İBNÜ's-sayrafi, HÜseyin b. MÜbarek 6 ibnu's-sayrafi el-hatib 6

İBNÜ'S-SERRAC

Ebû Bekr Muhammed b. es-Serî b. Sehl el-Bağdâdî (ö. 316/929) Arap dili ve edebiyatı âlîmi, şair.

265 (878) yılı civarında Bağdat'ta doğ­du. Babası veya dedesi saraç olduğu için İbnü's-Serrâc künyesiyle tanındı. Çocuk­luk ve gençlik yıllarını Bağdat'ta geçirdi. Başta dönemin Basra dil mektebi reisi Müberred olmak üzere çeşitli hocalardan nahiv dersleri aldı. Büyük ölçüde etkisin­de kaldığı Müberred'İn vefatı üzerine nahvi bırakarak mantık ve mûsikiyle ilgi­lenmeye başladı. Fârâbî'den mantık oku­du, kendisi de ona nahiv ilmini öğretti. Hocalarından Zeccâc. nahvi ihmal ettiği için kendisine sitemde bulununca tekrar nahivle meşgul olmaya başladı. Ebü'I-Kâ-sım ez-Zeccâcî, Ebû Saîd es-Sîrâfı, Ebû Ali el-Kâlî. lügat âlimi Muhammed b. Ah­med el-Ezherî, Ebû Ali el-Fârisî ve Ali b. îsâ er-Rummânî, İbnü's-Serrâc'ın yetiştir­diği talebeler arasında zikredilebilir. Uzun yıllar Bağdat'ta dil ve edebiyat dersleri veren İbnü's-Serrâc 26 Zilhicce 316'da (9 Şubat 929) vefat etti.

Müberred ve Zeccâc'dan sonra nahiv sahasında döneminin en güçlü siması ola­rak kabul edilen İbnü's-Serrâc, eserlerin­de seleflerinin topladığı Arapça'nın gra­merine dair dağınık malzemeyi düzenli bir hale getirmiş, bu sebeple eleştirmen­ler, "Nahiv ilmi deli (dağınık) idi, onu akıl­landıran ³³ İbnü's-Serrâc oldu" demişlerdir. Basra dil mek­tebine bağlı kalan İbnü's-Serrâc'ın diğer bir özelliği de Kitâbü Sîbeveyhi'üen yap­tığı nakillerde ve rivayetlerde gösterdiği titizliktir. Aynı zamanda şair olan İbnü's-Serrâc'ın bazı şiirleri kendi eserlerinde ve diğer kaynaklarda yer almaktadır.

Eserleri.

1.el-Uşûî. İbnü's-Serrâc. bu önemli eserinde Kitâbü Sîbeveyhi'üen çıkardığı malzemeyi benzer kura! ve ko­nuları bir araya getirmek suretiyle yeni bir tasnife tâbi tutmuştur. Üzerinde şerh, haşiye, ta'lik ve İhtisar şeklinde birçok ça­lışma yapılan eser ³⁴ Abdül-hüseyin el-Fetlî tarafından üç cilt halin­de neşredilmiştir (Bağdad 1973; Beyrut 1985, 1988). Bu neşir hakkında Muham­med Tâhir el-Hımsî ve Ahmed Matar el-Atıyye birer tenkit yazısı kaleme almışlar­dır.³⁵ Mahmûd Muhammed et-Tanâhî el-Uşûl'ün çeşitli indekslerini ya­parak Fehârisü Kİtâhi'1-UşûI li'bni's-Serrâc adıyla yayımlamıştır (Kahire 1986). îsâ b. Abdülazîz el-Cezûlî, İbn Bâbeşâz, Ebü'I-Hasan İbnü'l-Bâziş ve İbn Mu'tîel-Uşûî üzerine birer şerh yazmışlardır.

2. el-Mûcez. Sarf ve nahve dair olan bu eser dil âlimleri arasında büyük rağbet görmüş ve muhtelif çalışmalara konu ol­muştur. Kitabı Mustafa eş-Şüveymî ve Bensâlim Dâmercîyayımlamıştır (Beyrut 1965).

3. el-'Arûz . ³⁶

4. Ihücâcü'l-kurrâ. Kıraat ilmi ve tefsirle ilgili olup Abdülhüseyin el-Fetlî tarafından neşre­dilmiştir. ³⁷

5. el-Hat.³⁸ Arapça kelimelerin imlâları konusun­da telif edilen eser, Arapça'da kelimelerin imlâsıyla gramer kuralları arasında sıkı bir ilişki bulunduğundan aynı zamanda bir gramer kitabıdır.³⁹ Yâküt el-Hamevî bunu el-Hi-cö1 ve el-Hat şeklinde iki ayrı eser olarak göstermiştir. ⁴⁰

6. el-İştikâk. Arap dilinin etimolojisi konusunda yapılan ilk çalışmalardan biri olup Muhammed Ali Derviş Mustafa el-Hudarî (Dımaşk 1973) ve Muhammed Sa­lih et-Tikrîtî (Bağdad 1973) tarafından neşredilmiştir.

7. eş-Şekl ve'n-nakt. Kur'ân-ı Kerîm'in noktalanması ve hare-kelenmesinden bahseden eserin bir nüs­hası Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğ­rafya Fakültesi Kütüphanesi İsmail Saip Sencer bölümünde bulunmaktadır.⁴¹ Abdülazîz es-Sâverî. İbnü's-Serrâc'a ait "Kitâbü'l-Kalem" adlı tek say­falık bir metni müellifin eserlerine dair bir mukaddimeyle birlikte yayımlamıştır.⁴²

İbnü's-Serrâc'ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Ahkâmü'ş-şi'r, el-Cümel, el-Hemz, cİlelü'n-nahv, Mücmelü'1-Uşûl ⁴³ el-Muvasalât ve'1-müzekkirât ⁴⁴ er-Riyâh ve'1-hevâ1 ve'n-nâr, Şer-hu Kitabi Sîbeveyhi, eş-Şicr ve'ş-ştfa-râ', Tehzîbi'l-îuğa ve İttiîâku ehli'1-Iuğa ve fırâkuhum ve mâ yenleridü bi-hi'l-vâhidü minhüm.

Bibliyografya :

İbnü's-Serrâc, el-Uşûi (nşr. Abdülhüseyin el-Fetlî). Bağdad 1973, neşredenin girişi, s. 9-34; a.mlf., el-İştikâk, Süleymaniye Ktp., nr. 2358, vr. 41"; a.mlf.. Kitâbil'l-Kalem (nşr. Abdiilaztz es-Sâverî, 'Âiemü'l-kütüb içinde), XV/1, Riyad 1414/1994, s. 70-73; Sîbeveyhi, et-Kitâb, Köp­rülü Ktp., nr. 1500, vr. 355b; Ebü't-Tayyib el-Lu-gavî, Merâtibü'n-nahuiyyîn (nşr. M. Ebü'1-Fazl). Kahire 1375/1955, s. 83;Sîrâfî. Ahbârü'n-nah-uİyyİne'I'Başriyyîn (nşr. F. Krenkow), Beyrut-Paris 1936, s. 66, 69, 108-109; Ebû Bekir ez-Zübeydî, Tabakâiü'n-nahüiyyîn (nşr M. Ebii'l-Fazl), Kahire 1373/1954, s. 122; İbnü'n-Nedîm. el-Fİhrist,s. 92-93; Hatîb, Tarlhu Bağdâd.V\ 319-320;Sem'ânî. e(-£nsâb (nşr. S. Margoliouth), London 1970, s. 295; Kemâleddin el-Enbârî. Nüzhetü'l-ellbbâ'' (nşr. İbrahim es-Sâmerrâî}. Bağdad 1959, s. 170; İbnü'l-Cevzî, et-Muntazam, VI, 220; Yâküt. Mu'cemü'l-üdebâ', XVIII, 197-200; İbnü"l-Kıftî. İnbâhü'r-ruuâtJl 295; III, 145-150; İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 339-340; Süyûti, Buğyetü'l-uu'ât, I, 109-110; Brockelmann, GAL Suppl.,1, 174; Sezgin. GAS, VIII, 101; IX, 82-85; Hüseyin Yazıcı, ibn as-Sarrac ue Kitab al-İş-ükak'ı (yüksek lisans tezi, 1987), İÜ Sosyal Bilim­ler Enstitüsü; Nîhad M. Çetin, "Arap Dİ1İ Sarf ve Nahvine Dair 3 Eser", ŞM, III (1959), s. 162-168; Muhammed Tâhir el-Hımsî, "Nazarât fi Kitâbi'!-Uşûirrn-nahv",MMMÖr.,X!I/35(1985),s. 319-351; Ahmed Matar el-Atıyye, "el-Uşûl fi'n-nahv", cÂiemüıl-kütüb, XVIII/5, Riyad 1418/ 1997, s. 419-449; H. Fleisch. "ibn al-Sarrâdj", El2 (ing.l. III, 930; inâyetullah Fâtihi Nijâd, "İbn Serrâc", DMBİ, III, 672-674.

IBNU'S-SEVDA ⁴⁵

İBNÜ'S-SIDDÎK, EBÜ'1-FAZL

EbüVl-FazI Abdullah b. Muhammed b. es-Sıddîk el-Gumârî (1910-1993) Hadis, fıkıh ve usûl-i fıkıh âlimi.

1 Receb 1328'de (8 Temmuz 1910) Tanca'da doğdu. Ebü'I-Mecd, Ebû Salim ve Ebü's-Senâ künyeleriyle, babası ve anne­si tarafından Hz. Hasan'ın ve onun torun­larından olup Mağrib'de İdrîsî sülâlesini kuran i. İdrîs'in soyundan geldiği İçin Ha-senî. İdrîsî, ayrıca Mağribî, Tancî ve Eseri nisbeieriyle de anılır. Annesi sûfî müfes-sir İbn Acîbe'nin torunudur. Kur'ân-ı Ke-rîm'i ezberledikten sonra Karaviyyîn'e gi­derek oradaki âlimlerden faydalandı. Sid-dîkıyye Zâviyesi'nin şeyhi olan babasının okuttuğu dersleri takip etti. Bu sırada Teşyîdü'l-mebânî li-tavzîhi mâ havet-hü'î-mukaddimetü'l-Âcurrûmiyye mine'l-hakâ^ik ve'1-me'ânî adlı ilk ese­rini kaleme aldı ve Şevkânî'nin İrşâdü'l-fühûVünü ihtisar etmeye başladı. 1930'-da Ezher Üniversitesine kaydoldu. Ülke­sinde İyi bir tahsil gördüğü için İslâmî ilimlerde yetişkinliğini gösteren icazetler aldı ve Ezher öğrencilerine, özellikle de İslâmî ilimlerde doktora yapan öğrencilere ders verdi. Mısırlı âlimlerin takdirini ka­zandı; gazetelerde makaleler ve fetvalar yayımladı. Başta babası ve ağabeyi Ebü'l-Feyz İbnü's-Sıddîk olmak üzere Libya Kralı İdrîs es-Senûsî, Yûsuf b. İsmail en-Neb-hânî. Muhammed Bahît, Muhammed Ha-seneyn Mahlûf ei-Adevî, Zâhid Kevserî, Muhammed Abdülhay el-Kettânî gibi âlimlerden faydalandı. Muhammed Hâ-mid el-Hamevî, Abdülfettâh Ebû Gudde, Muhammed Yâsîn el-Fâdânî, Muhammed Avâme gibi âlimler de onun talebeleri ara­sında yer aldı. Hasan el-Bennâ ve baba­sıyla yakından görüştüğü gibi İslâmî ce­miyetlerde dersler ve konferanslar verdi. 1959-1969 yılları arasında Mısır hüküme­ti tarafından takibe alınarak defalarca hapsedilen Ebü'1-Fazl 19 Şaban 1413'te (11 Şubat 1993) Tanca'da vefat etti. Aile­sine ait zaviyede babasının yakınına def­nedildi.

Eserleri.

1. Tahncü ehâdîşi'1-Lüma1 tîuşûli'1-fıkh. Ebû İshak eş-Şîrâzî'nin eserindeki 118 rivayetin ele alındığı çalış­mada rivayetlerin kaynaklan zikredilmiş ve Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî, Zehe-bî, Abdullah b. Yûsuf ez-Zeylaî, Zeynüd-din el-Irâki, İbn Hacer ei-Askalânî gibi âlimlerin bu hadisler hakkındaki görüş­leri belirtilmiştir. Yûsuf Abdurrahman el-Mar'aşlî eseri el-Lümac ile birlikte yayım­lamıştır (Beyrut 1405/1985, 1406/1986)

2. el-îbtihâc bi-tahnci ehâdîşi'l-Minhâc. KâdîBeyzâvî'ninMiniıâcü'i-vüşûi/fma'-rifeti 'Hmi'l-uşûl'ünde kısaca verdiği 118 rivayetin senedleriyle ve tam metinleriy­le birlikte zikredilip açıklandığı eseri Se-mîr Tâhâ el-Meczûb Minhâcü '1-vüşûl ile birlikte neşretmiştir (Beyrut 1405/I985).

3. İkümetü'l-burhân 'aJâ nüzûli c!sâ iî âhiri'Z'Zamân. Eserde yirmi sekiz sahâ-bînin Hz.Peygamber'den rivayet ettiği altmış bir hadise yer verilmiş, bu konuda farklı düşünenlerin görüşleri çürütülme­ye çalışılmıştır.⁴⁶ Müellifin 'Akidetü ehli'l-îslâm fî nüzû­li c/sq 'aleyhi's-selâm adıyla basılan eseri ⁴⁷ muhtemelen aynı kitaptır.

4. Fethu '1-muln bi-nokdi Kitâbi'l-ErbaHn.⁴⁸ Hâce Abdullah-ı Herevî'nin Allah Teâlâ'nın isim, fiil ve sıfatlarıyla İl­gili kırk hadisi bir araya getirdiği Kifâ-bü'1-Erbcfîn fîdelâ'ili't-tevhîd'ine red­diye olarak yazılmış olup Herevî'nin kita­bını neşreden Ali b. Muhammed b. Nasır el-Fukayhî de el-Fethu'1-mübîn caiâ nak­di Abdillâh b. Muhammed eş-Şiddîk el-Ğumârili-Kitâbi'I-Erbaîn adlı çalış­masıyla İbnü's-Sıddîk'in görüşlerini ten­kit etmiştir.

5. el-Kenzii'ş-şemîn fi ehâ-dîşi'n-nebiyyi'l-emîn ⁴⁹ Müeilif bu çalışmasını el-Fethu'l-mübin bi-şerhi'1-Kenzİ'ş-şemîn adıyla şerh etmiştir.

6. Nihâyetü'İ-âmâl ü sıh­hati ve şerhi hadîsi arzi'J-acmâl, Re-sûl-i Ekrem'in hayatı gibi ölümünün de ümmeti için hayırlı olacağını, öldükten sonra ümmetinin iyi ve kötü amellerinin kendisine gösterileceğini belirten ve Şî-rûye b. Şehredâr ed-Deylemî'nin Firdev-sü'l-ahbdr'mda yer alan bir hadis üzerin­de yapılan çalışmadan ibarettir (Kahire 1368). Nâsırüddin el-Elbânî'nin buna Gdyetü'1-âmâî iî beyâni hadîşi'ar-zi'l-acmâl ve'r-red ale'l-Gumâriiî taş-hîhihî bi-şahîhi'İ-makâl adıyla reddiye yazdığı belirtilmektedir. ⁵⁰

7. er-Resâ^ilü'l-Gumâriyye. Müellifin İrşâ-dü'î-câhili'1-ğavî iiâvücûbi iHikâdi en-neÂdem nebi, Cüz1 fîhi red 'ale'1-Elbâ-nî ve Mürşidü l-hâ'ir li-beyâni vazci hadîsi Câbir adlı çalışmalarını ihtiva eden eser Kemâl Yûsuf el-Hût tarafından ya­yımlanmıştır.⁵¹

8. Kur-retü'l-'ayn bi-edilleti irsöli'n-nebî ile'ş-şekaleyn. ⁵²

9. İclâmü.'n-ne-bîl bi-cevâzi't-takbîl. Bir soru üzerine kaleme alınan risalede Hz. Peygamber'in hayatından örnekler veriierek ei, yüz. alın, baş öpmenin bid'at olmadığı anlatılmış­tır.

10. İrğâ-mü'l-mübtedft'l-ğabî bi-cevâzi't-te-vessüi bi'n-nebî. Nâsırüddin el-Elbânf-nin tevessül konusundaki görüşlerine red­diye olarak kaleme alınan ve Mağrib'de neşredilen risaleyi Hasan b. Ali es-Sek-kâf, Abdülazîz b. Muhammed b. Sıddîk el-Gumârî'nin yine Elbânî'ye reddiye ola­rak yazdığı Beyânü nekşi'n-nâkiş li'l-müteaddî bi-tazcîfi'l-Hâriş adlı çalış­masıyla birlikte yayımlamıştır (Amman I412/1992). Ali Hasan Ali Abdülhamîdel-Haiebî el-Eserî de Elbânî'yi savunmak üzere Keşiü'i-müievârî min telbîsâü'l-Gumâri ve reddü 'udvânihî calâ Ehli's-sünne'yi kaleme almıştır (Demmâm 1410/ 1990).

11. Fezâ'ilü'l-Kur'ân (Beyrut 1406/ 1986).

12.Bide^u't-tefasîr. Zemahşerî'nin el-Keşşâf'ı, M. Ferîd Vecdî'nin el-Muş-hafü'l-müfesser'ı, Muhammed Abdülla-tîf el-Hatîb'in Evzahu't-tefâsîr'l ve Ebû Zeyd ed-Demenhûrî'nin Tefsîr'i gibi eser­lerde görülen hatalara dair bir çalışmadır (Kahire 1385/1965).

13. el-İhsân fî taKak-kubi'l-îtkân U's-Süyûtî. ⁵³

14. Havâtır dîniyye. Muhte­lif dinî meselelerin incelendiği üç ciltlik bir eser olup I. cildi yayımlanmıştır.⁵⁴

İbnü's-Sıddîk ayrıca birçok kitabı tas­hih edip notlar ekleyerek yayımlamıştır. Ebü'ş-Şeyh'in Ahlâku'n-nebî'sl,⁵⁵ Bedreddin eş-Şiblî'ninÂitâmü'I-mercân iî ğarâ?ibi'i-ahbâr ve ahkâ-mi'1-cân'ı (Kahire 1376), İbn Receb el-Hanbelî'nin e]-İsührâc îi-ahkâmi'î-ha-râc'i ⁵⁶ İbnü'l-Murtazâ'nın Zeydî fıkhı­na dair el-Bahrü'z-zehhâf ⁵⁷ Hattâbî'nin Beyânü Fcâzi'l-Kur'ân ⁵⁸ Şemseddin es-Sehâvî'nin el-Makâsıdü 'l-hasene'sı (Kahire 1375/1956; Beyrut 1399), Süyûtî'nin el-Habâ'ik fîahbâri'l-melâ'ik'l ⁵⁹ ve Müsnedü Ebî Bekri'ş-Şıd-dîk (Mekke 1402), Ebü'l-Hasan İbn Ar-râk'ın Tenzîhü'ş-şerîca's ⁶⁰ el-Emîrü'l-kebîr es-Sünbâvî'nin Mâlikî fıkhına dair el-İklîl şerhu Muhtasarı Halil'i ⁶¹ İbn Ebû Zeyd el-Kayrevânî'nİn Mâlikî fık­hına dair er-Risâle'si üzerine Ebü'1-Feyz İbnü's-Siddîk'ın kaleme aldığı Mesâli-kü'd-delâle calâ metni'r-Risâ-le'si (Kahire 1391) onun bu çalışmaların­dan bazılarıdır. ⁶²

Bibliyografya :

Ebü'l-Fazl İbnü's-Sıddîk, Tahrîcü ehâdîşi'l-Lüma* fî uşûli'l-fiklı (nşr. Yûsu( Abdurrahman el-Mar'aşlî). Beyrut 1406/1986, neşredenin gi­rişi, s. 26-39; a.mlf., ei-îbtihâc bî-tahrîci ehâ-dîşi'i-Minhâc (nşr. SemîrTâhâe!-Meczûb], Bey­rut 1405/1985, neşredenin girişi, s. 5-18; a.mlf., Delâletü'l-Kur'âni'l-mübîn ca/â enne'n-nebiy-ye efdatü'l-'âiemîn, Mekke 1418/1997, s. 19; Ali Hasan Ali Abdülhamîd el-Halebî el-Eserî, Keş-fü'l-müteuân min LelbîsâLİ't-Ğumârî ue reddü 'uduânihî'alâ Ehli's-sünne,Dsmmâm 1410/ 1990; Hasan b. Ali es-Sekkâf, TeRâkuzâtü'l-Et-bâni'i-uâzıhât fımâ uaka'a lehûfî taşhîhi'l-eha-diş ue Laz^İfihâ min ahtâ3 ue ğatetât, Amman 1412/1992,11, 19,21, 65, 67,99, 324; Muham­med Hayrı Ramazan Yûsuf, Tetimmetü't-A*lâm lVz-Zlrlk.lt, Beyrut 1418/1998, I, 343-346.