I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 116-120 .................................................. 405

dan yeyək" şəklindəki ifadələrində ön sıraya qoyduqları yemək

yemə məqsədini arxa sıraya atdı, ayrıca "Bizə ruzi ver." deyərək bu

məqsədi ədəbə uyğun bir qılığa büründürdü, arxasından da "Sən ruzi

verənlərin ən xeyirlisisən." deyərək bir tərəfdən istəyini təsdiq edərkən,

o biri yandan uca Allaha tərif təqdim etmiş oldu.

Bunların yanında Allaha seslenişe "Allahım, ey Rəbbim!"

seslenişleriyle (səsləriylə) başlayaraq, digər peyğəmbərlərin dualarında

rast gəlinən "Rəbbim" və ya "Rəbbimiz" ifadələrinə bir də "Allahım"

ifadəsini əlavə etdi. Daha əvvəl söylədiyimiz kimi vəziyyətinin

çətinliyindən ötəri bu əlavə etməyi etdi.

Bu ədəbin bir başqa nümunəs(n)i, Quranda nəql edilən İsa Peyğəmbərin

Rəbbi ilə arasındakı bu danışmadıyar: "Hanı Allah dedi ki: 'Ey

Məryəm oğulu İsa! Sənmi insanlara, Allahdan başqa məni və anamı

də iki tanrı əldə edin, dedin?' İsa belə dedi: Haşa, sən (hər cür

nöqsanlıqdan) ucasan. Gerçək olmadığını bildiyim bir sözü söyləməyə

mənim haqqım yoxdur. Əgər belə bir şey söyləsəydim sən

mütləq onu bilərdin. Sən mənim içimdəkini bilərsən, lakin mən sənin

özündəkini bilə bilmərəm. Çünki gaypleri tək sən bilərsən. Mən

onlara, mənim və sizin Rəbbiniz olan Allaha qulluq edin, deyə sənin

mənə əmr etdiyindən başqa bir şey söyləmədim. Aralarında olduğum

müddətcə üzərlərində müşahidə edici oldum. Lakin məni tam olaraq

(onların içindən) alın tərəfindən, onların (əməllərinin) tək qoruyucusu sən

oldun. Və sən hər şeyin şahidisən. Əgər onları əzaba çarpdırsan

onlar sənin qullarındır. Əgər günahlarını bağışlasan şübhə yox ki,

sən izzət və hikmət sahibisən." (Maidə, 116-118)

İsa Peyğəmbərin (ə.s) bu sözlərində güddüyü birinci ədəb qaydas(n)ı,

sözlərinə başlarkən uca Allahı şanına yaraşmayan nöqsanlıqlardan

tənzih etməsidir. Eynilə bu ayədə uca Allahın şəxsən

özünün etdiyi kimi: "Rəhman olan Allah övladlığa götürdü dedilər.

Haşa!" (Ənbiya, 26)

Onun güddüyü ikinci ədəb qaydas(n)ı budur: Özünü, belə bir söz

söyləməsi sanılamayacak dərəcədə kiçik və aşağı olaraq təqdim

edir və buna görə belə bir sözü söylədiyini rədd etməsinə belə

gərək görmür. Bu düşüncə ilə başından sonuna qədər sözlərinin

heç bir yerində "söyləmədim" və ya "etmədim" demir, bunun yerinə

belə bir sözü arxa arxaya kinayə yolu ilə və üstü bağlı bir

şəkildə rədd edərək, "Gerçək olmadığını bildiyim bir sözü söylə

406...................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

meye mənim haqqım yoxdur." deyir və o sözün səbəbini rədd etməklə

sözü söylədiyini rədd etmiş olur. Yəni, mənim bu kimi söz

söyləməyə haqqım yoxdur; bu səbəbdən belə böyük bir sözü ağızıma

al/götürməm qeyri-mümkündür. Arxasından, "Əgər belə bir şey söyləsəydim

sən mütləq onu bilərdin." deyərək elə bir söz söyləməyi, qaçınılmaz

nəticəs(n)i ilə rədd edir. Yəni, əgər mən belə bir söz söyləmiş

olsaydım, bunun qaçınılmaz nəticəs(n)i, sənin bunu bilməyin idi. Çünki

sənin elmin məni və bütün qeybi əhatə etmişdir.

Daha sonra, "Mən onlara, 'Mənim və sizin Rəbbiniz olan Allah-

'a qulluq edin' deyə sənin mənə əmr etdiyindən başqa bir şey söyləmədim."

deyir. Beləcə elə bir söz söyləmədiyini, zidd idini ortaya

qoyaraq, hasr ədatı olan "ma" və "mütləq" sözləri sayəsində gücləndirməli

bir dillə rədd edir. Yəni: "Bəli, mən onlara bir söz söylədim.

Amma bu söz sənin mənə əmr etdiyin mesajdan ibarətdir ki, o

də, 'Mənim və sizin Rəbbiniz olan Allaha qulluq edin.' mesajıdır.

Belə dedikdən sonra məni və anamı Allahın yanında ilah əldə etmələrini

necə söyləyə bilərdim?"

Arxasından da, "Aralarında olduğum müddətcə üzərlərində müşahidə edici

oldum. Lakin məni tam olaraq (onların içindən) alın tərəfindən,

onların (əməllərinin) tək qoruyucusu sən oldun." deyir. Bu sözlər,

onun "sənin mənə əmr etdiyindən başqa bir şey söyləmədim." şəklindəki

sözlərini tamamlayan bir rəddiyə xüsusiyyətindədir. Çünki bu

sözlərin mənas(n)ı budur: Mənə ətf edilən sözlərin heç birini mən onlara

söyləmədim. Onlara söylədiklərim, sənin əmr etdiklərindir. Bunlar

də, "Mənim və sizin Rəbbiniz olan Allaha qulluq edin." mesajıdır.

Bu mesaj xaricində mənə bir əmr verilmədi. Aralarında qaldığım müddətcə

onlarla tək əlaqəm şahidlik və nəzarət etmədiyər. Canımı alın tərəfindən onlardan

qopdum. Artıq onların tək müşahidə edicisi və şahidi sən oldun.

Sənin bu şahidliyin davamlı və ümumidir. Canımı al/götürmədən əvvəlki və

sonrakı bütün zamanları əhatə etdiyi kimi onları və digər hər şeyi də

əhatə edər.

Söz bu nöqtəyə gəlincə İsa Peyğəmbər (ə.s) bu sözləri, indiyə

qədər dilə gətirdiyi şəkilləri tamamlayacaq xüsusiyyətdə olan bir

başqa şəkildə rədd edir. Qəti bir rədd xüsusiyyəti daşıyan bu ifadə,

"Əgər onları əzaba çarpdırsan onlar sənin qullarındır..." şəklindədir.

İsa Peyğəmbər (ə.s) -cümlələrin axışının təsdiq etdiyinə göreşöyle

deyir: Vəziyyət izah etdiyim kimi olunca, artıq nə mənim onlarla

Maidə Surəsi 116-120 .................................................. 407

və nə onların mənimlə bir əlaqəsi vardır, sən və qulların baş

başasınız. Əgər onları əzaba çarpdırsan onlar sənin qullarındır.

Əfəndi və Rəb, əmrinə qarşı çıxan, ONA ortaq qaçan kölələrini əzaba

çarpdırmağa səlahiyyətlidir və onlar belə bir əzaba müstahaktırlar.

Əgər onları bağışlasan, heç kim səni qınaya bilməz. Çünki sən

əzizsən, kimsə sənə üstün gələ bilməz; hikmət sahibisən, etdiyin heç bir

iş yersiz və boş olmaz, hər vaxt ən uyğun olanı edərsən.

Bu şərhlərimizdə İsa Peyğəmbərin (ə.s) sözlərindəki qulluq

ədəbinin incə nümunələri ortaya çıxır. Sözlərinin hər cümləsini,

ən təsirli bir üslubla və ən/en sadiq dillə ifadə etmiş, ən gözəl təriflərlə

təchiz etmişdir.

Bu dualardan biri də Peyğəmbərimizin etdiyi duadır. Özü

ilə birlikdə möminləri də zikr etdiyi bu duanı Quran bizə belə nəql edir:

"Peyğəmbər, Rəbbindən özünə endirilənə inandı,

möminlər də. Bütünü Allaha, mələklərinə, kitablarına və elçilərinə

inandı. ONun əlçiləri arasında heç birini ayırt etmərik (dedilər). Və

dedilər ki: Eşitdik və itaət etdik. (Günahlarımızı) bağışlamağını diləyərik,

ey Rəbbimiz! Çatış ancaq sanadır. Allah heç kimə güc çatdıra biləcəyindən

başqasını yükləməz. Hər kəsin qazandığı yaxşılıq

öz faydasına, pislik də öz zərərinədir. Rəbbimiz! Unudar

ya da yanılsaq, bizi məsul tutma. Rəbbimiz! Bizə, bizdən əvvəlkilərə

yüklədiyin kimi ağır yük yükləmə. Rəbbimiz! Bizə gücümüzün

çatmayacağı yükü taşıtma. Bizi bağışla. Bizi bağışla. Bizə acı/ağrılı.

Sən bizim mövlamızsan; elə isə kafir topluluğuna qarşı bizə kömək

et/ət." (Bəqərə, 285-286)

Görüldüyü kimi, uca Allah bu ayələrdə Peyğəmbərimizin

(s. a. a) Quranın ehtiva etdiyi məlumatlara və hökmlərə bir bütün olaraq

inandığını nəql edir. Arxasından möminləri də Peyğəmbərin

(s. a. a) yanına qoyur. Bu möminlərdən qəsd yalnız Peyğəmbərimizin

(s. a. a) ətrafında olan ogünkü möminlər deyil, ayələrin

axışından aydın olduğu üzrə bu ümmətə mənsub bütün möminlərdir.

Bu vəziyyətin tələb etdiyi nəticə budur: Bu ayələrdə zikr edilən

təsdiqlər, təriflər və dualar bir hissə möminlər tərəfindən hal dili

ilə deyilmiş olaraq nəql edilir. Hərçənd möminlərin digər bir hissəsinin

bu ifadələri öz dilləri ilə söyləmiş olmaları mümkündür.

Və ya Peyğəmbərimiz (s. a. a) bu ifadələri həm özü, həm də

408 ..................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

möminlər adına doğrudan Rəbbinə söyləmiş ola bilər. Çünki möminlər

iman etməklə Peyğəmbərimizin təmiz və mübarək nəfsinin

ağacının budaqları olmuşlar.

Bu iki ayənin məzmununda, Ehlikitap ilə bu ümmətin möminlərinin,

Allahın müqəddəs kitablarında iştirak edən mesajları qarşısındakı tutumlarının

bir-birləri ilə müqayisə edildiyi deyilə bilər. Başqa bir ifadəylə

bu iki seqment, özlərinə endirilən müqəddəs kitab qarşısında

geyindikləri qulluq ədəbi baxımından bir-birləri ilə müqayisə edilirlər.

Bunu bundan anlayırıq: Uca Allah bu iki ayədə bu ümmətin

mənsublarını tərifləyərkən və onların öhdəçiliklərini yüngül tutduğunu

eyham edərkən, surənin daha əvvəlki ayələrində Ehlikitabı danlamaqda,

hətta qınamaqdadır.

Bu səbəbdən buradakı təriflər hamısıyla oradakı tənqidlərin

qarşısında iştirak etmişdir. Belə ki, Bəqərə surəsində söz mövzusu edilən

əvvəlki ayələrdə Ehlikitabın mələklər arasında ayrım edərək

Cəbrayıldan nifrət edib digər mələkləri sevdikləri ifadə edilmişdir. Eyni

ayrımı Allah tərəfindən endirilən müqəddəs kitablar arasında da edərək

Quranı inkar edərkən digərlərinə inanmışlar.

Bunların yanında Allahın peyğəmbərləri arasında da ayrım

edərək Musa Peyğəmbərə (ə.s) və ya Musa və İsa Peyğəmbərlərə

inanarkən, Hz. Məhəmmədi (s. a. a) inkar etmişlər. Ayrıca ilahi

hökmlər arasında da ayrım edərək Allahın kitablarında iştirak edən

hökmlərin bəzilərinə inanarkən, digər bəzilərini inkar etmişlər

və bütün bu səbəblərdən ötəri tənqid edilmişlər. Halbuki bu ümmətin

möminləri Allaha, mələklərə, müqəddəs kitablara və peyğəmbərlərə

heç bir ayrım etmədən inanmışlar. [Necə ki bu iki ayədə bu

xüsusa işarə edilməkdədir.]

Bu ümmətin möminləri, özlərinə endirilən haqq məlumatlara təslim

olaraq Rəblərinə qarşı ədəbli davrandıqları kimi, özlərinə

təklif edilən hökmləri qəbul edərək də ədəbli davrandılar. Çünki Yəhudilər

kimi "Eşitdik və qarşı gəldik." deyil, "Eşitdik və itaət etdik."

dedilər. Arxasından yenə ədəbli davranaraq özlərini Allahın

mülkiyyəti altındakı qulları saydılar. ONA qarşı heç bir şeyə malik

olmadıqlarını, ibadətlərini və itaətlərini ONA qarşı bir minnət məsələsi

etmədiklərini ifadə etmək üzrə, "(Günahlarımızı) bağışlamağını

diləyərik, ey Rəbbimiz!" dedilər; Yəhudilər kimi, "O bizi bağışlaya

Maidə Surəsi 116-120 ................................................ 409

cek", "Allah kasıb, biz isə zənginik", "Saylı bir neçə gün xaricində bizə

cəhənnəm atəşi qətiliklə toxunmayacaq." və bənzəri nə qədər axmaq

sözlər söyləmədilər.

Uca Allah daha sonra, "Allah heç kimə güc çatdıra biləcəyindən

başqasını yükləməz. Hər kəsin qazandığı yaxşılıq öz faydasına

və pislik də öz zərərinədir." buyuyor. İlahi öhdəçilik

təbii olaraq insanların yaradılışdan gətirdikləri fitrətə təbii/tabedir. Bu

də bilinən bir gerçəkdir ki, yaradılışın növü olan fitrət nələrlə bəzənmiş

isə, sahibini onlara doğru çağırar. Həyatın xoşbəxtliyi də

qətiliklə bundadır.

Bəli; əgər vəziyyət daha böyük bir əhəmiyyət verməyi tələb edəcək

xüsusiyyətdə və ya əmrin həmsöhbəti olan qul, fitrətin hökmü və qulluq

mövqes(n)i xaricinə çıxmış olsa, o zaman fitrət cəhətdən gələcək

başqa bir hökmlə Mövla və ya səlahiyyətli mərci, qula normal gücünü

aşan bir öhdəçiliyi yönəldə bilər. Məsələn, sırf şübhəyə qapılmaqla

ehtiyata uyğun gəlməsini əmr edə bilər və ya məsələyə fövqəladə dərəcədə

əhəmiyyət verildiyi təqdirdə unutmadan və səhvdən qaçınmasını

şərt qaça bilər. İslam şəriətində adam öldürmə, namus və mal mövzularında

ehtiyat əsasına görə əməliyyat edilməsinin lazımlı olması kimi.

Və ya inadlılığı davam etdirən və israrla sual soruşan fərdlərə ağır öhdəçiliklər

yükləyə bilər və onları şiddətli nəşr/təzyiq altına ala bilər. Uca

Allahın İsrailoğulları haqqında xəbər verdiyi bəzi ağır öhdəçiliklər

bunun nümunələridir.

Qısacası, hər vəziyyətdə "Allah heç kimə güc çatdıra biləcəyindən

başqasını yükləməz." ifadesi[nin kimə aid olduğu barəsində

iki ihitmal vardır:] Ya Peyğəmbərimiz (s. a. a) ilə möminlərin

sözlərinin davamıdır. Onlar bu ifadəni, "Rəbbimiz! Unudar ya da

yanılsaq, bizi məsul tutma." şəklindəki sözlərinə giriş olsun deyə

dilə gətirmişlər.

Bir başqa məqsədləri də Allaha tərif olması və Allahın, insanları

güclərinin çatmadığı mövzulardan məsul tutacağı və çətin öhdəçiliklər

yükləyəcəyi yolundakı əsassız şübhənin aradan qaldırılmasıdır.

Bu əsassız şübhə belə aradan qaldırılmış olur: Allah heç kimə gücünü

aşan bir yük yükləməz. "Rəbbimiz! Unudar ya da yanılsaq, bizi

məsul tutma." şəklindəki istəyə gəlincə; bu istək, hökm cəhətdən

və ya inadçı öhdəçiliklilər cəhətdən qaynaqlanan ikinci dərəcədən

hökmlərlə əlaqədardır; yoxsa Allah tərəfindən əmr edilən