I Maidə Surəsi 55-56

348 .............................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

yoxdur. Buna görə əgər onları bağışlasan sənə etiraz etmək yersizdir

" şəklində olar.

3- Məryəm oğulu İsa (ə.s) ilə Rəbbi arasında keçən qarşılıqlı

danışmaları ehtiva edən bu səhnə, qarşı dayanılmaz ilahi əzəmətin hakim

olduğu bir səhnədir. Belə bir mühitdə qul tərəfinin son məqsəd

olan Allaha qarşı qulluq zillətinin ədəbini vasvasılıqla güdməsi lazımdır.

Bunun üçün də yol göstərməkdən, cilvə etməkdən, sözü uzatmaqdan

və söz kütləsindən çəkinməsi, dua və istək yolu ilə

vəziyyətə [Allahın işinə] müdaxilə etməkdən qaçınması lazımdır.

İşdə bundan ötəri İsa Peyğəmbər (ə.s), "Əgər onları bağışlasan

sən izzət və sahibisən." deyir, "Sən bağışlayıcı və mərhəmətlisən"

demir. Çünki hər şeyə qalib gələn ilahi əzəmət və üstün haşmet

ortaya çıxdıqdan sonra qula, ONA sığınmaqdan, qulluq zillətini,

köləlik yazıqlığını, mütləq köləliyi mənimsəyən bir rəftar geyinməkdən

başqa bir çarə buraxmır. Bu mühitdə sözü uzatmaq böyük

bir günah olar.

İbrahim Peyğəmbərin "Mənə uyanlar bəndəndir; mənə qarşı

çıxanlara gəlincə, sən bağışlayıcı və mərhəmətlisən." (İbrahim, 36)

şəklindəki sözlərinə gəlincə, bu sözlər dua mühitində deyilmişdir

və belə bir mühitdə qul, əlindən gəldiyincə rəhmət qaynağını hərəkətə

gətirməyə işlə/çalışa bilər.

"Allah dedi ki: Bu, doğrulara düzgünlüklərinin fayda verəcəyi gündür."

Bu ifadə kinayə yolu ilə Məryəm oğulu İsa Peyğəmbərin (ə.s)

doğruluğunu dilə gətirir. Çünki İsa Peyğəmbərdən açıqca söz

edilmir, nəzərdə tutulanın o olduğunu bilvasitə olaraq mövqedən

anlayırıq.

Doğruların düzgünlüklərindən məqsəd dünyadakı düzgünlükləridir,

axirətdəki deyil. Çünki bu cümləni, "Onlar üçün altından müxtəlif

çaylar axan cənnətlər vardır." ifadəsi izləyir. Açıqdır ki bu ifadə,

onların düzgünlüklərinin Allah qatındakı mükafatının şərhidir.

İşdə bu, düzgünlükləri səbəbi ilə əldə edəcəkləri faydadır.

Axirətdəki davranışlar və tutumlara -bu vaxt axirət əhlinin doğruluğuna-

gəlincə, bunlar sahiblərinə mükafat mənasında faydalı nəticə

təmin etməz. Başqa bir ifadəylə axirətdəki davranışlar və tutumlar,

dünyadakı davranışlar və tutumlar kimi mükafat və ya cəza ilə

qarşılanmaz. Çünki axirətdə öhdəçilik yoxdur və mükafat ilə

Maidə Surəsi 116-120 ................................................. 349

cəza öhdəçiliyin nəticələrindəndir. Dünya necə əməl və öhdəçilik

yurdu isə, axirət də hesab və mükafat-cəza yurdudur. Bu ayələrdə

buyurulduğu kimi: "Hesablaşılacağı gün..." (İbrahim, 41) "O

gün etdiklərinizin qarşılığı sizə verilər." (Casiyə, 28) "Bu dünya həyatı

(qısa) bir dolanmadıyar. Axirət isə əbədi olaraq qalınacaq bir

yurddur." (Mömin, 39)

İsa Peyğəmbərin (ə.s) dünyadakı vəziyyəti haqqında verdiyi

məlumat, həm sözlərini, həm də davranışlarını ehtiva edər. Uca Allah da onun

düzgünlük üzrə olduğunu təsdiqləyir, onu doğru olaraq izah edir.

Ayədə haqqında danışılan düzgünlük, davranışlarda doğruluğu ehtiva etdiyi

kimi sözlərdə də doğruluğu ehtiva edər. Buna görə, dünyada sözlərində

və hərəkətlərində doğru olanlar, qiyamət günü düzgünlüklərinin

faydasını görərlər. Onlar üçün vəd edilən cənnətlər vardır. Həm

özləri məmnun və razıdırlar, həm də Allahın məmnuniyyətinə

məzhərdirlər [uca Allah onlardan razıdır] və böyük müvəffəqiyyətə qovuşan

kəslərdir.

Üstəlik bu da var ki, sözlərdəki düzgünlük, açıqlıq və davranışın

ikiüzlülükdən təmizlənmiş olması mənasını verən davranış doğruluğunu

də qaçınılmaz şəkildə özü ilə gətirər və beləcə insanı

yaxşılığa, salaha çatdırar. Necə ki rəvayətə görə, adamın biri Peyğəmbərimizdən

(s. a. a) özünə bir öyüd verməsini istər. Peyğəmbərimiz

də ona yalan danışmamasını tövsiyə edər. Adamın

sonradan izah etdiyinə görə, Peyğəmbərimizin bu tövsiyəsi onu bütün

pisliklərdən saxlamışdır. Çünki qarşısına hər pislik çıxdığında

düşünmüş ki, əgər o pisliyi işlər də o mövzuda bir suala

həmsöhbət olsa, öz əleyhinə tamam olacaq bir etirafda ol/tapılacaq,

soruşanlara o pisliyi açıqlamaq məcburiyyətində qalacaq. İşdə bu

qorxu üzündən o pisliyi işləməmişdir.

"Onlar üçün altından çaylar axan və içində əbədi qalacaqları cənnətlər

vardır. Allah onlardan razıdır, onlar da ONdan razıdırlar. İşdə böyük

qurtuluş, böyük müvəffəqiyyət budur." Allahın hüzur/dincliyinə düzgünlük təcrübəs(n)i

ilə gəldikləri üçün Allah onlardan razıdır və Allahın özlərinə

verdiyi mükafat səbəbi ilə də onlar Allahdan razıdırlar.

Uca Allah burada, onların özlərindən razı olduğunu

söyləyir. "Onun sözündən razı oldu." (Taha, 109) və "Əgər şükr etsəniz,

o bu davranışınızdan razı olar." (Zumər, 7) ayələrində olduğu

kimi, davranışlarından razı olduğunu söyləmir. Bu iki razı

350 .................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

olma növü arasında fərq vardır. Çünki bir şeydən razı olmaq, onu

istəməzliklə qarşılamayıb geri çevirməmək deməkdir. Buna görə

insanın düşməni onun xoşlanacağı bir davranışda ol/tapıla bilər, halbuki

adam onun özündən nifrət etməkdədir. Necə ki insanın sevdiyi

bir dostu da xoşuna gəlməyəcək bir davranış edə bilər.

"Allah onlardan razıdır." ifadəsi, uca Allahın onların özlərindən

razı olduğuna dəlalət edər. Bilinən bir gerçəkdir ki, Allahın

onları yaratmadakı məqsədi reallaşmadıqca onların özlərindən

razı olmaz. Uca Allah, "Mən insanları və cinləri ancaq mənə

qulluq etsinlər deyə yaratdım." (Zariyat, 56) buyurur. Demək ki, Allahın

insanı yaratmaqdakı məqsədi qulluqdur. Buna görə qul, ancaq

qulluqda nümunə ol-duğu zaman Allah onun özündən razı olar.

Yəni özünü, hər şeyin Rəbbi olan Allaha qul bilməli, bunun nəticəs(n)i

olaraq gərək nəfsini, gərəksə öz xaricindəki hər şeyi Allah-

'ın, ağalığı (Rəbliyinə) qarşısında təslim olan mülkü olaraq

görməli, yalnız ONA yönəlməli və yalnız ONA müraciət etməlidir.

Eynilə bu ayədə Hz. Süleyman və Hz. Eyyup haqqında buyurulduğu

kimi: "Nə gözəl bir quldur o. O davamlı bizə yönələr." (Sad, 44)

İşdə bu, uca Allahın o qulun özündən razı olduğunun mənasıdır.

Bu isə, qulluq mövqelərindən biridir. Bunun reallaşa bilməsi

üçün insan nəfsinin, küfrün hər növündən və fasiqlikdən təmizlənmiş

olması lazımdır. Bu ayələrdə buyurulduğu kimi: "Allah, qullarının

kafir olmasına razı olmaz." (Zumər, 7) "Heç şübhəsiz Allah

fasiqlərdən razı olmaz." (Tövbə, 96)

Bu mövqenin nəticələrindən, əlamətlərindən biri budur: Qulluq

şüuru qulun nəfsinə yerləşdiyində, gözünün gördüyü və bəsirətinin

çatdığı hər şeyi Allahın əmrinə təslim olmuş və onun mülkü olaraq

gördüyündə, özü də Allahdan razı olar. Çünki Allahın

özünə verdiyi hər şeyi, vermək məcburiyyətində olmadığı bir hədiyyə, bir

ilahi comərdlik və nemət olaraq sayarkən, Allahın vermədiyi şeylərin

verilməməsinin də mütləq bir hikmətə söykən/dözdüyünü düşünər.

Üstəlik uca Allah bu mərtəbəyə çatmış kəslərin cənnətdəki

vəziyyətini, "Onlara dilədikləri hər şey verilər." (Nəhl, 31. Furqan, 16)

deyə təsvir edir. Bilindiyi kimi, dilədiyi hər şeyi qarşısında bulan insanın

razı və məmnun olmaması mümkün deyil. Bu vəziyyət, insanın

qul olaraq xoşbəxtliyinin zirvə nöqtəsidir. Bundan ötəri bu

Maidə Surəsi 116-120 ............................................... 351

ayə, "İşdə böyük qurtuluş, böyük müvəffəqiyyət budur." ifadəsi ilə nöqtələnilmişdir.

"Göylərin, yer üzünün və hər ikisində olan bütün varlıqların suverenliyi

Allaha aiddir. Onun gücü hər şeyə yetər." Ayədə keçən "mülk"

sözünün bir başqa oxunuş şəkli olan "milk", obyektlər üzərindəki

xüsusi bir suverenlik deməkdir. Bunun əlaməti mülk sahibinin

qənaət edə bildiyi sahədə iradəsinin etibarlılığıdır. "Mülk" isə obyektlər

arasındakı təşkil et əlaqədar xüsusi bir suverenlikdir. Bunun əlaməti

də gücün təsirli olduğu sahədə iradənin etibarlı olmasıdır. Daha sadə

bir ifadə ilə "milk" fərdlə, "mülk" isə cəmiyyətlə əlaqəlidir.

İradənin bilfiil etibarlı olmasını təmin edən mülk, güclə məhdud və ya

dəstəkli olduğu üçün güc tam və mütləq olunca, mülk də mütləq

olar; heç bir şeylə və heç bir vəziyyətlə qeydli olmaz. İşdə bu incəliyin

vurğulanması məqsədi ilə, "Göylərin, yer üzünün və hər ikisində olan

bütün varlıqların suverenliyi Allaha aiddir." ifadəsini, "Onun

gücü hər şeyə yetər." cümləsi izləmişdir.

Surə, mütləq suverenliyə (mülkə) dəlalət edən bu ayələ sona

əriyir. Surənin bütünü ilə bu ayə arasındakı əlaqə açıqdır. Çünki

surənin məqsədi, qulları təəhhüdlərini və Rəblərinə verdikləri sözləri

yerinə yetirməyə təşviq etməkdir. O mütləq hökmdar olduğuna

görə, onlara mütləq mülkiyyət altındakı qullar olmanın xaricində bir

sifət qalmır. Onlara düşən tək vəzifə Allahın əmrlərinə və qadağanlarına

qəti olaraq uyğun gəlmək, verdikləri sözləri və boynuna götürdükləri

təəhhüdləri tapdalamadan yerinə yetirməkdir.

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Səhləbə b. Meymun, məzhəbimizə mənsub

bəzi ravilerden İmam Məhəmməd Misin (ə.s), uca Allahın İsa

Peyğəmbərə istiqamətli, "Sənmi insanlara, 'Allahdan başqa məni və

anamı da iki tanrı əldə edin.' dedin?" şəklindəki sualı haqqında

belə dediyini nəql edər: "Uca Allah bu sualı daha soruşmamış,

onu irəlidə soruşacaq. Allah bir hadisənin mütləq olacağını bildiyi zaman

o hadisəs(n)i olmuş kimi izah edər." [c. 1, s. 351, h: 228]

Mən deyərəm ki: Yenə eyni əsərdə, Süleyman b. Xalid kanalıyla bu

rəvayətin bir bənzəri İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) nəql edilmişdir.

Rəvayətdə irəlidə reallaşacağı qəti olan bir hadisədə keçmiş

zaman kipinin istifadə edilə biləcəyi bildirilir. Ki bu, Ərəb dilində

352 ............................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

kipinin istifadə edilə biləcəyi bildirilir. Ki bu, Ərəb dilində məşhur olan

bir istifadə şəklidir.

Yenə eyni əsərdə Cabir Cu'fi'ye söykən/dözülərək verilən məlumata görə

İmam Məhəmməd Mis (ə.s), "Sən mənim içimdəkini bilərsən, lakin

mən sənin özündəkini bilə bilmərəm. Çünki gaypleri tək sən bilərsən."

ayəs(n)i haqqında bunları söylədi: "Allahın ən böyük adı

yetmiş üç hərfdir. Uca Allah bu hərflərdən biriylə varlıqlarından

saxlandı. Bundan ötəri heç kim Allahın özündəkini bilmir. Bu

yetmiş üç hərfin yetmiş ikisini Adəm Peyğəmbərə verdi. Bu hərflər

peyğəmbərdən peyğəmbərə intiqal edərək Hz. İsaya (ə.s) gəldi.

İşdə Hz. İsa, 'Sən mənim içimdəkini bilərsən.' deyərkən bunu nəzərdə tutur.

Yəni, ən böyük adının bu yetmiş iki hərfini sən mənə öyrətdin.

Buna görə sən onları bilərsən, lakin mən sənin özündəkini bilə bilmərəm.

Çünki sən o hərf ilə gizli və gizli qaldın, buna görə kmse sənin

özündəkini bilməz." [c. 1, s. 351, h: 229 və 230]

Mən deyərəm ki: "Ən gözəl adlar Allahındır. O halda ONA onlarla

dua edin." (Ə'RAF, 180) ayəsinin təfsiri əsnasında, Allahın gözəl adları

və ən böyük adı (adı əzəm) haqqında geniş bir araşdırma

edəcəyik. Orada edəcəyimiz şərhlərdə görüləcəyi üzrə,

adı əkbər (ən böyük ad) və ya adı əzəm (ən uca ad), əlifbadakı

hərflərdən meydana gəlmiş söz növündən bir ad deyil. Bu

kimi vəziyyətlərdə haqqında danışılan addan ləfzi ad ilə ifadə edilən bir

ad nəzərdə tutular, ki bu da sifətlərindən biri ilə və ya istiqamətlərindən biri

ilə də xatırlanan şəxsdir. Belə olunca irəlidə aydın olacağı üzrə ləfzi ad,

gerçəkdə adın adına dönük olub, onu şərhi məqsəd qoymaqda

və o mənanı verməkdədir.

Buna görə gərək İmam Məhəmməd Misin (ə.s) "Allahın ən/en

böyük adı yetmiş üç hərfdən meydana gəlmişdir." şəklindəki sözü və gərəksə

bu mövzuda gələn çox saydakı bənzər rəvayətlər -ki bunlarda

adı üzvümün (ən uca adın) bu qədər hərfdən olduğu və bu hərflərin

filan surəyə və ya filan ayəyə dağılmış olduğu bildirilməkdədir-

tamamilə simvolik şərhlər və gerçəkləri izah edilə biləcək

miqdarda izah edə bilmək üçün verilən nümunələrdir. Çünki hər gerçəyi

kinayə sənətinə müraciət etmədən açıq bir dillə və nümunəyə söykən/dözmədən

konkret bir çılpaqlıqla izah etmək asan deyil.

İmamın (ə.s) bu sözlərinin mənasını müəyyən nisbətdə açıqlamaq