İBNÜ's-sayrafi, HÜseyin b. MÜbarek 6 ibnu's-sayrafi el-hatib 6

İBNÜ'S-SİD ⁷⁷

İBNÜ'S-SİKA ES-SAYRAFÎ

Hüseyn b. Mübarek b. es-Sika Yûsuf es-Sayrafî el-Mevsılî (ö. 742/1341) Hadis âlimi, kütüphaneci,

670 (1272) yılından sonra Musul'da doğdu. Sarraf olan dedesine nisbetle Say-rafî diye meşhur oldu. Reşîdüddin İbn Ebü'l-Kâsım ve İmâdüddin İbnü't-Tabbâl gibi âlimlerden faydalandığına göre tah­silini Bağdat'taki Müstansıriyye Medre-sesi'nde yapmış olmalıdır.⁷⁸ Öğrenimini ta­mamladıktan sonra Dımaşk'taki Sümey-sâtiyye Hankahı Kütüphanesi'ne müdür oldu ve hayatının sonuna kadar bu göre­vini sürdürdü. Zehebî'nin dindar, zâhid ve hayır sever bir kişi olarak tanıttığı İbnü's-Sika adı geçen hankahta sûfîler arasında yaşamış, güzel yazısıyla çok sayıda kitap istinsah etmiş; hadis, fıkıh, İslâm ahlâkı ve tasavvuf konularında eserler yazmış­tır. İbnü's-Sika Cemâziyelâhİr 742'de (Ka­sım 1341) Dımaşk'ta vefat etti ve Sûfîye Kabristanında toprağa verildi.

Eserleri.

1. Hulûşatü'i-menkûl min ehâdîşi'r-Resûl. Müellif bu çalışmasın­da, İbnü'l-Esîr'in Câmi'u'l-uşûJ'ündeki mukaddime ve levâhik bölümleriyle mü­kerrerleri çıkararak, hadisleri Rezîn b. Muâviye el-Abderî'nin Tecrîdü'ş-şıhâhi's-siriesiyle karşılaştırıp Tirmizî'nin hadis­ler hakkındaki "sahih, hasen" gibi değer­lendirmelerini ilâve etmek suretiyle eserin aslına göre bir düzenleme yapmış, ha­dislerin kaynaklarına rumuzlarla işaret etmiş ve sayfa kenarında garib kelimele­ri açıklamıştır. İki ciltten meydana gelen eserin 1. cildi Dımaşk'ta 20 Zilkade 720'-de (22 Aralık 1320), II. cildi 8 Şaban 721'-de (2 Eylül 1321) tamamlanmış olup mü­ellif hattıyla yazılmış nüshası Süleymani-ye Kütüphanesinde bulunmaktadır.⁷⁹

2. Matlabü'l-vüşûl İlâ ittibâH sünneti'r-Resûl. Neve-vî'nin Riyözü'ş-şâlihîn ve ei-£ziidr'ında-ki hadislere Şa/rî/ıayn'den seçilen hadis­lerin de eklenmesiyle beş ana bölüm ha­linde düzenlenen eserde farz ve nafile ibadetler, insanı manen yücelten fazilet­ler, helak edici günahlar, mubah âdetler ve kıyamet günü meydana gelecek olay­lar ele alınmıştır. Eserin Süleymaniye Kü-tüphanesi'nde bulunan 1. cildi ⁸⁰ ilim, iman, namaz, zekât ve sadaka, oruç, hac, Kur'an okuma, zikir ve dua konularının yer aldığı birinci bölümü­nü ihtiva etmektedir. Tamamının günü­müze ulaşmadığı anlaşılan kitabın aynı cildinden diğer bir nüsha da British Mu-seum'da ⁸¹ bulunmaktadır. ⁸²

3. el-Evâmir ve'n-nevâhî. Kütüb-i Sitte'de yer alan bu konulara dair hadislerin bir araya getirildiği eser iki kısma ayrılmış, birinci kısımda 424 başlık altında 934 hadis, ikinci kısımda 445 başlık altında 758 hadis kaydedilmiştir. Konu başlıkları alfa­betik olarak düzenlenen ve hadislerdeki bazı garîb kelimelerle ilgili açıklamalara yer verilen eser tek nüshasına dayanıla­rak yayımlanmıştır. ⁸³

4. el-Fe-tâva'n-nebeviyye fi'1-mesâ'ih'd-dîniy-ye ve'd-dünyeviyye. Fıkıh konularına göre düzenlenen eserin sonu eksik bir nüshası Kahİre'debulunmaktadır.⁸⁴ İbnü's-Sika es-Sayrafî ayrıca. Kitâbü'î-Vcfd ve'l-vacîd adlı bir eser kaleme aldı­ğını ve bu çalışmasında insan bedeninde­ki organları ilgilendiren günah ve sevap­lara dair hadisleri topladığını söylemek­tedir.⁸⁵

Bibliyografya :

İbnü's-Sika es-Sayrafi, el-Euâmir ue'n-neüâhî (nşr. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İs­mail eş-Şâfiî), Beyrut 1418/1998, s. 296, 492; Zehebî, Mu^cemü'ş-şüyûh: el-Mufcemü'l-kebîr (nşr. M.Habîbel-Hîle),Tâif 1407,1, 177,216-217; 11, 204; Fâsî. Zeytü't-Takyîd fi ruuâti's-sü-nen ue'(-mesânîd(nşr Kemâl Yûsuf el-Hût), Bey­rut 1410/1990,1, 142, 469; ibn KâdîŞühbe, et-Târih (nşr. Adnan Dervîş), Dımaşk 1994, i, 266; İbn Hacer, ed-Dürerü'l-kâmine, II, 65; Keşfü'z-zunûn. I, 345; Fİhristü'i-kütiibi'l-'Arabiyyeli'i-mahfûza fi'l-Kütübhâneti't-Hidîüiyye, Kahire 1308, VI, 160; Brockelmann, GAL, II, 208; SuppL, II, 203; Hediyyetü'l-'ârifın, I, 315; îzâ-hu'l-meknûn, II, 158.

İBNÜ'S-SİKKIT

Ebû Yûsuf Ya'küb b. İshâk es-Sikkît (ö. 244/858) Arap dili âlimi ve edip.

186 (802) yılı civarında Bağdat'ta doğ­du. Babasının lakabı olan Sikkît'e (çok sus­kun) nisbetie İbnü's-Sikkît diye tanındı. Babası lügat âlimi olup dilci Ali b. Hamza el-Kisâî'nin arkadaşıydı. Bağdat'ta çocuk­lara ders vererek geçimini sağlıyordu. İb-nü's-Sİkkît öğrenimine babasının yanın­da başladı; ardından Kutrub, Yahya b. Ziyâd el-Ferrâ, Ebû Ubeyde et-Teymî, As-maî, Ebû Abdullah İbnü'l-A'râbî, Ahmed b. Hatim el-Bâhilî, Ebû Amr eş-Şeybânî, Ali b. Mugîre el-Esrem ve Ebü'l-Hasan el-Lihyânî gibi lügat ve dil âlimlerinin tale­besi oldu. Fasih dil öğrenmek, garip ve nâdir lugatlar, emsal ve ahbâr derlemek için bir süre bedeviler arasında yaşadı. Daha sonra Bağdat'ın Kantara semtinde babasıyla birlikte çocuklara ders verme­ye başladı. Abdullah b. Tâhir'in çocukla­rıyla Halife Mütevekkil-Alellah'ın oğulları Müeyyed- Billâh ve Mu'tez- Billâh'm hoca­lığına kadar yükseldi. Ancak saraya gir­mesi hayatına mal oldu. Bir sohbet sıra­sında Mütevekkil-Alellah, Şîa'ya müte­mayil olduğu bilinen İbnü's-Sikkît'e Müey­yed ve Mu'tezz'i mi yoksa Hz. Hasan ve Hüseyin'i mi daha çok sevdiğini sordu. İb­nü's-Sikkît. Resûl-i Ekrem'in torunlarını tercih ettiğini, hatta Hz. Ali'nin kölesi Kanber'i büe Müeyyed ve Mu'tez'den da­ha çok sevdiğini söyledi. Bu cevaba çok kızan halifenin emri üzerine linç edilerek öldürüldü.⁸⁶ Kemâleddin el-Enbârî, İbnü's-Sikkît ile Mü­tevekkil arasında geçen konuşmaya dair farklı bir rivayeti kaydeder.⁸⁷ Bilhassa Küfe nahviyle lü­gat sahalarında otorite olan İbnü's-Sik­kît, hem çağdaşlarının hem daha sonra­ki âlimlerin takdirlerini kazanmış, arala­rında Ebû Hanîfe ed-Dîneverî, Ebû Saîd es-Sükkerî ve Mufaddal b. Seleme gibi dil âlimlerinin bulunduğu öğrenciler ye­tiştirmiştir.

İbnü's-Sikkît çok sayıda şiir derleyerek bunları rivayet etmiş ve açıklamıştır. Onun rivayet veya şerhettiği divanların sayısı otuzu aşmaktadır. İlk olarak Ebü'n-Necm el-iclî'nin şiirlerini derlemiş, bu çalışma onun tanınmasını sağlamıştır.⁸⁸ Derlediği İmruülkays. Nâbiga el-Ca'dî, Hutay'e. Lebîd b. Rebîa, Cerîr b. Atiyye ve Kümeyt el-Esedî gibi şairlerin divanlarından sadece Müzerrid b. Dırâr el-Gatafânî'nin divanı günümüze ulaşmıştır.⁸⁹ Ay­rıca Urve b. Verd. Nâbiga ez-Zübyânî, Kays b. Hatîm. Ebû Nüvâs, Tarafe b. Abd. Kat­ta! el-Kilâbî, Ebû Duâd el-İyâdî, Tufey! el-Ganevî ⁹⁰ Ahtal, Meymûn b. Kays el-A'şâ, Züheyr b. Ebû Sülmâ, Ömer b. Ebû Rebîa, Hansa ve Amr b. Kamîe'nin divan­larıyla el-MıfaIlakâtü's-sebc\ de şerhet-miştir.

Eserleri.

1. Işlâhul-mantik. Dil ha­talarını düzeltmek için yazılan ve üzerin­de çeşitli çalışmalar yapılan eser Ahmed Muhammed Şâkir ve Abdüsselâm Mu­hammed Hârûn tarafından yayımlanmış­tır (Kahire 1949, 1956, 1970, 1987).

2. el-Elfâz. Konulara göre düzenlenmiş bir sözlük olup kelimeler mensur ve manzum örnekler verilerek açıklanmıştır.⁹¹ Hatîb et-Tebrîzî eseri Kenzü'l-huffâz fî Kitabi Tehzî-bi'1-elfâz adıyla şerhetmiştir. Bu şerhin Luvîs Şeyho (Beyrut 1896-1898) ve Salih b. Ali (Kahire 1325/1907) tarafından yapılmış iki neşri vardır. Şerhte geçen örnek beyit­leri Yûsuf b. Hasan es-Sîrâfî'nin açıkladığı kaydedilmektedir. ⁹²

3. el-£zddd. ⁹³

4. el-Kalbü ve'1-ibdâl. Bün­yelerinde harf dönüşümleri bulunan veya farklı harflerin birbiri yerine kullanılabil­diği Arapça kelimelere dair bir sözlüktür. August Haffner eseri önce 1903'te Bey­rut'ta, daha sonra Texte zur Arabischen Lexikographie adlı eserinin içinde ⁹⁴ yayımlamıştır. Bu ça­lışmanın el-Kenzü'1-luğavî fi'1-lisâni'l-cArabî ismiyle tıpkıbasımı yapılmış ⁹⁵ Kitöbü'l-İbdâladıyla Hüseyin Muhammed Muhammed Şeref tarafın­dan da neşredilmiştir (Kahire 1978).

5. Hurûfü'l-memdûd ve'1-makşûr.⁹⁶ Müellifin baş tarafın­da maksûr ve memdûd isimlerle, munsarif ve gayri munsarif kelimelere dair bilgi verdiği eseri Hasan Şâzelî Ferhûd ⁹⁷ ve Muhammed Muhammed Saîd (Kahire 1985) yayımlamıştır.

6. el-Hurûtü'Uetî yütekellem bihâ fî gayri mevdı'ihâ. Müstear kelimelerle şiirde vezin gereği asıl yapısı değiştirilmiş olarak kullanılan bazı müfretler, tağlib yoluyla kullanılan tesniyeler, tekil ve ikil yerine kullanılan bazı cemi kelimeleri ele alan bu risale, bü­yük ihtimalle müellifin günümüze ulaş­mamış el-Müşennâ ve'1-mübenna ve'l-mükennâ adlı eserinin bir bölümüdür. Ramazan Abdüttevvâb tarafından önce bir dergide ⁹⁸ daha sonraŞeid-şetü kütüb içerisinde ⁹⁹ çeşitli notlar, müellif ve eserlerine dair uzunca bir mukaddimeyle birlikte yayımlanmış­tır. Naşir, bazı kaynaklarda İbnü's-Sikkît'e nisbet edilen Mecâzü mâ câ'e fi'ş-şicr ve hurrife çon cihetihîadh kitabın da bu eser olduğu görüşündedir.

7. el-Bahş. Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye'de ve el-Mekte-betü't-Teymûriyye'de yazma nüshasının olduğu kaydedilmektedir.¹⁰⁰

8. el-Makşûr ve'l-memdûd. Bir konu sözlüğü olduğu ve Medine'de Arif Hikmet Kütüphanesi'nde yazmasının bulunduğu bildirilmektedir. ¹⁰¹

9. Mantıku't-tayr.¹⁰²

İbnü's-Sikkîfin derlediği veya şerhetti-ği divanlardan yayımlananlar şunlardır: Dîvânü'I-Hutoy'e ¹⁰³ Dîvânü'l-Müzerrid b. Dirâr ¹⁰⁴ Dîvânü Vrve b. ei-Verd ¹⁰⁵ Dîvânü Kays b. el-fiatîm ¹⁰⁶ Dîvânü''n-Nâbiğa eZ'Zübyönl ¹⁰⁷ Dîvânü Tarafe ¹⁰⁸ Dîvânü 7-Hansâ1.¹⁰⁹ İbnü's-Sikkît, sahâbîAbbasb. Mir-dâs'ın divanını da tertip etmiş, ancak eser günümüze kadar gelmemiştir.

Müellifin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-Beyân, ed-Ducâ Ebyâtü'l-meâni, el-Ecnâs, el-Emşâl, es-Serc ve'1-licâm, Serikâtü'ş-şıfarâ ve me'ttefekü 'aleyh, Tabakâtü'ş-şu'arâ', el-Ensâb, el-Enva1, el-Eşvât, el-Eyyâm ve'I-leyâlî, Facale ve efoe, el-Fark, Ga-rîbü'I-Kur'ân, Halku'l-insân, el-Haşe-rût, ei-İbil, Meâm'ş-şicr, Metâni'ş-şicr el-Kebîr, Me'âni'ş-şfr eş-şağîr, el-Mü-sennû ve'1-mübennâ ve'1-mükennâ, el-Müzekker ve'i-mtfenneş, en-Nebât ve'ş-şecer, en-Nevddir, et-Taşğir, et-TevsFa fi kelâmi'l-'Arab, el-Vühûş. ¹¹⁰

Bibliyografya :

İbnü's-Sikkît. el-Hurûf{Şelâ$etü kütüb için­de, nşr. Ramazan Abdüttevvâb). Kahire 1402/ 1982, s. 49-113; a.e.: el-Hurüfü'ilett yülekel-iemü bihâ fi gayri meudı'ihâ [nşr Ramazan Ab­düttevvâb, HaüliyyâLü Câmi'ati 'Ayni'ş-şems külliyyeti'1-âdâ.b içinde), XII, Kahire 1969, s. 129-192; Ebü't-Tayyib el-Ugavî, MerâÜbü'n-nahutyyîn{nşî. Muhammed Ebü'l-Fazl), Kahire 1375/1955, s. 95-96; İbnü'n-Nedîm, el-Fihrist, s. 72-73; Hatîb, Târıhu Bağdâd, XIV, 273-274; İbn Hayr, Fehrese, s. 343, 381 -382, 474; Kemâ-leddin el-Enbârî, Nüzhetü'l-elibbâ' (nşr ibrahim es-Sâmerrâî), Zerkâ (Ürdün) 1405/1985, s. 138-140;Yâküt. Mu'cemü't-üdebâ',XX, 50-52; ib-nü'l-Kıftî, inbâhü'r-ruuât, IV, 56-63; İbn Halli-kân, Vefeyât.Vl, 395-401; Süyütî, Buğyetü'l-vu'si, II, 349; Brockelmann, GAL, 1,117; SuppL, I, 45; Sezgin, GAS, VIII, 129-240; IX, 137-138; Muhyiddin Tevfîk İbrahim, İbnü's-Sikkît el-Lu-ğaüî, Bagdad 1969; Hasan Akarsu, İbnü's-Sik­kît. Ebû Yûsuf b. ishâk, Hayatı, Şahsiyeti (li­sans tezi. İstanbul 1970). İÜ Ed. Fak.;F. Krenkow, "Tufail al-Ganevi, a Poem from Lhe Asmaiyyât in the Recension and with the Comments of İbn as-Sikkit", J/?AS( 1907), s. 815-877; Mu­hammed Receb el-Beyyûmî. '"Âlim cer? yesteş-hid", ME, XXXIV (1962), s. 177-182; Muham­med Salih et-Tikritî, "İbnü's-Sîrâfî ve Kitâbü Iş-lâhi'l-mantık", MMİlr., XXXV/3 (1984), s. 238-256; Moh. Ben Cheneb. "İbnüssikkît", İA, V/2, s. 874; "ibn al-SikkiL", EF (İng.), III, 940-941; Ra­mazan Abdüttevvâb, "İşlâhu'l-mantık", Tl, V11I, 1-18, Kahire; inâyetuilah Fâtihi Nijâd, "İbn Sik-kît", DMBİ, ][], 698.