|
|
səhifə | 71/92 | tarix | 20.01.2017 | ölçüsü | 12,44 Mb. | | #823 |
| Maidə Surəsi 116-120 .................................................. 405
dan yeyək" şəklindəki ifadələrində ön sıraya qoyduqları yemək
yemə məqsədini arxa sıraya atdı, ayrıca "Bizə ruzi ver." deyərək bu
məqsədi ədəbə uyğun bir qılığa büründürdü, arxasından da "Sən ruzi
verənlərin ən xeyirlisisən." deyərək bir tərəfdən istəyini təsdiq edərkən,
o biri yandan uca Allaha tərif təqdim etmiş oldu.
Bunların yanında Allaha seslenişe "Allahım, ey Rəbbim!"
seslenişleriyle (səsləriylə) başlayaraq, digər peyğəmbərlərin dualarında
rast gəlinən "Rəbbim" və ya "Rəbbimiz" ifadələrinə bir də "Allahım"
ifadəsini əlavə etdi. Daha əvvəl söylədiyimiz kimi vəziyyətinin
çətinliyindən ötəri bu əlavə etməyi etdi.
Bu ədəbin bir başqa nümunəs(n)i, Quranda nəql edilən İsa Peyğəmbərin
Rəbbi ilə arasındakı bu danışmadıyar: "Hanı Allah dedi ki: 'Ey
Məryəm oğulu İsa! Sənmi insanlara, Allahdan başqa məni və anamı
də iki tanrı əldə edin, dedin?' İsa belə dedi: Haşa, sən (hər cür
nöqsanlıqdan) ucasan. Gerçək olmadığını bildiyim bir sözü söyləməyə
mənim haqqım yoxdur. Əgər belə bir şey söyləsəydim sən
mütləq onu bilərdin. Sən mənim içimdəkini bilərsən, lakin mən sənin
özündəkini bilə bilmərəm. Çünki gaypleri tək sən bilərsən. Mən
onlara, mənim və sizin Rəbbiniz olan Allaha qulluq edin, deyə sənin
mənə əmr etdiyindən başqa bir şey söyləmədim. Aralarında olduğum
müddətcə üzərlərində müşahidə edici oldum. Lakin məni tam olaraq
(onların içindən) alın tərəfindən, onların (əməllərinin) tək qoruyucusu sən
oldun. Və sən hər şeyin şahidisən. Əgər onları əzaba çarpdırsan
onlar sənin qullarındır. Əgər günahlarını bağışlasan şübhə yox ki,
sən izzət və hikmət sahibisən." (Maidə, 116-118)
İsa Peyğəmbərin (ə.s) bu sözlərində güddüyü birinci ədəb qaydas(n)ı,
sözlərinə başlarkən uca Allahı şanına yaraşmayan nöqsanlıqlardan
tənzih etməsidir. Eynilə bu ayədə uca Allahın şəxsən
özünün etdiyi kimi: "Rəhman olan Allah övladlığa götürdü dedilər.
Haşa!" (Ənbiya, 26)
Onun güddüyü ikinci ədəb qaydas(n)ı budur: Özünü, belə bir söz
söyləməsi sanılamayacak dərəcədə kiçik və aşağı olaraq təqdim
edir və buna görə belə bir sözü söylədiyini rədd etməsinə belə
gərək görmür. Bu düşüncə ilə başından sonuna qədər sözlərinin
heç bir yerində "söyləmədim" və ya "etmədim" demir, bunun yerinə
belə bir sözü arxa arxaya kinayə yolu ilə və üstü bağlı bir
şəkildə rədd edərək, "Gerçək olmadığını bildiyim bir sözü söylə
406...................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6
meye mənim haqqım yoxdur." deyir və o sözün səbəbini rədd etməklə
sözü söylədiyini rədd etmiş olur. Yəni, mənim bu kimi söz
söyləməyə haqqım yoxdur; bu səbəbdən belə böyük bir sözü ağızıma
al/götürməm qeyri-mümkündür. Arxasından, "Əgər belə bir şey söyləsəydim
sən mütləq onu bilərdin." deyərək elə bir söz söyləməyi, qaçınılmaz
nəticəs(n)i ilə rədd edir. Yəni, əgər mən belə bir söz söyləmiş
olsaydım, bunun qaçınılmaz nəticəs(n)i, sənin bunu bilməyin idi. Çünki
sənin elmin məni və bütün qeybi əhatə etmişdir.
Daha sonra, "Mən onlara, 'Mənim və sizin Rəbbiniz olan Allah-
'a qulluq edin' deyə sənin mənə əmr etdiyindən başqa bir şey söyləmədim."
deyir. Beləcə elə bir söz söyləmədiyini, zidd idini ortaya
qoyaraq, hasr ədatı olan "ma" və "mütləq" sözləri sayəsində gücləndirməli
bir dillə rədd edir. Yəni: "Bəli, mən onlara bir söz söylədim.
Amma bu söz sənin mənə əmr etdiyin mesajdan ibarətdir ki, o
də, 'Mənim və sizin Rəbbiniz olan Allaha qulluq edin.' mesajıdır.
Belə dedikdən sonra məni və anamı Allahın yanında ilah əldə etmələrini
necə söyləyə bilərdim?"
Arxasından da, "Aralarında olduğum müddətcə üzərlərində müşahidə edici
oldum. Lakin məni tam olaraq (onların içindən) alın tərəfindən,
onların (əməllərinin) tək qoruyucusu sən oldun." deyir. Bu sözlər,
onun "sənin mənə əmr etdiyindən başqa bir şey söyləmədim." şəklindəki
sözlərini tamamlayan bir rəddiyə xüsusiyyətindədir. Çünki bu
sözlərin mənas(n)ı budur: Mənə ətf edilən sözlərin heç birini mən onlara
söyləmədim. Onlara söylədiklərim, sənin əmr etdiklərindir. Bunlar
də, "Mənim və sizin Rəbbiniz olan Allaha qulluq edin." mesajıdır.
Bu mesaj xaricində mənə bir əmr verilmədi. Aralarında qaldığım müddətcə
onlarla tək əlaqəm şahidlik və nəzarət etmədiyər. Canımı alın tərəfindən onlardan
qopdum. Artıq onların tək müşahidə edicisi və şahidi sən oldun.
Sənin bu şahidliyin davamlı və ümumidir. Canımı al/götürmədən əvvəlki və
sonrakı bütün zamanları əhatə etdiyi kimi onları və digər hər şeyi də
əhatə edər.
Söz bu nöqtəyə gəlincə İsa Peyğəmbər (ə.s) bu sözləri, indiyə
qədər dilə gətirdiyi şəkilləri tamamlayacaq xüsusiyyətdə olan bir
başqa şəkildə rədd edir. Qəti bir rədd xüsusiyyəti daşıyan bu ifadə,
"Əgər onları əzaba çarpdırsan onlar sənin qullarındır..." şəklindədir.
İsa Peyğəmbər (ə.s) -cümlələrin axışının təsdiq etdiyinə göreşöyle
deyir: Vəziyyət izah etdiyim kimi olunca, artıq nə mənim onlarla
Maidə Surəsi 116-120 .................................................. 407
və nə onların mənimlə bir əlaqəsi vardır, sən və qulların baş
başasınız. Əgər onları əzaba çarpdırsan onlar sənin qullarındır.
Əfəndi və Rəb, əmrinə qarşı çıxan, ONA ortaq qaçan kölələrini əzaba
çarpdırmağa səlahiyyətlidir və onlar belə bir əzaba müstahaktırlar.
Əgər onları bağışlasan, heç kim səni qınaya bilməz. Çünki sən
əzizsən, kimsə sənə üstün gələ bilməz; hikmət sahibisən, etdiyin heç bir
iş yersiz və boş olmaz, hər vaxt ən uyğun olanı edərsən.
Bu şərhlərimizdə İsa Peyğəmbərin (ə.s) sözlərindəki qulluq
ədəbinin incə nümunələri ortaya çıxır. Sözlərinin hər cümləsini,
ən təsirli bir üslubla və ən/en sadiq dillə ifadə etmiş, ən gözəl təriflərlə
təchiz etmişdir.
Bu dualardan biri də Peyğəmbərimizin etdiyi duadır. Özü
ilə birlikdə möminləri də zikr etdiyi bu duanı Quran bizə belə nəql edir:
"Peyğəmbər, Rəbbindən özünə endirilənə inandı,
möminlər də. Bütünü Allaha, mələklərinə, kitablarına və elçilərinə
inandı. ONun əlçiləri arasında heç birini ayırt etmərik (dedilər). Və
dedilər ki: Eşitdik və itaət etdik. (Günahlarımızı) bağışlamağını diləyərik,
ey Rəbbimiz! Çatış ancaq sanadır. Allah heç kimə güc çatdıra biləcəyindən
başqasını yükləməz. Hər kəsin qazandığı yaxşılıq
öz faydasına, pislik də öz zərərinədir. Rəbbimiz! Unudar
ya da yanılsaq, bizi məsul tutma. Rəbbimiz! Bizə, bizdən əvvəlkilərə
yüklədiyin kimi ağır yük yükləmə. Rəbbimiz! Bizə gücümüzün
çatmayacağı yükü taşıtma. Bizi bağışla. Bizi bağışla. Bizə acı/ağrılı.
Sən bizim mövlamızsan; elə isə kafir topluluğuna qarşı bizə kömək
et/ət." (Bəqərə, 285-286)
Görüldüyü kimi, uca Allah bu ayələrdə Peyğəmbərimizin
(s. a. a) Quranın ehtiva etdiyi məlumatlara və hökmlərə bir bütün olaraq
inandığını nəql edir. Arxasından möminləri də Peyğəmbərin
(s. a. a) yanına qoyur. Bu möminlərdən qəsd yalnız Peyğəmbərimizin
(s. a. a) ətrafında olan ogünkü möminlər deyil, ayələrin
axışından aydın olduğu üzrə bu ümmətə mənsub bütün möminlərdir.
Bu vəziyyətin tələb etdiyi nəticə budur: Bu ayələrdə zikr edilən
təsdiqlər, təriflər və dualar bir hissə möminlər tərəfindən hal dili
ilə deyilmiş olaraq nəql edilir. Hərçənd möminlərin digər bir hissəsinin
bu ifadələri öz dilləri ilə söyləmiş olmaları mümkündür.
Və ya Peyğəmbərimiz (s. a. a) bu ifadələri həm özü, həm də
408 ..................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6
möminlər adına doğrudan Rəbbinə söyləmiş ola bilər. Çünki möminlər
iman etməklə Peyğəmbərimizin təmiz və mübarək nəfsinin
ağacının budaqları olmuşlar.
Bu iki ayənin məzmununda, Ehlikitap ilə bu ümmətin möminlərinin,
Allahın müqəddəs kitablarında iştirak edən mesajları qarşısındakı tutumlarının
bir-birləri ilə müqayisə edildiyi deyilə bilər. Başqa bir ifadəylə
bu iki seqment, özlərinə endirilən müqəddəs kitab qarşısında
geyindikləri qulluq ədəbi baxımından bir-birləri ilə müqayisə edilirlər.
Bunu bundan anlayırıq: Uca Allah bu iki ayədə bu ümmətin
mənsublarını tərifləyərkən və onların öhdəçiliklərini yüngül tutduğunu
eyham edərkən, surənin daha əvvəlki ayələrində Ehlikitabı danlamaqda,
hətta qınamaqdadır.
Bu səbəbdən buradakı təriflər hamısıyla oradakı tənqidlərin
qarşısında iştirak etmişdir. Belə ki, Bəqərə surəsində söz mövzusu edilən
əvvəlki ayələrdə Ehlikitabın mələklər arasında ayrım edərək
Cəbrayıldan nifrət edib digər mələkləri sevdikləri ifadə edilmişdir. Eyni
ayrımı Allah tərəfindən endirilən müqəddəs kitablar arasında da edərək
Quranı inkar edərkən digərlərinə inanmışlar.
Bunların yanında Allahın peyğəmbərləri arasında da ayrım
edərək Musa Peyğəmbərə (ə.s) və ya Musa və İsa Peyğəmbərlərə
inanarkən, Hz. Məhəmmədi (s. a. a) inkar etmişlər. Ayrıca ilahi
hökmlər arasında da ayrım edərək Allahın kitablarında iştirak edən
hökmlərin bəzilərinə inanarkən, digər bəzilərini inkar etmişlər
və bütün bu səbəblərdən ötəri tənqid edilmişlər. Halbuki bu ümmətin
möminləri Allaha, mələklərə, müqəddəs kitablara və peyğəmbərlərə
heç bir ayrım etmədən inanmışlar. [Necə ki bu iki ayədə bu
xüsusa işarə edilməkdədir.]
Bu ümmətin möminləri, özlərinə endirilən haqq məlumatlara təslim
olaraq Rəblərinə qarşı ədəbli davrandıqları kimi, özlərinə
təklif edilən hökmləri qəbul edərək də ədəbli davrandılar. Çünki Yəhudilər
kimi "Eşitdik və qarşı gəldik." deyil, "Eşitdik və itaət etdik."
dedilər. Arxasından yenə ədəbli davranaraq özlərini Allahın
mülkiyyəti altındakı qulları saydılar. ONA qarşı heç bir şeyə malik
olmadıqlarını, ibadətlərini və itaətlərini ONA qarşı bir minnət məsələsi
etmədiklərini ifadə etmək üzrə, "(Günahlarımızı) bağışlamağını
diləyərik, ey Rəbbimiz!" dedilər; Yəhudilər kimi, "O bizi bağışlaya
Maidə Surəsi 116-120 ................................................ 409
cek", "Allah kasıb, biz isə zənginik", "Saylı bir neçə gün xaricində bizə
cəhənnəm atəşi qətiliklə toxunmayacaq." və bənzəri nə qədər axmaq
sözlər söyləmədilər.
Uca Allah daha sonra, "Allah heç kimə güc çatdıra biləcəyindən
başqasını yükləməz. Hər kəsin qazandığı yaxşılıq öz faydasına
və pislik də öz zərərinədir." buyuyor. İlahi öhdəçilik
təbii olaraq insanların yaradılışdan gətirdikləri fitrətə təbii/tabedir. Bu
də bilinən bir gerçəkdir ki, yaradılışın növü olan fitrət nələrlə bəzənmiş
isə, sahibini onlara doğru çağırar. Həyatın xoşbəxtliyi də
qətiliklə bundadır.
Bəli; əgər vəziyyət daha böyük bir əhəmiyyət verməyi tələb edəcək
xüsusiyyətdə və ya əmrin həmsöhbəti olan qul, fitrətin hökmü və qulluq
mövqes(n)i xaricinə çıxmış olsa, o zaman fitrət cəhətdən gələcək
başqa bir hökmlə Mövla və ya səlahiyyətli mərci, qula normal gücünü
aşan bir öhdəçiliyi yönəldə bilər. Məsələn, sırf şübhəyə qapılmaqla
ehtiyata uyğun gəlməsini əmr edə bilər və ya məsələyə fövqəladə dərəcədə
əhəmiyyət verildiyi təqdirdə unutmadan və səhvdən qaçınmasını
şərt qaça bilər. İslam şəriətində adam öldürmə, namus və mal mövzularında
ehtiyat əsasına görə əməliyyat edilməsinin lazımlı olması kimi.
Və ya inadlılığı davam etdirən və israrla sual soruşan fərdlərə ağır öhdəçiliklər
yükləyə bilər və onları şiddətli nəşr/təzyiq altına ala bilər. Uca
Allahın İsrailoğulları haqqında xəbər verdiyi bəzi ağır öhdəçiliklər
bunun nümunələridir.
Qısacası, hər vəziyyətdə "Allah heç kimə güc çatdıra biləcəyindən
başqasını yükləməz." ifadesi[nin kimə aid olduğu barəsində
iki ihitmal vardır:] Ya Peyğəmbərimiz (s. a. a) ilə möminlərin
sözlərinin davamıdır. Onlar bu ifadəni, "Rəbbimiz! Unudar ya da
yanılsaq, bizi məsul tutma." şəklindəki sözlərinə giriş olsun deyə
dilə gətirmişlər.
Bir başqa məqsədləri də Allaha tərif olması və Allahın, insanları
güclərinin çatmadığı mövzulardan məsul tutacağı və çətin öhdəçiliklər
yükləyəcəyi yolundakı əsassız şübhənin aradan qaldırılmasıdır.
Bu əsassız şübhə belə aradan qaldırılmış olur: Allah heç kimə gücünü
aşan bir yük yükləməz. "Rəbbimiz! Unudar ya da yanılsaq, bizi
məsul tutma." şəklindəki istəyə gəlincə; bu istək, hökm cəhətdən
və ya inadçı öhdəçiliklilər cəhətdən qaynaqlanan ikinci dərəcədən
hökmlərlə əlaqədardır; yoxsa Allah tərəfindən əmr edilən
Dostları ilə paylaş: |
|
|