Ihyou ulumid-din

www.ziyouz.com kutubxonasi 71
Mas’ud: «Savolingni qaytadan ber, balki amir tushunmagandir?» dedilar. Savol va javob
ayni yuqoridagi kabi takror bo‘ldi. Shunda Ibn Mas’ud: «Menimcha, o‘sha odam Alloh
yo‘lida, haqni topgan holda o‘ldirilsa, o‘sha holdagina jannatdadir», deya o‘z fikrlarini
aytadilar. Abu Muso (r.a.) Ibn Mas’udning (r.a.) ijtihodini yuksak baholab: «Haqiqat Ibn
Mas’ud aytganidek», dedilar. Haq tolibining insofi shunday bo‘ladi. Agar yuqoridagi kabi
savol darajasi juda past bo‘lgan faqihga aytilsa ham, u buni inkor qiladi va: «Haqni
topgan holda, deb izoh berish shartmi? Bu narsa barchaga ma’lum-ku?» deya e’tiroz
bildirishi tabiiy.
Endi bugungi munozara sohiblarining holatiga boq! Agar raqib tomonidan haqiqat
yuzaga chiqsa bormi, uning yuzlari xijolatdan qizarib, bor kuchini raqibga qarshi ishga
soladi. Va umrining oxirigacha uni yomonlash bilan mashg‘ul bo‘ladi. Ajablanarli tomoni
shundaki, o‘zlarining yuqoridagi kabi o‘rinsiz tortishuvlarini hech uyalmasdan, haq ustida
bir-biriga hamkor bo‘lgan sahobalar munozarasiga o‘xshatib yuborishadi.
7. Qarshisidagi munozarachi hamkorini bir dalildan boshqa dalilga, bir mushkuldan
boshqa mushkulga o‘tishiga mone’lik qilmasligi lozim. Salaflarning munozara uslublari
shunday edi. O‘z foydasi yoki zarariga bo‘lsa ham, tortishuvchi bid’at bo‘lgan tortishuv
uslubining barcha tomonlaridan voz kechishi matlubdir. Sening bu so‘zing qabuli
qilinmaydi, chunki oldingi so‘zinga zid, deya e’tiroz etilmaydi. Haqni qabul qilish, unga
qaytish botilni yo‘qotuvchi bo‘lgani bois vojibdir. Holbuki, tortishuvchilarning barcha
majlislari mudofaa va mujodala bilan to‘la bo‘ladi. Hatto dalil keltirgan bir kishi o‘zining
gumoni ila illat deb, unga asoslangan holda aslga qiyosini zikr qilganida, hukm aynan
mana shu illat bilan muallal (illatli) ekaniga daliling nima? deya darrov e’tiroz bildiriladi.
Dalil keltiruvchi, menimcha illat mana shu, agar bundan ham to‘g‘riroq, ravshanroq biror
fikring, raying bo‘lsa, ayta qol, birgalikda tadqiq qilamiz, deydi. Shunda uning raqibi, sen
zikr qilgan ma’nolardan boshqa ko‘plab ma’nolar bor, men o‘sha ma’nolarni yaxshi
bilaman, faqat ularni aytish mening majburiyatim emas, deb javob qiladi. Dalil
keltiruvchi, bundan boshqa biror da’voying bo‘lsa, keltir, degan kabi taklif bilan
mujodalani davom ettiradi. Raqibi, bu mening vazifam emas, deb o‘zini xalos qiladi va
hokazo. Munozara majlislari shunday savol-javoblar bilan davom etaveradi. Bu miskin
raqibining, men bilaman, faqat aytmayman, chunki bu mening vazifam emas, degan
so‘zlari shariatga nisbatan tuhmat ekanini qaerdan bilsin. Agar mening vazifam emas,
deb da’vo qiluvchi ma’nolarni bilmasa, faqat xasimini ojiz qoldirish uchun shunday da’vo
qilayotgan bo‘lsa, u fosiq, kazzobdir. O‘zida bo‘lmagan narsani da’vo qilgani uchun
Allohga osiy va Uning g‘azabiga duchor bo‘ladi. Mabodo, o‘zi aytgani kabi bilaturib,
burchim emas, deya aytmasa, unda shar’iy amrni yashirgani uchun fosiqdir. Axir undan
musulmon birodari tushunib olish va bilish uchun so‘ragan edi. Agar u kuchli dalil
keltirsa, uni olishi, mabodo u dalil zaif bo‘lsa, u holda zaif jihatlarini tushuntirib berib,
uni jaholat qorong‘uligidan ilm nuri sari eltishi kerak. Diniy ilmlar haqida so‘ralgan kishi,
agar bilsa bilimini yashirmay, javob berishi vojib ekaniga hech qanday ixtilof yo‘q.
Ashobi kiromning mashvarati va salafi solihlarning biror masala haqidagi muzokaralarini
yaxshilab o‘rganib chiq. Ajabo, ular orasida yuqoridagi kabi munozaraning bo‘lib
o‘tganini hech eshitganmisan?
Ulardan biri-birini bir dalildan ikkinchi dalilga, qiyosdan asarga yoki xabardan oyatga
o‘tishdan man’ qilganmi? Ularning barcha munozaralari boshqacha edi. Ular aqliga
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy