar.

Bu mərhələyə gələn adam, nəfsinin gerçək mahiyyətinin fərqinə

çatar. Onun Allaha möhtac olduğunun, bu mülkiyyətin xaricinə çıxmasının

mümkün olmadığının və özündən heç bir şeyi olmadığının

şüuruna çatar. İşdə İmam Sadiq (ə.s) "Nəfsini ONun vasitəçiliyi ilə

tanıyarsan. Özünü özünlə və öz bədəninlə tanıya bilməzsən. Bilərsən

ki, nəfsində nə varsa ONun üçündür və ONun vasitəçiliyi ilədir."

sözləri ilə bunu demək istəmişdir.

Məsudunun İsbat'ül-Vasiyyet adlı əsərində Hz. Əlinin (ə.s) bir

xütbəsindən nəql edilən bu sözləri də bu mənanı verər: "Allahım,

sən hər cür nöqsanlıqdan münəzzəhsən. Hər şeyi doldurmusan

və hər şeydən ayrılmısan. Heç bir şey səndən yana boş deyil.

Sən istədiyini qətiliklə edərsən. Ucasan, ey hər idrak edilən varlıq

ONun varlığı və hər məhdud şey ONun əsəri olan..."

"Sən hər cür nöqsanlıqdan münəzzəhsən. Hansı göz, sənin

nurunun işıqlığı qarşısında söykən/dözə bilər və sənin gücünün işığının

parıltısına yüksələ bilər?! Hansı zehin, o nurun yanında olanı qavraya bilər?!

Bunu ancaq pərdələrini qaldırdığın və korluq maneəsini aradan qaldırdığın

gözlər bacara bilər. O zaman bu gözlərin ruhları, ruhların

qanadları ətrafına yüksələrək sənin rüknlərində səninlə münacata

girişərlər və sənin işıqlığının nurlarına basdırılarlar. Torpaq

səviyyəsində sənin ucalığının səviyyəsinə baxarlar. Buna görə

melekut əhli onları ziyarətçilər deyə adlandırarkən, ceberut əhli on