İbn cübeyr 7 Bibliyografya : 9

ÎBN EBÜ’L-ESVED

Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed b. Ebi'l-Esved Humeyd el-Basrî (ö. 223/838) Hadis hafızı ve kadı.

Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Altmış yaşında öldüğü rivayetine bakılır­sa 163'te (780). Ali b. Medînî'nin onunla aralarında altı ay bulunduğunu söylediği­ne göre ise bu tarihten bir yıl önce doğ­muş olmalıdır. Dedesine nisbetle İbn Ebü'l-Esved diye tanınır. Hadis ilmiyle uğraşan bir aile içinde yetiştiği anlaşıl­maktadır. İlk eğitimini, rivayetleri çeşitli hadis kitaplarında yer alan dedesi Hu­meyd b. Esved ile dayısı Abdurrahman b. Mehdî'den aldı. Daha sonra aralarında İmam Mâlik, Ca'fer b. Süleyman, Ebû Avâ-ne el-Vâsıtî. Hammâd b. Zeyd ve Yahya b. Saîd el-Kattân gibi muhaddislerin yer aldığı pek çok hocadan hadis dinledi. Bu-hârî, Ebû Dâvûd, İbrahim el-Harbî, İbn Ebü'd-Dünyâ. Fesevîgibİ muhaddisler de kendisinden hadis öğrendiler.

İbn Ebü'l-Esved. Ebû Avâne'den (ö. 176/ 792) hadis dinlediğinde yaşının küçük ol­ması sebebiyle ondan yaptığı rivayetler açısından tenkit edilmiş ve özellikle Yah­ya b. Maîn'in onun için "lâ be'se bin" ifa­desini kullanmasına rağmen hakkında olumlu bir kanaate sahip olmadığı belir­tilmiştir. Buna karşılık Hatîb el-Bağdâdî kendisinden "sağlam bir hadis hafızı" di­ye söz etmiştir. Bir süre Hemedan kadılı­ğı da yapmış olan İbn Ebü'l-Esved'in riva­yet ettiği hadislerin yirmisi Buhârî'nin ei-Câmfu 'ş-şahîh"möe yer almış, ayrıca yi­ne Buhârîei-£debü'J-mü/red'inde, Ebû Dâvûd es-Sönen'tnde ve TîrmizîeJ-Câ-miVş-şa/u/t'inde ondan rivayette bulun­muştur. İbn Ebü'l-Esved Cemâziyelâhir 223'te (Mayıs 838) Bağdat'ta vefat etti. Aynı yıl ramazan (ağustos) ayında öldüğü de zikredilmiştir.

Bibliyografya :

Buhârî, et-Târlhu'l-kebîr, V, 189; İbn Ebû Ha­tim, el-Cerh ue't-tacdü, V, 159; İbn Hibbân. eş-Şıfcât,VIll,348;Kelâbâzî. RİcâlüŞahlhi'1-Bu.hâ-rî, 1, 426; Hatîb, Târlhu Bağdâd, X, 62-64; Jbn Asâkir, e/-Mu'cemü7-müştemi/,s. 159-160; Miz-zî, Tehzlbü'l-Kemâl, XVI, 46-49; Zehebî, AHâ-mü'n-niibela', X, 648-649; a.mlf., Tezkiretü'i-huffâz, II, 493; a.mlf.. Mîzânü'l-i'üdâl, II, 491; a.mlf., Târİhu't-Islâm: sene 221-230, s. 240-241; Safedî. el-Vâfi, XVII, 439; İbn Hacer. Tehzi-bü't-Tehztb, VI, 6; İbnü'l-İmâd, Şezerât, II, 52; Fuat Sezgin, Buhârî'nin Kaynaklan Hakkında Araştırmalar, İstanbul 1956, s. 209.

İBN EBÜ'L-EŞ'AS

Ebû Ca'fer Ahmed b. Muhammed b. Ebi'l-Eş'as Muhammed (ö. 360/971) İran asıllı tabip ve filozof.

Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. Genç denecek bir yaşta İran'ın Fars bölgesinde resmî bir görevde bulunmuş, bilinmeyen bir sebepten mallan müsadere edilmiş ve memleketini terketmek zorunda kal­mıştır. Ünlü Buhtîşû" ailesine mensup Ubeydullah b. Cibrâîl onun bu dönemde henüz tıp ilmiyle meşgul olmadığını, memleketini terkedişinin ardından Mu­sul'a yerleştiğini ve burada Hamdânî Emî-ri Nâsırüddevle'nin oğlunu tedavi ederek itibar kazandığını rivayet etmektedir. Bu bilgileri aktaran İbn Ebû Usaybia, ayrıca onun Kitâbü'l-Ğâzî ve'1-muğtezî ad eserini Safer 348'de (Nisan 959) Ermenis­tan'daki Berkâ Kalesi'nde tamamladığı­nı kaydetmektedir ki buradan hareketle onun bu dönemde Musul'a saldıran Mu-izzüddevle ed-Deylemfden kaçarak bir ara Ermenistan'a gittiği veya buradaki Ber­kâ Kalesi'ne bir müddet hapsedildiği so­nucuna varılmaktadır. Tekrar Musul'a dö­nen İbn Ebü'l-Eş'as ömrünün sonuna ka­dar burada yaşamıştır. Vefat tarihi İbn Ebû Usaybia tarafından -birkaç yıllık kü­suru ile birlikte- 360 (971) olarak kayde­dilmiştir.

Uzun bir ömür sürdüğü, dinî tefekkür konularında derinliğe sahip olduğu belir­tilen İbn Ebü'l-Eş'as'ın, tıp tahsilini kim­den ve nerede gördüğü bilinmemekle bir­likte çok sayıda öğrenci yetiştirdiği anla­şılmaktadır. Başta oğlu Muhammed ol­mak üzere Muhammed b. Sevvâb el-Mev-sılî ile Ahmed b. Muhammed el-Beledî öğ­rencilerinin en ünlüleridir, öğrencilerinin uzman birer hekimken bile hocalarıyla sı­kı temas halinde oldukları anlaşılmakta­dır. Nitekim adı geçen son iki öğrencisi­nin isteği üzerine İbn Ebü'l-Eş'as Kitâ-bü'1-Edviyeti'î-müfrede adıyla basit ilâç­lar üzerine bir eser yazmış ve eserinin söz konusu öğrenciler gibi uzmanlık seviyesi­ne gelmiş hekimlere hitap ettiğini, genel tıp meraklıları ve öğrencilerini ilgilendir­mediğini belirtmişti. İbn Ebü'l-Eş'as ve çalışmaları hakkındaki en geniş bilgiyi ve­ren İbn Ebû Usaybia adlan geçen iki öğrencisi hakkın­da da bilgi vermektedir. Bunlar tıbbın hem teori hem de pratiğinde çok başarılı olup uzun yıllar İbn Ebü'l-Eş'as'la birlikte çalışmışlardır. Özellikle Beledfnin Fatımî Veziri İbn Killis'e ithaf ettiği Kitâbü Ted-bîri'l-habâlâ ve'1-etfâl ve'ş-şıbyân ve hıfzı şıhhatihim ve müdâvâti'1-emrâ-ii'î-ıânza lehüm adlı eseri zikre değer bir çalışmadır.⁷¹⁶

İbn Ebü'l-Eş'as'ın tıbba dair çalışmaları arasında, Câlînûs (Galen) külliyatı üzerinde yaptığı düzenlemeler ve onun bazı eser­lerine yazdığı şerhler özellikle kayda de­ğer bulunmaktadır. İbn Ebû Usaybia'ya göre bir Câlînûs uzmanı olan İbn Ebü'l-Eş'as, bu filozof-tabibe ait on altı eserlik külliyatı yeni bir bölümlemeye tâbi tut­muş ve böylece kendisinden sonraki tıp araştırmacılarına önemli kolaylıklar sağ­lamıştır.

İbn Ebü'l-Eş'as'ın felsefî-aklî ilimlere de ilgi duyduğu, bu konuda eserler verdiği kaydedilmektedir. İbn Ebû Usaybia, bu eserlerinden biri olan Kitâb fî Hlmi'İ-iîâ-hî'nin müellif hattıyla bir nüshasını gör­düğünü yazmakta, ayrıca onun Câlînûs külliyatı için yaptığı düzenlemenin ben­zerini Aristo'nun kitapları için de yaptığı­nı belirtmektedir. Zoolojiyle ilgili önemli çalışmaları da bulunan İbn Ebü'I-Eş'as'ın Kitâbü'l-Hayevân'y Aristo zoolojisinden nisbeten bağımsız tarzda kaleme alınmış bir incelemedir. Bu eserde canlılar âlemi üçe ayrılmaktadır: el-Hayyü'1-mâlik (yö­netici canlı, insan), el-hayyü'1-memlûk (evcil hayvanlar), el-hay lâ mâlik ve lâ memlûk (vahşi hayvanlar). Son kategoriye girenler de tabiatlarına göre ayrıntılı şekilde tas­nif edilmiştir. Ancak müellifin bu eseri­ni bitiremeden öldüğü söylenir.⁷¹⁷ Abdüllatîf el-Bağdâ-dî'nin bu eserin bir özetini yazdığı ayrıca kaydedilmiştir.⁷¹⁸

Eserleri.

Fuat Sezgin İbn Ebü'l-Eş'as'ın günümüze ulaşan eserlerini şu şekilde sı­ralamaktadır: ⁷¹⁹

1. Kitâbü'l-Edviyeti'l-müfrede,

2. Kitâbü'1-Ğâzî ve'l-muğtezî;

3. Risale ü'n-nevm ve'l-yakaza;

4. Kitâbü'l-Hayevân;

5. Tafşî-lü Kitabi Câlînûs fî Ustukussât;

6. Ki-tâbü'l-Mizâc. Günümüze ulaşmayan eserleri ise cUyûnü'l-enbâ ⁷²⁰ ve Keşfü'z-zunün'da şu şekilde tesbit edil­miştir:

1. Kitâb fî Hlmi'î-ilâhî;

2. Kitâb fİ'1-cüderî ve'1-haşbe ve'1-humeykâ ⁷²¹

3. Kitab fi's-sir-sâm ve'1-birsâm ve müdâvâtihimâ ⁷²²

4. Kitâb fi'1-külunc ve eşnâfi-hî ve müdâvâtihî ve'1-edviyeti'n-nâ-fica minhü ⁷²³

5. Kitâb û'l-bamş ve'1-behak ve müdâvâ-tihimâ ⁷²⁴

6. Kitâ-bü'l-Mâîîhûîyâ ⁷²⁵

7. Kitâbü Terkîbi'l-edviye ⁷²⁶

8. Kitâbü Emrâzi'I-mi'de ve müdâvâtihâ;

9. Şer­hti Kitâbi'l-Firak li-Câlînûs ⁷²⁷

10. Şerhu Kitabi'1-Hummeyât li-Câlînûs.⁷²⁸

11. Kitâbü'ş-Şar.⁷²⁹

Bibliyografya :

İbn Ebû Usaybia. ıüyûnü'l-enbâ3,s. 331-333; Keşfü'z-zunün, 1, 401; II, 1402, 1408, 1413, 1424, 1432, 1446, 1451, 1455; Brockelmann, GAL, I, 237; SuppL, I, 422; Ziriklî. el-AHâm, I, 201;Kehhâle,Muıcemü'/-mü]e//ı7fn, II, 148; Sezgin. GAS, III, 301-302, 318; Ullmann, Die Medİzin,s. 138-139; a.mlf.. Die Matur und Ge-heimıuissertschaften, s. 25; a.mlf., Islamic Me-dicine, Edinburgh 1978, s. 109; Ali Abdullah ed-Deffâ', A'iâmü't-'Arab ue'l-müslimtn fi't-Ub, Beyrut 1403/1983, s. 196; Kemâl es-Sâmerrâî, Muhtaşaru târifji'Hıbbi't'Arabî, Bağdad 1984, 1, 528-530; Muhammed Bakır Ulvân, "Kütübü'l-hayevâncinde'l-eAcab", et-Meurid, 1/3-4, Bağ­dad 1972, s. 29-30; R. Kruk. "Hedgehogs and Their 'Chicks'", Zeitschrtftfür Geschichte der Arabisch-Islamischen V/issenschaften, II, Frankfurt 1986, s. 210-211; Dâvir M. es-Sâmirî. "Risale fî evcâTl-eçfâl lİ-EbîcAli b. Ahmed b. 'Abdirrahmân b. Mendeveyh", el-Mü'en-ihu.'l-cArabî, XIV/36, Bağdad 1408/1988, s. 257; A. Dietrich. "ibn Abi'l-Aşh'ath", EP SuppL (İng.), s. 379-380; Saîdullah Karabeglû, "İbn Ebi'l-Eş-cas". DMB/, II, 624-625.