I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 105 .................................................................. 249

ye sövq edər.

2- Sıravi insanı, bəslənmə, iqamətgah, geyim, cinsi əlaqə kimi

məşğələlər nəfsinin mahiyyəti üzərində dərinləşməkdən və şəxsiyyətinin

müxtəlif istiqamətlərini araşdırmaqdan saxlamasına baxmayaraq onun həyatı

boyunca qarşılaşdığı dəyişik və sarsıdıcı hadisələr içərisində onu

digər insanlardan ayrılaraq özü ilə baş-başa qalmağa yönəldən

faktorlar da ola bilir. İnsan nəfsini yox olmaqdan qurtarmaq məqsədiylə

möhkəmcə sarılıb onu tutan bir güc kimi hər şeyi bir tərəfə buraxaraq

özünə dönməyə məcbur edən şiddətli qorxu kimi. Nəfsin xoşlandığı

şeyə doğru süründürülməsinə gətirib çıxaran həddindən artıq sevinc kimi. Sevgilidən

başqa heç bir şeyi düşünməməyə gətirib çıxaran şiddətli eşq kimi.

İnsanı hər şeydən qopararaq yalnız öz dərdi/deyərdi ilə məşğul edən

şiddətli çətinlik kimi. Bunlar kimi insanın qarşılaşa biləcəyi başqa

faktorlar da nümunə verilə bilər.

Bu dəyişik faktorların və səbəblərin biri və ya bir neçəs(n)i insanın

duyğu orqanları və boş düşüncəsi ilə əsla fərqinə çata bilməyəcəyi bəzi

şeylərin canlanmasına və zehinində konkretləşdirilməsinə sövq

edər. Qaranlıq və ürküdücü bir yerdə qalıb/qəlib dəhşətə düşən adam kimi.

Bu adam qorxunc şeylər görər və ya ürküdücü səslər eşidər və bu görünüşlər

ilə səslər nəfsi üçün təhdid meydana gətirər. İnsanlar bunlara nəhəng,

gaipten gələn səs, cin kimi adlar taxarlar.

Bəzən də insanı şiddətli sevgi, həsrət və kədər saral. Bu

duyğular duyğu orqanları ilə adamın arasına girər və şüurunu sevdiyi

və ya kədərləndiyi şey üzərinə sıxlaşdırar. O zaman yuxusunda və ya

yuxu bənzəri bir oyanıqlıq halında keçmişdə qalan, irəlidə olacaq

olan və ya başqalarının hisslərinə bağlı dəyişik hadisələr görər.

Bəzən də insan iradəsi yəqin ilə, güclü imanla və qəti

qavrayışla bir araya gəldiyi zaman, normal insanın gücünün çatmayacağı

və normal səbəblərin yol aça bilməyəcəyi nəticələri reallaşdırar.

Bunlar sıravi normal hadisələrə nisbətlə az rast gəlinən cüzi hadisələrdir.

İşarə etdiyimiz dəyişik faktorlara bağlı olaraq meydana

gəlirlər. Bu hadisələrin meydana gəlmələrinin əslinə gəlincə, bunun

sübut edilməsi üçün çox səy göstərməyə ehtiyac yoxdur. Çünki hər

vahidiyin öz yaşadığı və ya başqalarında müşahidə etdiyi bu cür

hadisələr mütləq vardır. Bunların gerçək səbəblərinin nə olduğu

250 ............................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

məsələsinə gəlincə, bura onunla məşğul olmanın yeri deyil.

Bizim üçün fərqinə varılması əhəmiyyətli olan xüsus budur: Bu cür

hadisələrin meydana gəlməsi, insan nəfsinin xarici hadisələrə -xüsusilə

bədəni həzzlərə- məşğul olmaqdan imtina edərək özünə dönməsinə

söykən/dözər. Bundan ötəri sayıla bilməyəcək dərəcədə dəyişik və fərqli

olan riyazət növlərinin hamısı, ümumiyyətlə nəfsin arzularına qarşı

qoymağı əsas al/götürər. Bunun tək səbəbi, nəfsin arzularına uyğun gəlməyə

dalması onu özü ilə məşğul olmaqdan saxlayaraq xarici arzularına

yönəldər, onu bu arzular arasında dağıt/paylayar və şüurunu bunlarla

bölüşdürər. Beləcə insan nəfsi bu arzulara dalaraq özünü bir tərəfə

buraxar.

3- Bu mövzuda şübhəsiz olan bir gerçək var ki, o da budur: Bu

psixoloji nəticələndirərə gətirib çıxaran faktorlar bəzi kəslərdə keçici və ya

qısa davamlı olaraq reallaşdığı kimi, başqa bəzi kəslərdə sabit və

davamlı şəkildə meydana gəlirlər və ya əhəmiyyət veriləcək dərəcədə qalıcı

ola bilərlər. Çoxu dəfə dünyadan, dünyanın maddi həzzlərindən

və gəlib keçici arzularından əl-ətək çəkərək bir küncə bağlanan

insanlar görərik. Bu cür insanların nəfsi təmizləməkdən və qərbin yolunda

irəliləməkdən başqa bir düşüncələri olmaz.

Sözünü etdiyimiz nəfslə məşğul olma səyinin sırf indiki vaxtda

görülən bir ənənə olmadığından şübhə etməməliyik. Tarixi

sənədlər və ağılı qiymətləndirmələr, bu ənənənin köhnə əsrlərdə

yaşayan insanlar arasında etibarlı olduğunu göstərir. Tarixin

ən köhnə çağlarına qədər endiyimizdə, bizə görə insanın yer üzünə

enişindən bəri bunun insandan ayrılmaz bir ənənə olduğunu görərik.

4- Millətlərin yaşayışlarını, ənənələrini, inanclarını və davranış

qəliblərini araşdırdığımızda bu nəticəyə çatarıq: İnsan nəfsinin çaşdırıcı

nəticələrini əldə etmək üçün dəyişik yollar/göndərər istifadə edilməsinə

baxmayaraq nəfsi bilmək ilə məşğul olmaq köhnə millətlər arasında məşhur idi,

hətta köhnə çağlardan bəri bu iş, ən gözəl zamanların və ən bahalı

əvəzlərin uğrunda xərcləndiyi əhəmiyyətli bir məşğələ qəbul edilmişdir.

Bunun dəlili, dünyanın müxtəlif bölgələrində yaşayan primitiv qövmlərdir.

Afrikada və digər yerlərdə yaşayan qəbilələr kimi. Bunlar

arasında indiki vaxtda belə cadugərlik, kahinlik əfsanələrinin qalın

Maidə Surəsi 105 ............................................................ 251

tılarına və bunların gerçək və məqsədəuyğun olduğuna inananlara rast gəlməkdəyik.

Bizə gələn məlumatların işığında köhnə dinləri və inanc sistemlərini

araşdıraq. Brahmanizm, Buddhizm, Sabisilik, Manelik, Atəşpərəstlik,

Yəhudilik, Xristianlıq və İslamiyyət kimi. Görərik ki, nəfsi bilmə və

bunun nəticələrini əldə etmə səyi, bu dinlərin və inancların dərinliklərinə

işləmişdir. Tək nəfsi bilmənin tərifində, təlqinində

və qiymətləndirməsində fərqliliklər vardır.

Məsələn Brahmanıqmı ələ alaq: Bu köhnə bir Hind inancıdır.

Hərçənd tövhid və peyğəmbərlik mövzularında kitablı dinlərlə tərs düşər;

amma xüsusilə Brahmanların özləri haqqında nəfsi təmizləməyə,

iç aləmi təmizləməyə böyük əhəmiyyət verər və insanları bu vəzifəs(n)i

etməyə çağırar.

"Ma lil-Hind min Makuletin" adlı əsərdə verilən məlumata görə Birini

belə demişdir: Bir Brahmanın yeddi yaşından sonrakı ömürü bu

dörd hissəyə ayrılar:

Birinci hissənin ilk qisimi səkkizinci ildir. Bu hissədə Brahmanizmin

din adamları bu uşağın yanında bir araya gələrək ona

dini vəzifələrini izah edərlər və özünə həyatda olduğu müddətcə bu

vəzifələri mənimsəyib tətbiqini təlqin edərlər.

Ömürünün iyirmi beşinci yaşından qırx səkkizinci yaşına qədər

keçəcək olan illəri bu birinci hissəyə girər. Adamın bu dövrdə

dünyadan uzaq dayanması və torpağa yaydığı bir döşək üzərinə yatması,

dinin əsaslarını, kəlam elmini və şəriətini gecə gündüz xidmət

edəcəyi bir müəllimdən öyrənməsi lazımdır. Gündə üç dəfə yuyunar.

Səhər və axşamüstü atəşə qurban təqdim edər. Qurban təqdim etdikdən

sonra müəlliminin qarşısında səcdə edər, gün həddindən artıq oruc tutar.

Heç ət yeməz. Müəlliminin evində sığınar. Bu evdən yalnız dilənçilik

üçün, sədəqə yığmaq üçün çıxa bilər və yalnız beş evin qapısını çal/oğurlaya bilər.

Bu işi gündə bir dəfə günorta və ya axşam vaxtında edər. Yığdığı

sədəqələri müəlliminin önünə qoyar. Müəllimi istədiyi qədərini

özünə ayırdıqdan sonra qalanını şagirdi üçün icazə verər, o da onunla

qarınını doyurar. Şagird atəşə odun daşıyar. Onlara görə atəş

müqəddəs və atəşin şüaları Budaya yaxınlaşdırıcıdır.

Digər ümmətlər də elə idi. Onlar da qurbanlarının qəbul edilməsinin

əlaməti olaraq, atəşin bu qurbanlar üzərinə enməsini

252 ........................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

görərdilər. Onların bütlərə, ulduzlara, inəklərə, eşşəklərə və öküzlərə

tapınmaları, a-teşe göstərdikləri bu hörmətə maneə təşkil etməzdi.

Brahmanın ömürünün ikinci hissəs(n)i, iyirmi beşinci yaşı ilə əllinci

və ya yetmişinci yaşı arasındakı illəri əhatə edər. Bu dövrdə müəlliminin

verəcəyi icazə ilə evlənər və muşaq-uşaq sahibi olmağa yönələr.

Birini, Brahmanın bu dövrdə ailəsi ilə və insanlarla necə dolandığını,

dolanışığını necə təmin etdiyini və həyat tərzini izah edər.

Sonra sözlərinə belə davam edər: Brahmanın ömürünün üçüncü

hissəs(n)i əlli yaşından yetmiş beş və ya doxsan yaşı arasındakı

illəri əhatə edər. Brahman ömürünün bu dövründə dünyadan əl ətək

çəkərək həyatın bütün nemətlərindən ayrılar. Əgər bərabər/yoldaşı özü ilə birlikdə

qırlara çıxmaz isə, onu uşaqlarına təslim edər. Məskun yerlər/yeyərlər

xaricində ömürünün ilk dövrlərindəki kimi yaşamağa davam edər.

Qətiliklə dam altlarında sığınmaz. Paltarı yalnız ədəb yerlərini

örtən ağac yarpaqları olar. Çılpaq yer/yeyər üzərində yatar, altına

döşək yaymaz. Yalnız meyvə, bitki və bitki kökləri ilə bəslənər.

Saçlarını uzadar və yağ sürməz.

Brahmanın ömürünün dördüncü hissəs(n)i, ömürünün geri qalan

illərini əhatə edər. Bu dövrdə qırmızı paltarlar geyər və əlində dəyənək

daşıyar. Düşünməyə və ürəyini dostluqlardan və düşmənliklərdən

təmizləməyə yönələr. Şəhvətdən, ehtirasdan və hirsdən uzaq

dayanar və əsla heç bir kimsəylə yoldaşlıq etməz.

Əgər savab qəsdi ilə müqəddəs bir yerə getmək istəsə, yolu üzərindəki

kəndlərdə bir gündən çox və qəsəbələrdə beş gündən çox

fasilə verməz. Əgər biri özünə bir şey versə, ondan sabahısı günə

heç bir şey buraxmaz. Onun edəcəyi tək şey, özünü qurtuluşa və

təkrar dönüşü olmayan mövqeyə çatdıracaq olan yolunun şərtlərinə

dözməkdir. Birini sözlərinin burasında bir brahmanın ömürünün

sonuna qədər tətbiq edəcəyi ümumi hökmləri izah edər.

[Birininin sözlərindən edilən götürmə burada sona çatdı.]

Hindlilərin enfas və yanlış fikir sahibləri cukiyeler1 və ruhanilik və

hikmət sahibləri kimi digər dini məzhəblərinə gəlincə, bunların hər

birində nəfs tərbiyəsinə bağlı ağır üsullar vardır. Bu üsulların

hər biri mütləq insanlardan ayrı yaşamağı və nəfsə şəhvani

1- Bunlar haqqında məlumat əldə etmək üçün Nefais'ul-Funun adlı kitaba baxın.

Maidə Surəsi 105 ............................................... 253

həzzləri qadağan etməyi ehtiva edər.

Budizmə gəlincə; bu inanc sistemi, nəfsi təmizləməyə, onun

arzularına qarşı dayanmağa və onu xoşlandığı şeylərdən məhrum buraxmağa

söykən/dözər. Məqsəd gerçək bacarığa çatmaqdır. Bu yol, Budanınıl

özünün həyatdaykən izlədiyi yoldur. Əlimizdəki məlumatları

görə, o vaxtilə bir şahzadə və ya bir dövlət böyüyünün oğulu idi. Lakin

həyatın bəzəkli görünüşlərini və səltənət kreslosunu buraxaraq gizli

və qorxulu bir qamışlığa sığındı. Gəncliyini bu qamışlıqda keçirdi.

İnsanlardan ayrıldı. Həyatın nemətlərindən faydalanmağı arxada

buraxaraq nəfsini təmizləməyə və yaradılış sirləri üzərində düşünməyə

yönəldi. Bunun nəticənində otuz altı yaşındaykən ürəyi bacarıq

işığıyla bəzəndi. O zaman xalq arasına çıxaraq hər kəsi nəfsini

tərbiyə etməyə və bacarıq sahibi olmağa çağırdı. Tarixin verdiyi

məlumatlara görə təxminən qırx dörd il boyunca bu çağırışını davam etdirdi.

Sabisilərə gəlincə, bunlar ruhanilik tərəfdarları ilə onlara aid bütlərə

tapınanlardır. Hərçənd bunlar peyğəmbərliyi inkar edirlər, amma nəfsi

bilmə mövzusunda Brahmanların və Budistlerinkinden çox fərqli

olmayan kamala çatma yolları vardır. əlimiləli vən-Nihal adlı əsərdə

verilən məlumata görə belə deyirlər: "Bizim üçün lazımlı olan

vəzifə, nəfslərimizi təbii arzuların çirklərindən təmizləmək, əxlaqımızı

şəhvət və hirs güclərinin əlaqələrindən təmizləməkdir. Bunu

müvəffəqiyyətin tərəfindən bizimlə ruhanilər arasında əlaqə meydana gəlir. O

zaman ehtiyaclarımızı onlardan istəyərik, vəziyyətimizi onlara ərz

edərik, bütün işlərimizdə onlara müraciət edərik. Onlar özlərinin və

bizim yaradıcımız, özlərinin və bizim ruzimizin vericisi nezdində

bizə şəfaət edərlər. Bu nəfs təmizliyinin reallaşa bilməsi üçün bu

uğurda səy göstərməli, nəfsimizin arzularına etiraz etməli,

şəhvətlərin adiliklərindən nəfslərimizi saxlamalıyıq. Bunun üçün

ruhanilərdən kömək istəməliyik. Bu kömək istəyə; yalvarma, dua

etmə, namaz qılma, zəkat vermə, yeməkdən içməkdən uzaq dayanma,

qurban təqdim etmə, buxurdanlıqlar tüstülətdirmə, əfvsən etmə yolu ilə

olar. Bunları quruluşun tərəfindən nəfslərimiz qabiliyyət qazanar və vasitəsiyə gərək

olmadan köməyə məzhər olar." (əlimiləli vən-Nihal adlı əsərdən

alınan götürmə burada sona çatdı.)

Bu inancın bağlıları arasında yaradılışla əlaqədar ümumi inanc qanunlarında

bəzi ixtilaflar varsa da bunlar bacarıqda kamala və bu dünya

254 ......................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

mutluluğuna çata bilmək üçün nəfsi tərbiyə etmə mövzusunda ortaq

görüşə sahibdirlər.

Seneviyye içərisində Mane məzhəbinin mənsublarının (Mənəviyə-

nin) təməl inancı, insan nəfsinin uca nur aləmindən olduğu

və sonradan yerə enərək bədən adı verilən bu qaranlıq maddi qəliblər

içində hapsedildiği şəklindədir. Onlara görə nəfsin xoşbəxtliyi

və kamalı bu qaranlıqlar yurdundan xilas olub, işıqlıqlar sahəsinə

çıxmasına bağlıdır. Bu da ya könüllü bir şəkildə nəfsi tərbiyə edərək

və ya zəruri bir şəkildə ölümlə reallaşar.

Yəhudilərdən, Xristianlardan və Atəşpərəstlərdən ibarət olan/yaranan

Ehlikita-ba gəlincə, bunların müqəddəs kitabları olan Əhdi Cəld, Əhdi

Cedid və Avesta, nəfsi islah etməyə, təmizləməyə və onun həddindən artıq arzularına

etiraz etməyə istiqamətli çağırışlarla doludur.

Hər iki Əhdi Cəld, Əhdi Cedid kitabları, davamlı dünyadan əl çəkməyi

və sirri təmizləməklə məşğul olmağı insanlara xatırladar. Bunların

bağlıları arasında indiki vaxtda da bir çox dünyadan əl-ətək

çəkən insanlar çıxır. Aralarında bir-birini izləyən nəsillər halında

dünyadan əl-ətək çəkən bir çox zahidlərə rast gəlinir. Xüsusilə Xristianlarda

bu səy daha məşhurdur. Çünki onların etibarlı ənənələrindən

biri ruhanilərlikdir.

Quranda onların bu ənənəs(n)i haqqında belə buyurulur:

"Çünki Xristianlar arasında Allaha bağlı alimlər ilə din adamları

vardır və onlar böyüklük göstərməzlər." (Maidə, 82) "Uydurduqları

ruhanilərliyi biz onlara yazmadıq. Tək Allahın razılığını qazanmaq

üçün onu özləri uydurdular. Lakin ona gərəyi kimi uyğun gəlmədilər."

(Hədid, 27) Ayrıca özlərini ibadətə həsr edən Yəhudilərdən

belə danışılır: "Onların hamısı bir deyil. Kitab əhlindən

bir birlik vardır ki, gecə vaxtında ayaqda dayanıb Allahın ayələrini

oxuyaraq səcdəyə bağlanarlar. Onlar Allaha və axirət gününə

inanarlar, yaxşılığı əmr edər, kö idilikdən çəkindirərlər və xeyrlərdə

yarışarlar. İşdə onlar yaxşılardandırlar." (Al/götürü İmran, 114)

Nəfslə mübarizə etməyi, ruh tərbiyəsini mənimsəyən başqa

dəyişik məzhəblər və qruplar da vardır. Cadugərlər, simyacılar, tilsimçilər,

ruhları, cinləri və hərflərin ruhaniyetini yoxlama altına alanlar,

ulduzları və başqa şeyləri yoxlama altına alanlar, ruhları çağırıb

ihzar edənlər və onları yoxlama altına alanlar kimi. Bunların