I Maidə Surəsi 55-56

400...................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

dövr." dedi. Allaha, Rəblik sifətini xatırlayaraq [yəni "Rəbbim!" deyərək]

səslənmədi. Bu dua, peyğəmbərlərin (hamısına salam olsun) duaları

içində "Rəbb" adı ilə başlamayan tək duadır.

Sonra uca Allahın, qövmünü özlərinə endirdiyi əzab ilə yox

etməməsi üzərinə onları tərk etməsi ilə əlaqədar halını xatırladı. Zalım

olduğunu etiraf etdi və Allahın hər cür zülmdən və nöqsanlıqdan

münəzzəh olduğunu ifadə etmək üzrə, "sən (nöqsanlıqlardan) münəzzəhsən,

həqiqətən mən zalımlardan oldum." dedi.

Köhnə qulluq mövqesinə dönməkdən ibarət olan istəyini dilə gətirmədi.

Çünki o qədər utanca basdırılmışdı ki, özünü lütf istəməyə

və lütf layiq olmağa layiq görmürdü. Belə bir istəyinin

varlığının dəlili isə, bir əvvəlki ayəs(n)i izləyən bu ayədir: "Biz də onun

duasını qəbul etdik və onu kədərdən qurtardıq." (Ənbiya, 88)

Söz mövzusu istəyinin, daha əvvəlki qulluq mövqesinə dönmək

olduğunun dəlili isə bu ayədir: "Onu xəstə bir halda ağacsız, çılpaq

bir yerə atdıq. Üzərinə balqabaq növündən bir ağac bitirdik. Onu

yüz min və ya daha çox insana peyğəmbər göndərdik. Onlar ona

inandılar, düz də onları bir müddətə qədər dolandırdıq." (Saffat, 145-

148)

Eyyub Peyğəmbərin (ə.s) yatalaq bir xəstə olduqdan, malını və

uşaqlarını itirdikdən sonra etmiş olduğu bu dua da bu qabildəndir:

"Eyyubu da (an); hanı o, 'Başıma dərd gəldi və sən mərhəmətlilərin

ən mərhəmətlisisən.' deyə Rəbbinə səslənmişdi." (Ənbiya,

83)

Daha əvvəlki şərhlərimizlə bu duada güdülən ədəb qaydaları

açıqlıq qazanmaqdadır. Eyyub Peyğəmbər, daha əvvəl araşdırdığımız

Adəm, Nuh, Musa və Yunus Peyğəmbərlərin (hamısına salam

olsun) dualarında olduğu kimi istəyini açıqca dilə gətirmir.

Nəfsini arxa plana atmaq və fərdi problemini əhəmiyyətsiz gördüyünü

ifadə etmək üçün belə davranır. Daha əvvəl gördüyümüz və irəlidə

görəcəyimiz üzrə peyğəmbərlər, bu istəklərinin heç birində

nəfslərinin arzularına uyğun gəlməməklə birlikdə dünya mövzuları ilə əlaqədar

dualarında istəklərini açıqca ifadə etməzlər.

Eyyup Peyğəmbərin, istəyini açıqca dilə gətirməməsinin bir

başqa baxımdan başqa bir səbəbi də vardır. O da budur ki: Çətinliyə

düşmək kimi istəkdə ol/tapılmağa gətirib çıxaran səbəbi zikr etmək, bunun

Maidə Surəsi 116-120 ...................................................... 401

yanında "mərhəmətlilərin ən mərhəmətlisi" olmaq kimi istəyə

həmsöhbət mərcinin istəkdə ol/tapılanı istəkdə ol/tapılmağa etina etdirən

sifətini dilə gətirib istəyin özünü açıqca söyləməmək, ehtiyacın

ifadə edilməsinin lazımlı olmadığını ən təsirli bir şəkildə ifadə edir.

Çünki bu vəziyyətdə əgər ehtiyacın nə olduğu açıqca deyilsə, sözü

edilən səbəblərin, mərhəmətlilərin ən mərhəmətlisi olan Allahın

mərhəmətini hərəkətə keçirməyə çatmadığı və buna görə açıq bir

dillə dəstəklənilməsinə, sözlə düşündürülməyə ehtiyac duyulduğu

sanılar.

Bu cür duaların bir başqa nümunəs(n)i, Hz. Zəkəriyyənin (ə.s)

Quranda nəql edilən bu duasıdır: "(Bu,) Rəbbinin, qulu

Zəkəriyyəyə istiqamətli rəhmətinin xatırlanmasıdır. Hanı o, Rəbbinə gizli

bir səslə yalvarmışdı. Rəbbim, demişdi, sümüklərim boşaldı və

baş, yaşlılıq şiəylə alovlandı; mən sənə dua etməklə bədbəxt olmadım.

Doğrusu mən, arxamdan gələcək olan yaxınlarım adına

qorxuya qapıldım, mənim arvadım da bir sonsuz qadındır. Artıq mənə

öz qatından bir köməkçi (oğul) hədiyyə et/ət. Bu oğul mənim və

Yaqub oğullarının mirasını davam etdirsin. Rəb-bim, onu sevimli bir

adam et." (Məryəm, 2-6)

Zəkəriyyə Peyğəmbəri Rəbbindən bir kişi övlad istəməyə etina etdirən

faktor, İmran qızı Məryəmdə müşahidə etdiyi züht və ibadət

ilə Allahın ona ikram etdiyi qulluq ədəbi və ona öz qatından

lütf etdiyi ruzi vermə imtiyazı idi. Uca Allah Al/götürü İmran surəsində

bu hadisəs(n)i belə izah edir: "Zəkəriyyəni də onun (Məryəm-

'en) baxımı ilə vəzifələndirdi. Zəkəriyyə onun yanına, mehraba hər

girişində onun yanında bir ruzi tapardı. 'Ey Məryəm, bu sənə haradan

(gəlir)?' dəyincə, 'Bu, Allah qatındandır. Şübhəsiz Allah

dilədiyinə hesabsız (qarşılıqsız) ruzi verər.' dərdi/deyərdi. Orada Zəkəriyyə

Rəbbinə dua etdi, 'Rəbbim, mənə qatından tərtəmiz bir soy hədiyyə

et/ət. Doğrusu sən duaları eşidənsən.' dedi." (Al/götürü İmran, 37-38)

Zəkəriyyə Peyğəmbəri təmiz bir övlada istiqamətli şiddətli bir arzu

qucaqladı. Beləcə necə ki Məryəm, atası İmrana varis olub olanca

gücü ilə Allaha ibadət edərək ONun qatından bir kəramətə çatdı

isə, o övlad da özünün yerinə keçəcək, varisi olacaq və

Rəbbinə, ONun məmnuniyyətini qazanacaq şəkildə ibadət edəcəkdi.

Lakin digər tərəfdən yaşı olduqca irəliləmiş və gücdən düşmüşdü.

Bərabər/yoldaşı da elə idi. Ayrıca uşaq doğacaq dövründə belə sonsuz idi. Bu

402 ................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

yüzdən Allahın razılığını qazanacaq təmiz bir övlad sahibi olma nemətindən

məhrum olmanın həsrətinin içini nə qədər yandırdığını ancaq

Allah bilərdi.

Lakin içi elə güclü bir ilahi hamiyetle, elə coşğun bir

ilahi etibarla dolu idi ki, Rəbbinə yönəlib ilahi mərhəməti və şəfqəti

hərəkətə keçirəcək halını ona ifadə etməkdən özünü al/götürə bilmədi.

Çünki o, uşaqlığından bəri davamlı olaraq qulluq qapısına və diləklərini

yalnız ONun dərgahına təqdim etməyə bağlı idi. Sümüklərini

bu uğurda köhnəltmiş və başı, yaşlılıq şiəylə alovlanmışdı [saçlarını

bu uğurda ağartmışdı], Rəbbinə dua etməklə də heç bir zaman

bədbəxt olmamışdı. O, Rəbbini duaları eşidici olaraq tapmışdı; indi

də duasını eşidib ona özünü məmnun edici bir varis versə

olmaz idimi?

Zəkəriyyə Peyğəmbərin bu istəyini coşğun bir həyəcan və hüzn

içində dilə gətirdiyin dəlili, özünə Allah tərəfindən istəyinin

qəbul edildiyi bildirildikdən sonra Quranda nəql edilən bu sözləridir:

"Zəkəriyyə dedi ki: 'Mənim necə oğulum ola bilər ki, bərabər/yoldaşım uşaqdan

kəsildi və mən irəli dərəcədə yaşlıyam?' Ona gələn mələk,

İşdə belə, dedi, Rəb-min dedi ki: Bu mənim üçün asandır, daha əvvəl

heç bir şey deyil ikən, səni yaratmışdım." (Məryəm, 8-9)

Açıqca görülür ki, Zəkəriyyə Peyğəmbər (ə.s) istəyinin qəbul

edildiyini eşidincə, özünə gəldi və gərək istəyinin, gərəksə istəyinin

qəbul edilişinin qəribəliyi qarşısında qarışıqlığa uğradı. Bu qarışıqlıqla

Rəbbinə bu uzaq və qəribə işin necə mümkün ola biləcəyini

soruşmuş və bunun üçün bir əlamət istəmiş, bu əlamət də ona göstərilmişdi.

Hər nədirsə. Zəkəriyyə Peyğəmbərin bu duada güddüyü ədəb,

onu bu duanı etməyə sövq edən şövqdən və hüzndən qaynaqlanmışdır.

Bundan ötəri duasını etmədən əvvəl Allah yolundakı

sabitlikli irəliləyişini dilə gətirdi. Belə ki, bütün ömürünü Allaha yönəlmə

və ONA dua etmə, hər şeyi ONdan istəyə yolunda keçirmişdi.

Nəhayət hər mərhəmətli müşahidəçinin ürəyini yumşaldacaq

bir nöqtəyə vardı. İşdə bu nöqtədən sonra Rəbbindən bir kişi övlad

istədi və bu istəyini Rəbbinin duaları eşidici olması səbəbinə

söykədi.

Maidə Surəsi 116-120 .......................................................... 403

İşdə istəyini dilə gətirmədən əvvəlki sözlərinin mənas(n)ı budur.

Yoxsa belə deməklə, uzun zamandır etdiyi ibadətləri Rəbbinə

qarşı bir minnət olaraq göstərmək istəmir. (Peyğəmbərlərlik

mövqes(n)i belə bir davranışdan münəzzəhdir.) Bu səbəbdən Al/götürü İmran

surəsində iştirak edən, "Rəbbim, mənə qatından tərtəmiz bir soy hədiyyə

et/ət. Şübhəsiz sən duaları eşidənsən." (Al/götürü İmran, 38) şəklindəki

sözlərinin mənas(n)ı budur: Mən bu diləyimi, uzun müddətdir etdiyim

ibadətin sənin qatında bir dəyəri olduğu üçün və ya bu ibadətdən ötəri

mənə bir minnət borcun olduğunu düşünərək sənə

yönəltmirəm. Mən sənin, qullarının duasını eşitdiyini və darda qalanların

istəklərinə müsbət cavab verdiyini gördüyüm üçün səndən

istəkdə ol/tapılıram. Arxamdan gələcək yaxınlarım adına qorxuya

qapılmam və sənə ibadət edəcək təmiz bir soya şiddətlə müştak

olmam, məni səndən belə bir diləkdə ol/tapılmama məcbur etdi.

Yuxarıda söylədiyimiz kimi Zəkəriyyə Peyğəmbərin bu duasında

güddüyü bir ədəb qaydas(n)ı da, arxasından gələcək yaxınlarıyla əlaqədar

narahatlığına, "Rəbbim, o övladı razı olunmuş et." (Məryəm, 6)

şəklində sözlərini əlavə etməsidir. Razılıq hər nə qədər təbii olaraq onu

daşıyan kimsədə sabit bir sifət olduğuna dəlalət edirsə və mütləq

halı ilə Allahın razılığını, Zəkəriyyənin razılığını, Yəhyanın razılığını

birlikdə əhatə edirsə də, Al/götürü İmran surəsindəki "xoşuna gələn

bir soy" (Al/götürü İmran, 38) ifadəsi, bu övladın razı olunmuş olmasından

nəzərdə tutulanın, Zəkəriyyənin yanında razı olunmuş olması olduğuna

dəlalət edər. Çünki övladlar, ancaq sahibləri üçün xoşuna gələn olarlar.

Bu duaların bir başqa nümunəs(n)i, İsa Peyğəmbərin göydən süfrə

endirilməsini istədiyində etdiyi, bizə nəql edilən bu duadır: "Məryəm

oğulu İsa belə dedi: Allahım, ey Rəbbimiz! Bizə göydən bir

süfrə endir ki, (bu gün) həm əvvəlkilərimiz, həm də sonrakılarımız

üçün bir bayram və səndən bir möcüzə olsun. Bizə ruzi ver. Sən ruzi

verənlərin ən xeyirlisisən." (Maidə, 114)

Həvarilərin İsa Peyğəmbərə (ona salam olsun) istiqamətli göydən

süfrə endirilməsinə bağlı Allahın kəlamında iştirak edən istəklərinin

söz axışı, bu istəyin onun üçün ən çətin istəklərindən biri olduğunu

göstərər. Çünki həvarilər bu istəyi, "Sənin Rəbbin bizə göydən bir

süfrə endirə bilərmi?" şəklində dilə gətirdilər. Bu sözlər əvvəlcə,

görünüşcə Allahın gücündən şübhə etmə mənas(n)ı ehtiva edir. Bu

404 ............................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

şübhə isə qulluq ədəbi ilə uyğun gəlməz. Hərçənd həvarilərin sualının

məqsədi gücün özü deyil, belə bir şeyin uyğun və yerində olub

olmadığıdır, amma yenə də ifadənin kobudluğu mübahisə et/müzakirə edilməz.

İkinci olaraq həvarilər, hər yanları İsa Peyğəmbərin (ona salam

olsun) möcüzələri ilə sarılmış olduğu halda yeni bir möcüzə

istəyirdilər. Hər şeydən əvvəl onun özü bir möcüzə idi. Beşikdəykən

danışa bilməsi bir möcüzə idi. Ölüləri diriltməsi, quşları yaratması,

anadan doğulma korları və alacalıları yaxşılaşdırması, qeybdən

xəbər verməsi, Tövratı, İncili, Kitabı və hikməti bilməsi, bütün

bunlar heç bir şübhəçiyə şübhə yeri buraxmayacaq açıqlıqda ilahi

möcüzələr idi. İşdə bütün bunlara baxmayaraq özləri üçün bir möcüzə

seçərək bunun reallaşmasını istəmələri, görünüşcə Allahın

möcüzələrini oyuncaq halına gətirmək, [Allahın ucalığını yüngülə

al/götürərək] ONun uca şəxsiylə oynamaq mənasını verirdi. Necə ki

bundan ötəri İsa Peyğəmbər, "Əgər mömin sinizsə, Allahdan qorxun."

deyərək onları danlamışdı.

Lakin buna baxmayaraq həvarilər, "İstəyirik ki, ondan yeyək,

ürəklərimiz sakitləşsin, bizə (Rəbbindən təbliğ etdiyin xüsuslarda)

doğru söylədiyini qəti olaraq bilək və buna (dünya və qiyamətdə)

şahidlik edənlərdən olaq." deyərək israrlarını davam etdirdilər

və İsa Peyğəmbəri bu diləkdə ol/tapılmağa yönəltdilər. O da bu

yüzdən bu diləyi yönəltmək vəziyyətində qaldı.

Hz. İsa (ə.s) isə Allahın bağışladığı ədəb sayəsində həvarilərin

his-teğini düzəldərək uca Allaha təqdim ediləcək hala gətirdi. Bunun üçün

əvvəlcə, bunun özü və ümməti üçün bir bayram olmasını dilə

gətirdi. Çünki bu möcüzə, digər peyğəmbərlər tərəfindən (hamısına salam

olsun) göstərilən möcüzələr arasında bənzəri olmayan yeni bir

şey idi. Çünki digər peyğəmbərlərin göstərdikləri möcüzələr ya susdurucu

dəlil olmaları üçün və ya endirilmələrinə ümmətin ehtiyac

duy/eşitdiyi üçün endirilmişdi. Halbuki bu möcüzə bu xüsusiyyətlərin heç birini

daşımırdı.

İkinci olaraq, "səndən bir möcüzə olsun." deyərək həvarilərin

sıraladıqları ürəklərinin güvən tapması, doğru söylədiyini bilmələri

və hadisəyə şahid olma kimi bu möcüzədən gözlənilən faydaları yekunlaşdırmışdır.

Üçüncü bir ədəb nümunəs(n)i olaraq da həvarilərin, "İstəyirik ki, on