Иҹтимаи-сијаси мүталиәЛӘрин әсаслары

(4-5) DÖVLӘTLӘR ARASINDAKI İNTEQRASİYA VӘ DEZİNTEQRASİYA PROSESLӘRİ

Bu bölmə dövlətlər və ölkələrin bir-birinə nisbətən yaxınlaşması və ya uzaqlaşmasından bəhs edir. Milli dövlətlərin bir-birləri ilə yaxınlaşmasına “inteqrasiya”, uzaqlaşmasına isə “dezinteqrasiya” deyilir. Inteqrasiya prosesləri hətta bir siyasi vahidin daxilində də gedə bilər və bu hansısa dövlətin coğrafi baxımdan ayrı-ayrı əyalətlərinin daha sıx birləşməsinə və milli vəhdətin gerçəkləşməsinə səbəb olur. Әksinə, bir ölkənin müxtəlif coğrafi və ya inzibati bölgələri arasında dezinteqrasiya proseslərinin baş verməsi, millətin bölünməsi və milli vəhdətin pozulmasına gətirib çıxara bilir.

Dövlətlərarası münasibətlərdə belə prosesləri doğuran amillərin ortaya çıxması, hərtərəfli təbiətə malikdir. Belə ki, inteqrasiyanı və ya dezinteqrasiyanı doğuran faktorlar mövcud olduqca, bu proseslər özləri də mövcud olacaq. Әksinə, həmin amillər aradan getdikdə, belə proseslər də ortadan qalxacaqdır. Çünki, amillər dəyişmək qabiliyyətinə malikdirlər və səbəbdən, həmin hadisələr dəyişə bilirlər.

Məsələn, ümumi təhlükə qarşısında qalan ölkələrin inteqrasiyası və müttəfiqliyi üçün həmin təhlükə əsas yaxınlaşma amilinə çevrilə bilər. Bu halda, həmin ölkələr bir beynəlmiləl təhlükəsizlik qurumu çərçivəsində inteqrasiya olunurlar. Mümkündür ki, müxtəlif hissələrdən təşkil edilmiş bir dövlət üçün təhlükə mənbəyinə çevrilmiş başqa bir dövlət ilə dil tapa bilə, ya həmin ölkənin ayrı-ayrı hissələrində müəyyən dəyişikliklər baş verər və ya yeni yaranan hökumət onu təhdid edən dövlətlə sülh sazişi əldə edə bilər. Bununla da, vəziyyət tamamilə başqa şəklə düşər. Digər halda isə, yeni hökumətlərin yaranması ilə inteqrasiya prosesi dayandırılır və münasibətlər əks istiqamətə yönəlir. “Sento” blokunun dağılması bu mövzu üçün yaxşı nümunə ola bilər. Şah dövründəki Iran ABŞ-ın əlaltısı olaraq, SSRI-yə qarşı regionda yaradılmış “Sento” blokunun əsas üzvü sayılırdı və o, SSRI-ni özü üçün təhlükə mənbəyi sayırdı. Islam inqilabından sonra hökumətin dəyişilməsi ilə Iran müstəqil siyasət yürütməyə başladı və ABŞ-ın mövqeyini müdafiə etməyi birdəfəlik rədd etdi. Bununla da, bölgədəki ABŞ-ın maraqlarına qulluq edən inteqrasiya prosesi pozuldu.

Inteqrasiya və dezinteqrasiyanın keçmiş tarixdə də nümunələri mövcud olmuşdur. Lakin, XIX və XX əsrlərdə “milli dövlət” anlayışının inkişafı və dövlətlərin qarşılıqlı münasibətlərə ehtiyacının artması habelə, beynəlxalq aləmdəki dəyişikliklər səbəbindən inteqrasiya prosesləri də inkişaf etməyə başladı. Belə ki, inteqrasiya daha rəsmi və mütəşəkkil formalarda ortaya çıxdı. Bu günkü regional və beynəlxalq qurum, ittifaq və başqa strukturlar bunun bariz nümunəsidir.

(4-5-1) İNTEQRASİYANIN NÖVLӘRİ

Inteqrasiya tarazlıq baxımından iki dəstəyə bölünür:

1. 
   Qarşılıqlı tarazlıq inteqrasiyası:
   

Bu dəstəyə regional və beynəlxalq qurumlar çərçivəsində hakimiyyət, müstəqillik, bərabərlik və qarşılıqlı ehtiram əsasında, azad şəkildə əməkdaşlıq edən ölkələr daxildir. Onlar bir-birlərilə bərabər hüquqlara malik olaraq rabitələr qurub, birgə fəaliyyət göstərirlər. Belə ölkələr daxil olduqları qurumların hədəflərinə çatmaq üçün daim kollektiv şəkildə fəaliyyət göstərirlər. OPEK, Islam konfransı və BMT buna misal ola bilər.

2. 
   Qarşılıqlı tarazlığa malik olmayan ineqrasiya:
   

Onun adətən daha çox geopolitik səciyyəsi olur. Bu cür birliklərdə aparıcı mövqeyə malik olan güclü bir dövlət, həmin qurumun mehvərini təşkil edir və strukturun hədəflərini habelə, fəaliyyət proqramını müəyyənləşdirir. Digər havadarlıq edən dövlətlər isə, onun ətrafında birləşirlər. Belə inteqrasiyada güclü və qüdrətli bir dövlət, öz imkanlarından istifadə edərək rəhbərliyi əlinə alır. Bu növ inteqrasiyanın mövcud olduğu regional və beynəlxalq qurumlara dünyada çox rast gəlmək olar. Nümunə üçün onların bir neçəsini göstərək:

-Ingiltərənin rəhbərliyi altında, müştərək mənafeli ölkələrin ittifaqı (bu ölkənin 49 sabiq müstəmləkəsindən təşkil edilmişdir);

-Rusiyanın başçılığı ilə sabiq SSRI-nin müştərək mənafeli ölkələrin ittifaqı.

-Səudiyyə Әrəbistanının aparıcı rol oynadığı Fars körfəzi həmkarlıq şurası.

-ABŞ-ın aparıcı rola malik olduğu NATO.

-SSRI-nin başçılığı altındakı keçmiş Varşova müqaviləsi ölkələri.

-ABŞ-ın əsas mövqeyə malik olduğu iqtisadi neft birliyi.
Inteqrasiyaları coğrafi əhatə dairəsi baxımından dörd dəstəyə bölmək olar:

1. 
   Məhəlli səviyyədə - iki və ya bir neçə qonşu ölkələrdən təşkil edilir. Məsələn, Türkiyə və Israil arasındakı təhlükəsizlik birliyi.
   
2. 
   Məntnəqə səviyyəsində - bir geopolitik hövzənin coğrafi əhatə dairəsini təşkil edir. Cənubi Asiya və ya Cənub-Şərqi Asiya kimi məntəqələrin inteqrasiyası.
   
3. 
   Kontinental səviyyədə; bir qitəni əhatə edir. Afrika ölkələri birliyi, Avropa birliyi buna misaldır.
   
4. 
   Ümumdünya səviyyəsində - bunun əhatə dairəsi bütün yer üzünə şamildir. Məsələn, BMT.
   

Inteqrasiyalar mahiyyət və mövzu baxımından da bir-birindən fərqlənirlər. Onların bəziləri iqtisadi, bəziləri siyasi, digərləri isə təhlükəsizlik və müdafiə xarakteri daşıyırlar.