Isamatova Nigora Kutpillayevna turkiy tildan fors tiliga o‘zlashgan so‘zlarning fonetik, morfologik va semantik tahlili

III bob bo‘yicha xulosalar 
 
Ishimizning uchinchi bobiga bag‘ishlangan o‘zlashmalarning morfologik tahliliga 
xulosa yasab shuni aytishimiz mumkinki, turkiy tildan fors tiliga o‘zlashgan 
so‘zlarning asosiy qismi ot so‘z turkumiga oid so‘zlardir. Bundan tashqari boshqa 
sifat, fe’l, ravish so‘z turkumida ham turkiy o‘zlashmalar aniqlandi. Son so‘z 
turkumida faqat 2 ta turkiy o‘zlashma aniqlandi. Olmosh so‘z turkumiga mansub 
turkiy o`zlashmalar uchramadi. Ularning fors tili lug‘at tarkibidagi morfologik 
moslashuv jarayoni o‘rganildi va bu hodisa jumlalar tarkibida ko‘rib chiqildi. 
 
95
A.Quronbekov .Fors tili leksikologiyasi. Т., 2008.51-bet.

---

70 
IV BOB. TURKIY TILDAN FORS TILIGA O‘ZLASHGAN 
SO‘ZLARNING SEMANTIK TAHLILI 
O‘zlashmalarning 
moslashuv 
jarayoni 
orasida 
semantik 
jihatdan 
moslashuvning ahamiyati katta va ancha qiziqarlidir. Umuman olganda, leksik 
birliklarning ma’nosi va undagi o‘zgarishlarni o‘rganuvchi semantika 
(semasiologiya) barcha zamonaviy tilshunoslik maktablarida o‘ta muhim 
bo‘limlardan hisoblanadi
96
. Zero, til avvalo muloqot va axborot almashinuvi 
qurolidir. Shuningdek, so‘zning semantik strukturasi, so‘zning leksikografik 
talqini, monosemiya, polisemiya kabi masalalar bilan chambarchas bog‘lanadigan 
bu muammo faqat semasiologiya uchun emas, balki tilning boshqa lingvistik 
bahslari (leksikologiya, leksikografiya, onomasiologiya, etimologiya kabilar) 
uchun ham prinsipial ahamiyatga ega
97
. 
Har bir tilning lug‘at tarkibidan joy olgan har qanday so‘z, xoh u o‘zlashma 
bo‘ladimi, xoh tilning asl lug‘at fondiga oid so‘z bo‘ladimi, birinchi navbatda u 
ma’nolar anglatishi bilan qadrliroqdir. Chunki so‘z ma’no – semasiz yoki tovushli 
(jarangli) belgisiz yuzaga chiqmaydi. O‘z tabiatiga ko‘ra farqlanuvchi bu ikki jihat 
ayni paytda muayyan unsurning yaxlitligini, ajralmasligini tashkil etadi. Tovush 
ma’no–mazmunga xizmat qilishi bois ma’no so‘zning asosiy elementi hisoblanadi. 
So‘z ma’nosi voqelikning til sohiblari tomonidan aynan bir xil, o‘xshash yoki 
yaqin idrok qilinishiga asoslanadi, til egalarining bilish salohiyatiga muvofiq 
tuziladi. Inson shuurida aks etuvchi in’ikos, asosan, kishilarning o‘zaro muloqot 
jarayonida, ularning tilida ro‘yobga chiqadi. So‘z shakli esa so‘z ideal tomonning 
material timsoli hisoblanib, u tufayli ma’no (ideal tomon) suhbatdoshga tushunarli 
bo‘ladi. Demak, so‘zning material tomoni nafaqat ideal (ma’no) tomonini 
ifodalaydi va ro‘yobga chiqaradi, balki ideal tomonning kommunikativ, umumiy, 
tushunarli bo‘lishi uchun xizmat qiladi. Ideal tomon material tomonsiz mavjud 
96
Гайсина Г.Р. Персидскиe заимствования в башкирском языке: Автореф. дис. …канд. филол. наук. – Уфа, 
2008. – C. 7. 
97
Қўчқортоев И. Ўзбек тили лексик семасиологияси ва унинг актуал вазифалaри // Ўзбек тили ва адабиёти.
– Тошкент: Фан, 1982. – № 6. – Б. 27. 

---

71 
bo‘lolmasligi kabi, material tomon ham ideal tomonsiz yuzaga kelmaydi. So‘z 
yangilanibgina, yangi qiyofaga kiribgina qolmay, shuningdek, o‘z fonetik 
ko‘rinishi (shaklini) ni o‘zgartirmagan holda semantik o‘zgarishlar negizida qayta 
maydonga chiqishi mumkin
98
. 
So‘z o‘zlashishi dastlab so‘z va uning ayrim leksik ma’nolari holatida yuz 
berib, semantik tuzilishi to‘la o‘zlashmaydi. Chunki tilga kirib kelgan dastlabki 
davrda o‘zlashmaning ma’nosi to‘la beriladigan va ifodalanadigan kontekstda hali 
shakllanmaydi. Zero, u xalqlarning o‘zaro madaniy munosabatiga bog‘liq holda, 
unga tobe munosabatda qabul qilingan narsa va predmetlarni ifoda etuvchi leksik 
ma’nosi orqaligina qabul qilingan bo‘ladi
99
.
Chet so‘z asta–sekin tilda ma’lum leksik birliklar bilan bog‘liq holda ishlatila 
boshlaydi. Nutqda muayyan qo‘llanish shakllarini oladi. Til egalari ona tillaridan 
unga mos ekvivalent topishga harakat qilishadi. Mabodo, shunday til birligi bo‘lsa, 
o‘zlashmaning ma’nosi yanada oydinlashadi va konkretlashadi. Uning tilda 
qo‘llanilish o‘rni belgilanib, ishlatilishi aktuallashadi. Nomlangan faktorlar chet 
so‘z ma’nosiga, u anglatuvchi tushuncha va tasavvurlarga ham ta’sir qiladi. Zero, 
chet so‘zning ma’nosi qabul qiluvchi tilning lug‘at tarkibi, taraqqiyot darajasiga 
qarab to‘la, qisman va hatto butunlay o‘zgarib ham o‘zlashishi mumkin
100
. 
Turkiy tildan fors tiliga o‘zlashgan so‘zlarning semantikasidagi o‘zgarishlarni 
o‘rganish ancha qiziqarli va shu bilan birga unda biroz murakkab va nozik qirralari 
mavjud. 
Birinchidan
 
fors tilidagi turkiy o‘zlashmalar uzoq muddatli vaqt mobaynida
o‘zlashgan. Ilk turkiy elementlar islomdan keyingi davrning boshlariga to‘g‘ri 
kelsa, XIX asrga kelib ham ularning fors tiliga kirib kelishi davom etgan. Ana shu 
katta davr ularni ma’no jihatdan tadqiq etishda biroz qiyinchilik tug‘diradi. 
Ikkinchidan turkiy tillardan o‘zlashmalar fors tilidagi boshqa arab yoki 
yevropa (fransuz, ingliz va rus) tillaridan kirgan o‘zlashmalar singari muayyan va 
98
Дадабоев Ҳ ., Ҳамидов З., Холмонoва З. Ўзбек адабий тили лексикаси тарихи. –Тошкент: Фан, 2007. 
– Б. 102. 
99
Ўзбек тили лексикологияси. – Тошкент: Фан, 1981. – Б. 271. 
100
Жуманиёзов О. Ўзбек тилидаги герман тиллари ўзлашмалари. – Тошкент: Фан, 1987. – Б. 85-86. 

---

72 
aniq bir tildan o‘zlashmagan. Bunda bir qator turkiy tillar oilasiga mansub bo‘lgan 
tillar nazarda tutiladi. Ammo, bu fors tiliga o‘zlashmalarning kirib kelishida barcha 
turkiy tillar ishtirok etgan degani emas. Hozirgi fors tili lug‘at tarkibidagi turkiy 
o‘zlashmalarning asosiy qismi ozarbayjon, turk va shu kabi boshqa o‘g‘uz 
tillaridan kirganligini ta’kidlash lozim. Ularning o‘zlashgan davri asosan 
XV asrdan buyog‘idir. Shuning uchun ko‘pgina adabiyotlarda “ozarbayjoncha 
so‘zlar” deb ham beriladi. Forsiy manbalarda esa ىناجیبرذآ ىاه هژاو 
vājehā-ye 
āzarbayjāni 
“ozarbayjoncha so‘zlar” va ىناجیبرذآ – ىكرت ىاه هژاو 
vājehā-ye torki–
āzarbayjāni
“turkiy–ozarbayjoniy so‘zlar” deb beriladi. 
Mazkur magistrlik dissertatsiyamizning to‘rtinchi bobida turkiy tildan fors 
tiliga o‘zlashgan so‘zlarning semantikasi tahlil etildi. Bunda asosan ma’no 
kengayishi, ma’no torayishi, yangi ma’no kasb etish va ma’no o‘zgarishisiz 
ko‘chishi kabi semantik xususiyatlar o‘rganildi.