İsmail hakki iZMİRLİ 4 İsmail hakki tekkesi 4

Bibliyografya :

Sa"d b. Abdullah el-Kummî, el-Makâlât ve'l-fı-rak(nşr. M. Cevâd Meşkûr). Tahran 1963, s. 102-106; Nevbahtî. Fira/cu 'ş-Şîea, s. 90-93; Eş'arî. Makâtat (Ritter), s. 17-31; Küleynî, el-Uşûlmi-ne7-/fâ/î(nşr. Ali Ekberel-Gafiarî), Tahran 1388, I, 328-343, 525-535; a.mlf.. er-Rauza, Tahran 1381, s. 80; Nu'mânî. Kİtabü't-Ğaybe, Tahran 1318, s. 2-4 vd., 39-69, 74-79; Keşşî. er-Rİcâl, Bombay 1317, s. 165, 390-391; İbn Bâbeveyh. Kemâlii'd-dîn ue ta/nâmü'n-nı'me (nşr. Ali Ek-ber e!-Caffârî). Kum 1405, I, 2-3; II, 503, 516; a.mlf., Rİsâletü'l-İ'tikadâLi'l-İmâmiyye: Şiî-İmâmiyye'nİn İnanç Esasları (trc. Ethem Ruhi Fığlalı), Ankara 1978, tür.yer.; Şeyh Müfîd. Euâ'ilü.'1-makâlât (nşr. Abbas Kulî Çerendâbî), Tebriz 1363-64;a.mlf.. Kitâb al-lrshâd(trc. I. K. A. Howard). London 1981, lür.yer.; Bağdadî, el-Fark (Abdülhamîd), s. 53, 54-72; Şerif el-Mur-tazâ. el-Fuşülü'l-muhtâre, Necef 1360, II, 111; EbûCa'feret-Tûsî, K((â6ü7-Ğaybe(nşr. İbadul­lah Tahrânî- Ali Ahmed en-Nâsıh), Kum 1411, s. 105-106, 127-156. 345-415; Şemseddin İbn Tolun, et-E'immetü'l-hnâ'aşer (nşr. Selâhaddin el-Müneccid], Beyrut 1377/1958, tür.yer.; Mah­mûd Şükrî el-Âlûsî, Mu.htaşarü't-TuhfeÜ'1-lsnâ-'aşeriyye (trc. Gulâm Muhammed b. Muhyiddin b. Ömer, nşr. Muhibbüddin el-Hatîb), İstanbul 1396/1976, s. 193-200; D. M. Donaldson, The Shi'ite Relİgton, London 1933, tür.yer.; H. Cor-bin. History oflslamİcPhilosophy, London 1933, s. 31-73; a.mlf., En islam Iranien, Paris 1971-72,1-1V; J, N. Hollister. TheShl'aoflndia, London 1953, s. 24-194; M. Cevâd Mağniyye. Ma'a'ş-ŞÎ'ati'l-İmâmiyye{eş-Şl'afİ'l-mîzân için­de), Beyrut 1956, s. 427-447; Seyyid Muham-med Ali, Hulefa'ü'r-Resûl el-İşna'aşer, Kerbe-lâ 1382/1962, tür.yer.; Ali M. Ali Duhayyil, et-İmâm el-Mehdî, Necef 1385/1966, tür.yer.; Ne-bîle Abdülmün'im Dâvûd, rieş'elü'ş-Şi'ati'l-İmâ-miytje, Bağdad 1968, tür.yer.; Hamid Algar, Re-Ugion and State in Iran, 1785-1906: The Role of ulama in the Qajar Period, Berkeley 1969, tür.yer.; Hüseyin Mîrca'ferî, Safeuîler Devrinde İran Kültür ve Medeniyeti (doktora tezi, 1972), İÜ Merkez Ktp., nr. 9030; M. M. Mazzaouj. The Origins of the Safaıvİds, Wiesbaden 1972, tür.yer.; M. Husayn Tabâtabâi, The Shi'iteİslam (tre. Seyyed Hossein Nasr), New York 1975, s. 211 -215; A. Hairi. Shi'ism and Constitutional-isminlran.Leiden 1977; S. H. M. Jafri. Ttıe Or­igins and Early Devetopment ofShi'a islam, London ]979;Âyetulları Humeynî, İslam Fıkhın-da Devlet (trc. Hüseyin Hatemi), İstanbul 1979, s. 51-66; A. K, S. Lambton, Slate and Govern­ment in Medieval İslam, New York 1981, s. 264-287; J. M. Hussain. TheOccultationofthe Twelfth imam, Cambrîdge 1982, s. 79-126; Marımûd Şâkir. Sükkânü'l-'âlemi'l-İslâmî.Bey-rut 1403/1983, s. 25; Ethem Ruhi Fığlaiı, İmâ-miyyeŞîası, İstanbul 1984,tür.yer.; M. Momen. An Introduction toShi'a İslam, London 1985, s. 109, 161-184, 282; W. Madelung, "Authority in TVvelver Shiism in Üıe Absence of the imam", Religious Sclıoo! and Sects in Medieoal İslam, London 1985, s. 163-173;S. A. A. Rizvi. A Socİo-Inteüectuai History of the Isnâ 'Ashari Shi'İs in Indİa, Canberra 1986, [-11; a.mlf. - N. Q. King. "SomeEastAfricanlthna-asheriJamaats (1840-1967)", Journal ofReligîon in African, V, Lei-den 1973, s. 12-22; Mustafa Öz, İmamlyyeŞi-asmda Ontkinci İmam ue Mehdi İnancı, İs­tanbul 1995, s. 43-67, 72-77; E. Kohlberg, "From Imamiyye to Uhnâ-'ashariyya", BSOAS, XXX1X(]976), s. 521-534; Cl. Huart, "İsnâAşe-riye", M, V/2, s. 1124-1125; S. H. Nasr. "Ithnâ cAşliariyya", El2 (İng.). IV, 277-279; Ziya Musa Buniyatov. "Azerbaycan", DİA, IV, 317;AbduIa-ziz Sachedina. "itnâ 'Asharîyah", TheOxford Encyclopedia of Modern Istamic World (ed. I. L. Esposıto), Oxford 1995, [][, 346-349.

Kelâm.

Siyasî anlamda Ali yanlısı olan zümreler ilk zamanlarda, bizzat Hz. Ali tarafından reddedilen aşın fikirlere sa­hip bir kesim hariç dinî inanç ve düşün­celerinde farklı anlayışlar taşımıyordu. Ancak Emevîler'in ve ardından Abbâsî-İer'in Ehl-i beyt aleyhine yürüttüğü poli­tikalarla giderek gruplaşmalar başlamış, hilâfetin Hz. Ali ve evlâdına ait olduğu fikri etrafında birçok grup zuhur etmiş, başta yönetimle ilgili hususlar olmak üze­re çeşitli düşünceler geliştirilmiş ve bun­ların dinî prensiplerle ilişkilendirilmesine çalışılmıştır. Muahhar İsnâaşerî müellifleri tarafından fırkanın ilk dönem kelâm-ıları olarak takdim edilen II. (VIII.) yüz­yılda Zürâre b. A'yen, Hişâm b. Hakem, Isâ b. Ravza, Hişâm b. Salim el-Cevâlikî; III. (IX.) yüzyılda FazI b. Şâzân, Dâvûd b. Esed b. A'fer, İsmail b. Muhamrned el-Mahzûmî gibi âlimler yetişmiş ²⁵⁴ bunlar, ulûhiyyet meseleleriyle birlikte kader ve imamet gibi konularda eserler kaleme almışlardır. Ancak bu âlimler itikadî problemlerle ilgili mese­lelerde fikir birliği içinde olamamış, belir­li bir inanç sistemi oluşturamamış ve bir kelâm yöntemi belirleyememiştir. Döne­min mezhepler tarihi kaynaklarında Râfiziyye adıyla da anılan fırka Eş'arî'nin be­lirttiğine göre ilk yıllarda meselâ Allah'ın cismi olup olmadığında altı, ilâhî sıfat­larda dokuz, Allah'a bedâ isnadında üç, Kur'ân-ı Kerîm'in mahlûk olup olmadığın­da iki, kulların fiilleri konusunda üç, Al­lah'ın iradesinde dört, istitâat meselesin­de yine dört gruba ayrılmıştır.²⁵⁵ Mutezile âlimi Hayyât, gruplar­dan bahsetmeksizin hâkim anlayışı ifade etmek üzere Mutezile ile teması olan pek az sayıdaki âlim hariç Râfizîler'in antropomorfik bir tanrı telakkisine sahip olduk­larını, Allah'a suret, hareket, sükûn, yak­laşma, uzaklaşma ve hacim nisbet ettik­lerini kaydetmiştir. Ona göre bu grup ka­der meselesinde cebri bir anlayışa sahip olmuş, Kur'an'da ziyade ve noksanlık bu­lunduğunu ileri sürmüş, siyasî hususlar­la ilgili olarak da Resûl-i Ekrem'in açıkça Hz. Ali'yi halife tayin ettiğini, ashabın bü­yük çoğunluğunun Hz. Peygamber'in bu sözünü yerine getirmeyerek günaha gir­diğini iddia etmiştir.²⁵⁶ Hayyât ve Ebü'l-Hasan el-Eş'arî gibi müellif­lerin ilk dönem İmâmiyye âlimleriyle ilgili verdikleri bilgilerde, hilâfetin Ali ve çocuk­larına ait olması gerektiği ortak düşün­cesi dışında gerek ana hatlarıyla imamet nazariyesi gerekse itikadî konularda bir açıklık olmadığı görülmektedir.

İsnâaşeriyye, III. (IX.) yüzyılın son çey­reğinden başlayarak IV. (X.) yüzyılda ken­disini diğer gruplardan ayıran on iki imam anlayışını ve sonuncusunun mehdî olup gaybete çekildiğini ortaya koymak üzere çeşitli deliller geliştirmiştir. IV, (X.) yüzyı­lın önde gelen kelâm âlimleri Muhammed b. Bişr el-Hamdûnî, Muhammed b. Ka­sım el-Bağdâdî, Hasan b. Mûsâen-Nevbahtîve Ebû Sehl İsmail b. Ali en-Nev-bahtî gibi müellifler hem inanca hem de siyasî konulara yönelik çalışmalar yapmış­lardır.²⁵⁷ Şüphesiz bunla­rın arasında Nevbahtî ailesinin özel bir ye­ri vardır. Mutezile kelâmcılanyla münasebet halinde bulunan ve onların rasyo­nel metotlarından yararlanan Ebû Sehl ile yeğeni Hasan b. Mûsâ imameti nü­büvvet bahsi içinde ele almış, öte yan­dan gaybet doktrinini muayyen bir sis­teme oturtmaya gayret etmiştir. Ayrıca bu yüzyılda, eskiden beri toplanmaya ça­lışılan imamların sözleri Küleynî tarafın­dan yeniden derlenmiş ve büyük bir ko­leksiyon oluşturulmuştur. el-Kâfî adın­daki bu koleksiyonun ilk kitabı olan eî-Uşûl mine'1-Kâfî inanç konularına ait rivayetlere tahsis edilmiş olup burada di­nin usulü tevhid ve hüccet şeklinde ikiye ayrılmış, tevhidle ilgili olarak Allah'ın var­lığı, O'nun ancak Kur'an'da kendisine nis­bet ettiği isimlerle anılabileceği, O'nu görmenin imkânsızlığı, irade ve meşîeti-nin diğer fiilî sıfatlar gibi hadis olduğu, O'na cisim ve suret izafe edilemeyeceği gibi rivayetler aktarılmış, ardından kader ve kaza konularına geçilmiştir. Hüccet bölümünde ise peygamberliğin gerekli­liği, Hz. Peygamber'in vefatından sonra Allah'ın hüccetinin imamlar olduğu kay­dedilmiş, onların dönemlerinin en fazilet­lisi kabul edildikleri, özel bilgiyle donatıl-mışlıklan gibi sıfatlan ve on iki imamla ilgili naslar sıralanmıştır. Ay­rıca eserde İmametin İslâm'ın esasların­dan biri olduğu (II, 33) ve Kur'ân-ı Ke-rîm'de eksikler bulunduğu yolundaki rivayetler nakledilmiştir. Küley-nî'nin eseri, çelişkili rivayetler içermesi ve Kur'an'ın korunmuşluğuna halel getiren yaklaşımlara yer vermesi gibi sebeplerle hem eleştirilmiş hem de yetersiz sayılmış ve aynı asrın son çeyreğinde vefat eden Şeyh Sadûk Risâlelü'l-i'tikâdât adlı ese­rini kaleme almak zorunda kalmıştır. He­nüz aklî istidlallere yer verilmeyen eser­de belli başlı inanç konularıyla ilgili riva­yetler farklılıklardan arındırılarak ve ge­nellikle Mu'tezilî anlayış paralelinde ak­tarılmıştır. Kitapta nübüvvet konusu üzerinde durulurken peygamberlerin ve imamların masumiyetine temas edilmiş, Kur'an'da ziyade ve noksanlık bulunma­dığı bilhassa belirtilmiştir.

İsnâaşeriyye inancı, Şeyh Sadûk'tan sonra Öğrencisi Şeyh Müfîd ve Şerîf el-Murtazâ tarafından bir sisteme kavuştu­rulmaya çalışılmıştır. Şerîf el-Murtazâ'nın talebesi Ebû Ca'fer et-Tûsî, fırkanın en sistematik kelâm eserlerinden biri olan el-İktişûd îîmâ yetecallaku bi'l-icti-köd'ı kaleme almış, daha sonraki asırlar­da Nasîrüddîn-i Tûsî, İbnü'l-Mutahhar el-Hillî, Kutbüddin er-Râzî gibi fırkanın önde gelen kelâmcilan yetişmiştir.²⁵⁸ Safevîler'in İran'da ikti­dara gelmesiyle ilmî bakımdan yeniden gelişme gösteren İsnâaşeriyye kelâmı ge­nellikle önceki eserlerin şerh ve hâşiyele-riyle devam etmiş, inkarcı akımların et­kili olmaya başladığı dönemlerden itiba­ren bunları reddetmeye yönelik eserler yazılmış, İran devrimi öncesinde ve son­rasında Ali Şeriatı ve Murtazâ Mutahharî gibi fırkanın itikadî ve siyasî konulardaki görüşlerini modern söyleme uygun şekil­de ifadelendiren müellifler yetişmiştir.

İsnâaşeriyye kelâmı sistemli hale gel­dikten sonra usûlü'd-dîn tevhid. adi, nü­büvvet, imamet ve meâd olmak üzere beş, bazan adi ile tevhid ve imametle nü­büvvet birleştirilerek üç esas halinde ele alınmıştır. İmametin müstakil bir iman esası olarak kabul edilmesinin müslü-manların çoğunluğunu iman dairesinin dışında tutmak gibi bir sonuç doğurdu­ğunu düşünen yakın dönem Şiî kelâmcı-ları usûlü'd-dîn ve usûlü'l-mezheb ayırı­mına giderek tevhid, nübüvvet ve meâ-dın usûlü'd-dîni, adi ile imametin usûlü'l-mezhebi teşkil ettiğini belirtmişlerdir.

1. Tevhîd. Klasik eserlerde Mu'tezile'-ye paralel olarak daha çok hudûs delili, sonraları ise Ehl-i sünnet kelâmında kul­lanılan öteki delillerle Allah'ın varlığı ispat edilmiş, tevhidin "Allah'ın sıfatlarının zâ­tının aynı olduğu" anlamına geldiği belir­tilmiştir. İlâhî sıfatlarla ilgili olarak deği­şik gruplandırmalar yapılmışsa da çoğunlukla sübûtî ve selbî ayırımına gidilmiştir. Buna göre Allah'ın sübûtî sıfatları kâdir-i muhtar, alîm, hay, mürîd ve kârih, müd­rik, kadîm ve baki. mütekellim, sâdık ol­mak üzere sekiz, selbî sıfatlan ise birle­şik olmama, cisim, araz ve cevher olma­ma, hadislere mahal teşkil etmeme, gör­meye konu teşkil etmeme, şeriki bulun­mama, sıfatları zâtına mugayir olmama, hiçbir şeye ihtiyacı bulunmama olmak üzere yedi olarak gösterilmiştir.²⁵⁹ Rü'yetullahın nefyi, sıfatların zâtın aynı olması ve fiilî sıfatların hadis oluşu konularında Mu'tezile ile aynı görüşe sa­hip bulunan İsnâaşeriyye tasavvuftan da etkilenerek tevhidi zatî, sıfâtî, fiilî ve iba-detî gibi gruplara ayırmış, bilhassa imam­lara karşı gösterdiği aşırı tazim dolayı­sıyla Vehhâbîler'ce tevhîd-i ibâdete aykırı hareket ettiği gerekçesiyle müşriklikle suçlanmasının ardından tevhidin bu yö­nüyle ilgili yeni açıklamalar getirmiş ve imamlara saygının Allah'a ibadet etmeye yaklaştırma vesilesi olduğunu belirtmiş­tir.²⁶⁰

Öte yandan günümüz âlimleri, dinle si­yaset arasındaki ilişkinin tevhide yönelik olduğunu söyleyerek tevhid kategorileri arasına tevhîd-i taknîn ve tevhîd-i teşri' gibi bölümler eklemişlerdir.²⁶¹

2. Adi. Erken dönemlerde kaza ve ka­der konularıyla ilgili olarak birbirine zıt görüşler ortaya koyan İmâmiyye, iradî fi­illerin yaratıcısının Allah olduğu şeklinde­ki cebir anlayışının gelişmesi karşısında bunu, başta Hz. Hüseyin'in katilleri ol­mak üzere zalimleri aklama niteliği taşı­yacağını düşünerek reddetmiş ve giderek Mu'tezile'nin ad! prensibini benimsemiş­tir. Adli Mu'tezile gibi "Allah'ın hasen ola­nı yapması, kabih olanı terketmesi" biçi­minde tanımlayan İsnâaşeriyye kelâmcıları ²⁶² bu inançla ilgili olarak hüsün ve kubhun aklîliği, iradî fiillerin kullar tarafından ya­ratıldığı, hidayet ve sapıklığın kulların ira­deleri dahilinde bulunduğu gibi konular­da genellikle belirtilen mezhebin çizgisi­ni devam ettirmişlerdir.

3. Nübüvvet. İsnâaşeriyye kelâmcılan-na göre peygamber göndermek, lutfu açısından Allah'a vaciptir. İlki Âdem, so­nuncusu Hz. Muhammed olmak üzere 124.000 peygamber gönderilmiştir. Pey­gamberlerin nübüvveti onlara verilen mu­cizelerle gerçekleşir. Peygamberler mut­lak masum olup hayatlarının her döne­minde kusur ve hatalardan uzaktırlar. Ay­rıca onlar zamanlarının en erdemli ve en bilgili fertleridir. Hz. Muhammed'in en büyük mucizesi Kur'ân-ı Kerîm'dir. Vak­tiyle Kur'an'ın sıhhati konusunda farklı anlayışlara sahip olan fırkada ²⁶³ daha sonra yaygınla­şan hâkim anlayış, mevcut Kur'an'ın Hz. Muhammed'e indirilen mushaf olduğu ve onda herhangi bir değişikliğin bulun­madığı şeklindedir.

4. İmamet. Başlangıçta Hz. Ali lehine si­yasî bir tercih olan imamet anlayışı, grup­laşma sürecinde dinî prensiplerle ilişkilen-dirilip bir taraftan dinde merkezî bir ko­numa getirilirken bir taraftan da gelişen siyasî olaylar çerçevesinde olgunlaştınimaya çalışılmış, III. (IX.) yüzyılın son çeyreğiyle IV. (X.) yüzyılın ilkyansında hemen hemen son şeklini almıştır. Buna göre. "bir kişinin Peygamber'i temsüen din ve dünya işlerini yürüttüğü umumi başkan­lık" olarak tanımlanan imamet nübüvvetin uzantısı sayılmış, imam nasbetmenin Al­lah'a lutfu dolayısıyla vacip olduğu belirtil­miş, imamlara vahiy alma keyfiyeti hariç nebîlere verilen seçilmişlik, ismet, efda-liyet ve mucize göstermek gibi bütün sı­fatlar yüklenmiştir. Peygamber'den son­ra bu sıfatların Hz. Ali'de toplandığını ile­ri süren İsnâaşeriyye kelâmcıları onun ilk İmam olduğunu belirtmişlerdir. Onlara göre peygamberlerin masum oluşuyla il­gili bütün deliller imamların masumiyeti için de geçerlidir. Ancak masumiyet gizli bir sıfat olup Allah'ın bildirmesiyle açığa çıkacağından Ali'nin imametine dair bir­çok nas bulunmalıdır: nitekim İmâmiy-ye'nin hadis kaynaklarında bu hususta tevatür derecesine çıktığı ileri sürülen ri­vayetler yer almaktadır.²⁶⁴ Diğer taraftan fırka âlimleri, imamet için önem­li bir vasıf olarak saydıkları efdaliyetin Hz. Ali'de gerçekleştiğini kaydetmiş, onun karşısında yer alan ilk üç halifenin Hz. Ali'nin çok dûnunda kaldığını söylemişler­dir. Bu sebeple ilk üç halifenin imametini bâtıl gören bu âlimler imametin Hz. Ali'­den sonra oğlu Hasan'a, ardından Hüse­yin'e, ondan sonra da Hüseyin'in neslin­den olmak üzere babadan oğula intikal ettiğini iddia etmişlerdir.

5. Meâd. Mu'tezile'nin "va'd vevaîd", Ehl-İ sünnefin "sem'iyyât" başlığı altında incelediği âhiret konuları, İsnâaşeriyye'-de "meâd" dönüş zamanı ve yeri kavra­mı içinde ele alınmıştır. Fırka, yaygın İs-lâmî anlayışa uygun olarak bu konularda Kur'an ve hadislerde yer alan açıklama­lara inanmanın şart olup inkârının kişiyi küfre düşüreceğini bildirmiştir. Kıyamet bahisleriyle ilgili hususlarda İsnâaşeriy-ye'nin diğer itikadî mezheplerden ayrıl­dığı en belirgin nokta imametin önemini ortaya koyan rivayetlerin öne çıkarılma­sıdır. Kabir sorgulaması içinde. "İmamın kimdir?" sorusunun bulunması, mahşer­deki geçiş yerlerinden birinin "velayet" adını taşıyıp buradan ancak on iki imama bağlılık gösterenlerin geçebileceği, sıra­tın "cehennem köprüsü" anlamının yanın­da "imamlar" mânasına da geldiği, Al­lah'ın, bu köprüden imamlara itaat et­miş kimselerin geçmesine izin vereceği ²⁶⁵ bunların ba­zı örneklerini oluşturur. Öte yandan İsnâ­aşeriyye şefaati de hak görür ve bu yet­kinin Peygamber'in yanı sıra imamlara da verilmiş olduğunu kabul eder.

İsnâaşeriyye kelâmında sözü edilen beş iman esasından başka "rec'at", "bedâ" ve "takıyye" gibi bazı inanışlar da vardır. Söz­lükte "dönmek, geri gelmek" mânasına gelen rec'at, on ikinci imamın ortaya çık­ması döneminde zulme uğrayan Ehl-i beyt mensuplarıyla onlara zulmedenle­rin diriltilip tekrar dünyaya gönderilmesi şeklinde anlaşılmıştır. İmamlardan nak­ledilen rivayetlere dayalı olarak benimse­nen bu inanç, kimlerin ne zaman dirilece­ği konusunda bazı farklılıklar taşımakla birlikte ilk dönemlerden itibaren İsnâa-şeriyye eserlerinde yer almış, diğer mez­heplerin tenkitleri karşısında âyetlerle desteklenmesine çalışılmış, giderek bazı âlimler bunun iman konusu olmadığını söylerken pek az sayıdaki âlim de bura­daki dönüşün mehdinin ortaya çıkmasıy­la her işin Ehl-i beyte rücû edeceği şek­linde anlaşılması gerektiğini kaydetmiş­tir. "Zahir olmak, daha sonra ortaya çık­mak" anlamına gelen ve aşırı Şiî fırkala­rında, Allah'ın ilim ve iradesinde sonra­dan ortaya çıkan gelişmelerle değişmeler meydana gelebileceğini ifade eden bedâ anlayışı da İsnâaşeriyye'de imamlardan nakledilen rivayetler çerçevesinde benim­senmiştir. Tarih boyunca bu inancı aşın grupların telakkisine yakın biçimde an­layanlar bulunmuşsa da fırka âlimlerinin çoğunluğu bunu, insanlar tarafından vu­kuu beklenmeyen bir olayı Allah'ın yarat­ması ve O'nun kevnî olaylarda değişiklik yapması biçiminde yorumlamıştır. "Ko­runmak, sakınmak" anlamındaki takıyye insanın can ve mal korkusuyla gerçek inancını gizlemesi, muhalifi ve düşmanı ile aynı fikirde imiş gibi görünmesidir. Kaynaklarda takıyyenin vacip olduğu, bu­nu terkedenin namazı terkedenle bir ol­duğu, on ikinci imam zuhur etmedikçe takıyyeyi terkedenin İmâmiyye mezhe­binden çıkacağı gibi birçok rivayet bulun­maktadır.

İsnâaşeriyye'nin yaygın telakkisine gö­re iman Peygamber tarafından getirilen hususları kalp ile tasdik, dil ile ikrar et­mekten ibarettir. Fırka bu tarife uygun olarak imanın artma ve eksilme kabul etmeyeceğini, ayrıca büyük günah işleye­nin tasdiki devam ettiği için mümin oldu­ğunu belirtmiştir.²⁶⁶ Bunların dışında, yöneltilen eleştiriler sebebiyle üzerinde çok durulmamakla birlikte fırka­nın bazı kelâm kitaplarında, Ali'nin ima­meti hakkındaki nassa rağmen Ebû Be­kir'e biat ettikleri için ashabın çoğunluğu­nun küfre düştüğü, ilk üç halifenin gâsıp olduğu, Hz. Ali'ye karşı savaşanların tek­firi, kurtuluşa ulaşacak fırkanın sadece kendilerinin olduğu gibi anlayışlar da vardır.

Allah'ın sıfatları ve kader mevzuunda Mu'tezile. genel anlamda nübüvvet ve mürtekib-i kebîre meselelerinde Ehl-i sünnetle benzerlikler arzeden, imamet konusunda ise Öteki Şiî fırkalarından ay­rılıp kendine has görüşleri bulunan İsnâaşeriyye kelâmı itikadî mezhep mensup­larınca tenkide tâbi tutulmuştur. Eleştiri­lerin temelini fırkanın imamet görüşüyle bu görüşe bağlı olarak ortaya çıkan meh-dîlik, gaybet, rec'at, bedâ ve ashaptan teberrî gibi konular teşkil etmiştir.

Bibliyografya :

Hayyât. el-İnıişâr, s. 14; Eş'ari. Makâlât (Rit-ter), s. 31-44; Küleynî, el-üşûlmine'l-Kâfî, Tah­ran 1365 hş., tür.yer.; İbn Bâbeveyh, Risâietü'l-i'ükadâti'l-imâmiyye: ŞU-İmâmİyye'nin İnanç Esasları (trc. Ethem Ruhi Fığlah), Ankara 1978, tür.yer.; Şeyh Müfîd, Taşhîhü'l-iHikâdâti'l-İmâ-miyye, Beyrut 1414/1993; a.mlf., Eoâ^ılü'l-ma-kâlâL, Beyrut 1414/1993; Ebû Ca'fer et-Tûsî, el-İktişâd ftmâ yete'allaku bi'l-i'ükâd, Hecef 1399/1979, s, 84; Mîsem b. Ali b. Mîsem el-Balı-rânî. Kauaidü'l-me.râm fi ciimi'l-ke{âm (nşr. Ah-med el-Hüseynî), | baskı yeri yok] 1406 (Ma'tbaa-tü's-sadr); Îbnü'l-Mutahhar e!-Hillî. Keşfü'l-mu-râd fi şerhi Tecrîdİ'l-ı'Ükâd, Kum, ts. (Mekte-betül-Mustafavî), s. 288-313;a.mlf., el-Bâbü'l-hâdicaşer (nşr. Mehdî Muhakkik), Tahran 1365 hş., s. 9-25; Takıyyüddin İbn Teymiyye. Minhâ-cü's-sünne, Kahire 1409/1989; Haydar el-Âmü-lî. Camı'u't-esrâr (nşr. H.Corbin-Osman Yahya), Tahran 1368hş.; Feyz-İ Kâşânî, "ilmü'l-yakin. Kum 1358 hş.; Mahmûd Şükrî el-Âlûsî. Muhla-şarü't-Tuhfeti'l-İşnâ'aşçrİyye (trc Gulâm Mu-hammed b. Muhyiddin b. Ömer, nşr. Muhibbüd-din el-Hatîb), İstanbul 1396/1976; D. M. Donald-son. The Shi'iLe Religion, London 1933; Ca'fer es-Sübhânî, Me'âlİmü't-techîd, Kum 1400; a.mlf., et-Tevhtd ue'ş-şirk,\ baskı yeri yok] 1406/ 1985 (Müesseselü'i-fıkril-İslâmî), s. 21-36; a.mlf., Buhûş fi'l-milel ue'n-nihal, Kum 1413, VI, 243-429, 575-599; Acyânü'ş-Şfa, 1, 132-138; İbrahim el-Mûsevî ez-Zencânî. Akâ'idü'l-İmâmiyyeü'l-İşna'aşeriyye, Kum 1363 hş., tür.yer.; Ethem Ruhi Fığlalı. İmâmiyye Şîası, İs­tanbul 1984, s. 201-225; Muhammed Mâlullah, eş-Şfa ue tahrîfü'l-Kur'ân, Amman 1985; Ce­mâleddin Mikdâd b. Abdullah es-Seyyürî. İrşâ-dü'f-(â/ıöîn(nşr. Mehdîer-Recâî), Kum 1405, s. 436, 442; M. Momen, An Introducüon to Shi'i İslam, London 1985, s. 74-82; M. Rızâ el-Muzaffer, 'Aka'idü'l-İmâmiyye, Tahran, ts.; Hâşim Ma'rûf el-Hasenî, usûlü'L-teşeyyuc, Beyrut, ts. (Dârü'l-kalem); Abdülhüseyin Dest-gayb, en-Nübüuue oe'1-İmâme (trc. Ahmed el-Kabânçî). Beyrut 1408/1988; Seyyid Emir Mu­hammed el-Kâzımî. eş-Şî'a fi 'akâ'idihim ue ah-kâmihim,Beyrut 1413/1993; Avni İlhan, "Şia'­da Usûlü'd-dîn", Milletlerarası Tarihte oe Gü­nümüzde Şiilik Sempozyuma, İstanbul 1993, s. 409-433; Yusuf Şevki Yavuz, "imâmiyye'nin Usûlü'd-dîn'le İlgili Görüşlerinin Değerlendiril­mesi", a.e.,s. 667-689; CevâdîÂmülî. ei-Teuhîd fı'i-Kıır'ân, Beyrut 1415/1994; a.mlf., el-'Aki­de rain hilâli'l-fıtra, Beyrut 1415/1994; M. Rızâ el-Ca'ferî, "el-Kelâm 'inde'l-İmâmiyye", Türâşünâ, sy. 30-31, Kum 1413, s. 144-299; Mazlum Uyar, "Gaybet Sonrası Şiî Kelâmının Teşekkülü ve Mu'tezile", İslâmiyât, 11/3, İstan­bul 1999, s. 153-170.

Literatür.

İsnâaşeriyye, Şia'nın en yay­gın ve etkili kolu olması sebebiyle geniş bir literatüre sahip olmuştur. Hakkında yazılan eserler bazan köke işaret etmek üzere "Şia" veya "Şif, bazan imamları be­nimsemeyi iman konusu haline getirdik­leri için "İmâmiyye" veya "el-İmâmiyyetü'1-İsnâaşeriyye", bazan sadece "İsnâa­şeriyye", bazan da fıkıhtaki kullanımıy­la "Ca'feriyye" adıyla kaleme alınmıştır. Mezheple ilgili literatürü, İslâm tarihi ve mezhepler tarihi kaynaklarından başka adı geçen grubun temel İslâmî ilimlere dair telif ettiği eserler, hakkında yazılan reddiyeler ve şarkiyatçıların çalışmaları ile diğer bazı çalışmalar şeklinde gruplandır-mak mümkündür.

İslâm tarihi kaynakları, hem Şiî oluşu­ma yol açan vak'alar hem de on iki ima­mın hayatına dair önemli bilgiler vermek­tedir. Ebû Mihnef Lût b. Yahya'nın Malc-telü'i-Hüseyin'i, Nasr b. Müzâhim el-Minkarî'nin Vakcatü Şıffîn'ı ve Ebû Ha-nîfe ed-Dîneverînin el-AhbârU't-tıvâl'l günümüze ulaşan eserler olup ilkinde Hz. Hüseyin'in şehid edilmesi ve ardından gelişen olaylar, ikincisinde Sıffîn Savaşı ve sonuçlan, üçüncüsünde ilk üç imam döneminde meydana gelen siyasî hadiseler anlatılmaktadır. Belâzürî'nin Ensâbü'l-eşrâf ında ilk dönem siyasî olayları, Yakübî'nin Tdrîh'inde onuncu imam Ali en-Naki'ye kadar gelen imamların hayatı, İbn Cerîr et-Taberî'nİn Târîhu'1-ümem ve'l-mülûk'ünde Hz. Ali, Hasan ve Hüse­yin dönemlerindeki gelişmelerle birlikte İmâmiyye hakkında sınırlı bilgiler veril­mektedir. Şiî düşüncesine temayülü ile bilinen Mes'ûdî'nin MürûcÜ'z-zeheb'i ile et-Tenbîh ve'J-irşâcfında İmâmiyye Şîa­sı ve on iki imamın hayatına dair açıkla­malar yer almıştır. Ebü'l-Ferec el-İsfahâ-nî'nin Makâtiîü't-TâHhiyyîn'müe, Hz. Ali ile onun soyundan gelenlerin Emevîler döneminde ve Abbasî Halifesi Mukte-dir-Billâh devrine (908-932) kadar Abba­sîler zamanındaki durumları, bunlardan öldürülenlerle ilgili haberler kaydedilmek­te, haklarında yazılmış şiir ve mersiyeler­den bahsedilmektedir. İzzeddin İbnü'l-Esîr, Ebü'l-Fidâ, Ebü'l-Fidâ İbn Kesîr, İbn Haldun ve Makrîzî gibi İslâm tarihçileri ise genellikle önceki kaynakların verdiği bilgileri tekrarlamakta, sadece İbn Hal­dun farklı olarak olayların sosyolojik tah­lillerine girişmektedir.²⁶⁷ Öte yandan bu hususta müstakil eserler de kaleme alın­mıştır. Nebîle Abdülmün'im Davud'un Neşietü'ş-Şîiati'l-İmâmiyye (Bağdad 1968), Abdullah Feyyâz'ın Târîhu'1-İmömiyye (Beyrut 1395/1975) ve Muhammed Hüseyin el-Muzaffer'in Târîhu'ş-Şîcas (Beyrut 1985) bunlar arasında sayılabilir.

İmâmiyye'ye mensubiyetleriyle tanınan Sa'd b. Abdullah el-Kummî'nin el-Makâ-lât ve'l-fırake (Tahran 1963) Hasan b. Mûsâen-Nevbahtî'nin Firaku'ş-Şra (Necef 1355/1936) adlı eserleri mezhepler ta­rihi alanında kaydedilmesi gereken ilk kaynaklardır. Birbirine oldukça benzeyen bu iki eserde yer yer diğer fırka ve mezheplere de temas edilmekle birlikte esas olarak İsnâaşeriyye'ye göre birinci imam Hz. Ali'den başlayarak on birinci imam Hasan el-Askerî'nİn vefatına kadar geçen süre içinde her imamın ölümünün ardın­dan ortaya çıkan gruplar, bu grupların liderleri ve bazı temel görüşleri belirtil­mektedir. Sünnî müelliflerden Ebü'l-Ha-san el-Eş'arî, Ebü'l-Hüseyin el-Malatî ve Abdülkâhir el-Bağdâdî'nin eserleri zikre­dilebilir.

Konuyla ilgili ağırlıklı literatür, muhtelif coğrafyalarda bizzat İsnâaşerî müellifle­rinin başta tefsir, hadis, fıkıh ve kelâm olmak üzere çeşitli İsiâmî ilimlere dair te­lif ettikleri eserlerden oluşur. Bir taraftan giderek belirginleşen siyasî anlayışların akîdeleştirilmesi ve bunların dinin ana kaynağını oluşturan Kur'an'la temellen-dirilmesi, diğer taraftan bu ilâhî kitabın anlaşılması amacıyla çok sayıda tefsir usulü ve tefsir çalışması gerçekleştiril­miştir. Ulûmü'l-Kur'ân konularının her birine dair eser yazan müellifleri ve bun­ların eserlerini Muhsin el-Emîn kitabın­da sıralamaktadır.²⁶⁸ Doğrudan tefsir kaynaklarıyla ilgili olarak Tefsîrü'l-Hasan el Askeri, Mu­hammed b. Mes'ûd el-Ayyâşî"nin Teisî-rü'l-'Ayyâşî'si. Ali b. İbrahim el-Kummî'­nin Tefsîrü'l-Kummî Ebû Ca'fer et-Tûsî'nin ²⁶⁹ klasik dönemde en çok ilgi görmüş olanlardandır.²⁷⁰ He­men her asırda örnekleri bulunan İsnâa­şerî tefsirlerine dair Muhammed Ali Ayâ-zî, Arapça ve Farsça kaleme alınmış kırk kadar tefsir çalışmasını kaydetmiş ²⁷¹ bunların müellifle­rini ve takip ettikleri usulleri geniş şekil­de tanıtmıştır.²⁷² Ayâzî'nin listesinde yer alan son dönem tefsirlerin­den Muhammed Hüseyin et-Tabâtabâî'-nin el-Mızân, Muhammed b. Habîb es-Sebzevârî'nin el-Cedîd îî teîsîri'1-Kur-Mn, Muhammed Takı" el-Müderrisî'nin

Min hüda'l-Kur'ân, Muhammed Hüse­yin Fazlullah'ın Min vahyi'l-Kurân ve Hâşimî Refsencânî'nin Tefsîr-i Râhnümâ adlı eserleriyle Ayâzî'nin listesinde bulun­mayan, Mekârim-i Şîrâzî'nin nezâretinde bir heyet tarafından yirmi yedi cilt olarak telif edilen Tefsîr-i Numûne'nin (Tahran 1374) isimlerini ayrıca anmak gerekir. Bu eserlerde, rivayet ağırlıklı olanlarda daha fazla olmak üzere âyetler on iki imamdan nakledilen sözlerle açıklanmış, âyetlerin tefsiri sırasında İsnâaşerî anlayışının pe­kiştirilmesi istikametinde bir yol takip edilmiştir.

Hz. Peygamberle birlikte on iki imamın söz, fiil ve takrirlerini de hadis kabul eden İsnâaşeriyye müellifleri ilk dönemlerden itibaren çeşitli rivayetleri toplamaya baş­lamış ve hadis koleksiyonları ile usul ve rical kitapları telif etmişlerdir. Hz. Ali'den on birinci imam Hasan el-Askeri'ye kadar derlenen hadis mecmuaları kabarık bir sayıya ulaşmış, bunlardan yararlanarak IV-V. (X-XL) yüzyıllarda Sünnîler'de Kü-tüb-i Sitte'nm önemine sahip dört temel hadis mecmuası ortaya konulmuştur. Küleynî'nin el-Kâlî, İbn Bâbeveyh el-Kum­mî'nin Men lâ yahduruhü'l-fakîh, Ebû Ca'fer et-Tûsî'nin Tehzîbü'l-ahkâm ile bunun ihtisarı mahiyetindeki el-İstib-şdr'ından oluşan ve "kütüb-i erbaa" diye anılan bu eserler üzerine pek çok şerh, haşiye ve ta'likyazılmiştır.²⁷³ Bunlardan başka fakihler tarafından sıkça kullanılan üç hadis külliyatının ilki Feyz-i Kâşânî'nin el-Vâfî, ikincisi Hür el-Âmilî'nin Vesâ3i-lü'ş-Şîca ilâ tahsili mesâ'iîi'ş-şerî'a, üçüncüsü de Muhammed Bakır el-Mecli-sî'nin Şiî müelliflerine ait 400 kadar eser­deki rivayetleri bir araya getirdiği ansik­lopedik Bihârü-envâr adlı çalışmasıdır ²⁷⁴Hadis usulü konusunda Ahmed b. Mûsâ b. Ca'fer, Ali b. Abdülhamîd el-Hasenî, Hüseyin b. Ab-düssamed el-Hârisî, Hasan b. Şehîd-i Sânî, Bahâeddin el-Âmilîgibi müellifler çeşitli eserler meydana getirmişlerdir.²⁷⁵ İlm-i rical ala­nında da birçok çalışma yapılmış olup gü­nümüze intikal edenler arasında Keşşî'-nin Sünnî ve Şiî râvileri ihtiva eden Mûc-riîetü'n-nâkılîn, Ebû Ca'fer et-Tûsî'nin aynı kitaptan Sünnî râvileri çıkararak oluşturduğu İhtiyâru mcfrifeü'r-ricâl, yine Ebû Ca'fer et-Tûsî'nin kaleme aldığı Ricâlü't-Tûsîve Ahmed b. Ali en-Necâ-şî'nin Kitâbü'r-Ricâ] adlı eserleri zikre­dilebilir.²⁷⁶ Bunlara, XX. Yüzyıl âlimlerinden Abdullah Mâmekânî'nin Tenkihu'l makâî fî ahvâli'r-ricâl" ile ²⁷⁷ Ebü'l-Kâsım Hûyî'nin yirmi üç ciltlik Mıfcemü ricâli'l-hadîş'mı (Beyrut 1989) eklemekmümkündür.

İsnâaşeriyye ulemâsı fıkıh ve fıkıh usu­lü sahasında da zengin bir literatür oluş­turmuştur. İmamların fıkıh meseleleriy­le ilgili sözleri erken dönemlerden itiba­ren hadis cüzleri olarak derlenmiş, gay-betü's-suğrâ döneminde (874-941) fürû-i dînden bahseden eserler hadis mecmu­alarından ayrılmaya başlamış ve IV. (X.) yüzyıldan itibaren de müstakil eserler meydana getirilmiştir. Nitekim kütüb-i erbaa, el-Kâîî'nm akaide ayrılan bölümü hariç fıkıh konularına göre düzenlenmiş­tir. Bu arada Şeyh Müfîd ve öğrencisi Şe­rif el-Murtazâ gibi âlimlerle birlikte fıkıh usulü belirgin bir canlılığa kavuşmuş, Ebû Ca'fer et-Tûsî bu alanda önemli eserler kaleme almıştır. Onun fürû-i fıkha dairei-Mebsût'u (Tahran 1387, 1393) ve usûl-i fı­kıhla İlgili 'Uddetü'l-uşûVü (Necef 1983) çok rağbet görmüştür. Muhakkik el-Hil-lî'nin kendinden önceki âlimlerin yazdığı fıkıh eserlerini yeniden tasnif ederek meydana getirdiği Şerâ'i'u'l-İslâm adlı eseri uzun müddet medreselerde okutulmuş, İbnü'l-Mutahhar el-Hillî'nin pek çok baskısı yapılan ²⁷⁸ Tebşıratü'l-müte'al-limîn îî ahkâmi'd-dîn'i de temel kay­naklardan biri olarak kullanılmıştır. Fıkıh tarihi alanında önemli yerleri olan Şehîd-i Evvel, Şehîd-i Sânî, Ahmed b. Muham­med el-Erdebîlî, Muhakkık-ı Sânî. Mu­hammed Emîn el-Esterâbâdî, Muham­med Bakır Bihbehânî ve Şeyh Murtazâ el-Ensâri gibi âlimler usul ve fürûa dair birçok eser telif etmişlerdir. Günümüz Ca'feri âlimlerinden Hüseyin Müderrisî Tabâtabâî kitabında başlangıçtan Hu-meynî'ye kadar 1177 fakih zikretmiş ve bunların usul ve fürûa ait eserlerini tanıt­mıştır.²⁷⁹ Diğer taraftan mercüyyet mü­essesesinin gelişmesiyle birlikte mücte-hidler mukallidleri için İslâm ilmihali nite­liğinde çalışmalar yapmışlardır. Genellik­le "risale", "fetâvâ" ve "tavzîhu'l-mesâil" gibi adlarla anılan bu eserler ayrı bir lite­ratür oluşturmuştur. Bunun yanında Muhammed Cevâd el-Mağniyye'nin, Ca'-ferî fıkhındaki ictihadlann dört Sünnî fı­kıh mezhebinden birine tekabül ettiğini göstermek amacıyla kaleme aldığı el-Fıkh calâ mezâhibi'1-hams ile (Beyrut 1982) Ca'ferî fıkhına giriş mahiyetindeki Ebü'l-Fazl Ezzatî"nin An Introduclion to Shi'i Islamic Law and Jurisprudence (Lahore 1976) adlı çalışmasına da işaret edilebilir.²⁸⁰

Akaid ve kelâm sahasında İmâmiyye Şîası'na dair günümüze ulaşmayan ilk ça­lışmalar bir yana Küleynî'ye ait el-KöfT-nin ilk kitabı ile Şeyh Sadûk'un Risâle-tü'1i HiküdâVmı ²⁸¹ en eski kaynaklar olarak zikretmek gerekir. Şeyh Sadûk'un öğrencisi Şeyh Müfîd'in, hoca­sının adı geçen eserinin şerhi olan Taşhî-hu'l'iHikad ile İmâmiyye Şîası'nın diğer mezhepler karşısındaki durumunu ele aldığı Evâ'ilü'I-makâlât'mm ayrı bir öne­mi vardır. Bu iki eser Hibetüddin eş-Şeh-ristânî tarafından bir arada neşredilmiş­tir (Tebriz 1363-1364). Şeyh Müfîd ile baş­layan sistematik kelâmî eserler daha son­raki âlimler tarafından devam ettirilmiş­tir. Bu çerçevede, Şîa kelâmının imamet konusu hariç Mu'tezilî karakterde seyretmesinin öncülerinden Muhammed b. Ali el-KerâcikTnin Kenzü'l-îevo'id.²⁸² EbûCa'-fer et-Tûsî'nin el-İküsâd ²⁸³ Meysem b. Ali el-Bahrânî'nin Kovâ'idü'l-merâm fîHlmi'l-keîâm ²⁸⁴ İbnu'1-Mu-tahhar el-Hillî'nin, Nasîrüddîn-i Tûsî'nin Tecrîdü'l-ictikâd'ma yazdığı şerh olup ilim havzalarında ders kitabı olarak oku­tulan Keşiü'bmarâd üşerhi Tecridi'l-ftikâd (Kum 1377), Mikdâdb. Abdullah es-Süyürî'nin İrşâdü't-tölibîn ²⁸⁵ ve Feyz-i Kâşânî'-nin, konulan âyetler ve imamlardan nak­ledilen rivayetlerle ternellendirerek ka­leme aldığı'İlmü'l-yakin ²⁸⁶ adlı eserleri zikredilebilir. Gü­nümüzde kelâm konularına dair yapılan çalışmalar arasında Muhammed Rızâ el-Muzaffer'in lAkâ^idü'î-İmâmiyye'siyle ²⁸⁷ İbrahim el-Mûsevîez-Zen-cânî'nin birçok baskısı yapılan. Ard'i-dü'l-İmâmiyyeti'l-İşnâcaşeriyye'si ²⁸⁸ önemli sa­yılmıştır.

İsnâaşeriyye âlimleri temel İslâmî ilim­lerden başka felsefe, tasavvuf, tarih, coğ­rafya, edebiyat, eğitim, astronomi gibi ilimlere dair geniş bir literatür meydana getirmiş olup bunlar biyografik ve bibli­yografik eserlerde tanıtılmaktadır. Me­selâ klasik dönemden Ebû Ca'fer et-Tû-sî, eî-Fihrist adlı eserinde (Beyrut 1403/1983) kendi zamanına kadar gelen 909, modern dönemden Muhsin el-Emîn ise Acy6nü'ş-Şî'a'da yaklaşık 13.000 âlim­den ve bunların eserlerinden bahsetmek­tedir. Ayrıca İmâmiyye Şîası âlimlerinin İslâmî ilimlerle ilgili telifatını Hasan es-Sadr Te'sîsü'ş-Şî'a liûmi'l-lslâm ad­lı eserinde etraflıca ele almıştır. Her biri müstakil bir ilim dalıyla ilgili olmak üzere kitabını on dört bölüme ayıran Sadr her bölümü üç kısma ayırmış olup bunlarda söz konusu ilmin kurucusunu, bu alanda ilk eser veren Şiî müelliflerini ve ilk dö­nem Şiî âlimlerinin yaptığı çalışmaları zikretmektedir. Kitabın, temel İslâmî ilim­leri Şiîler'in kurduğu iddiasını temellendirmek amacıyla Cemel ve Sıffîn savaş­larında Hz. Ali'nin yanında yer alan bazı âlim sahâbîlere Şiî kimliği nisbet etmek gibi ideolojik bir yönü varsa da büyük öne­me sahip olduğu şüphesizdir. Müellif bu eserini eş-Şîa ve fünûnü'l-İslâm adıyla ihtisar etmiştir. Seyyid Âsâr Abbas Rızvî de eserinin girişinde İsnâaşeriyye Şiîligi'-nin tefsir, hadis, fıkıh, kelâm gibi temel İslâmî İlimlere dair ortaya koyduğu çalış­maları başlangıçtan X. (XVI.) yüzyıla ka­dar sıralamaktadır.²⁸⁹ İmâmiyye müellifleri­nin eserlerini tanıtan en hacimli kitap ise Âgâ Büzürg-i Tahrânî'nin ez-Zerîca ilâ leşânîfi'Ş'Şfa'sıdır. Yirmi beş cilt olarak basılan kitapta ²⁹⁰ 53.510 eser tanıtıl­maktadır. İsnâaşerî müelliflerince hazır­lanan ansiklopedilerden Ahmed Sadr, Kâmurân Fânî, Bahâeddin Hürremşâhî'nin editörlüğünde yayımlanan Farsça Dâ3i-retü'l-mafârif-i Teşeyyu altı cilt halin­de basılmıştır (Tahran 1369-1376). Hasan el-Emîn tarafından neşredilen beş ciltlik Dâ:'iretü'l-mar'âriîi'l-İslâmiyyeti'ş-Şî'iyye ile (Beyrut 1410/1990) Muham­med Hüseyin el-Hâiri'nin on sekiz cilt ha­linde kaleme aldığı Dâiretü '1-mtf arifi'ş-Şfiyyeti'l-'âmme (Beyrut 1413/1993) adlı Arapça ansiklopediler ise kolektif bir ça­lışmanın ürünü olmadıkları için öncekinin çok gerisinde kalmıştır. Ayrıca Şiî kültü­rüne ağırlık veren Dâ^iretü'1-mcfârif-i Büzürg-i îslâmî'yi de burada zikretmek gerekir. Kâzım Musevî Bücnûrdî'nİn baş editörlüğünü yaptığı, Tahran'da neşre­dilen bu ansiklopedi titiz bir çalışmanın ürünüdür.

İsnâaşeriyye'nin başlangıçta siyasî se­beplerle ortaya çıkmasına rağmen gide­rek inanç ve ibadet konularında kendine has anlayış ve fikirler benimsemesi baş­ta Ehl-i sünnet olmak üzere diğer kesimlerin dikkatini çekmiş, hakkında birtakım reddiyeler kaleme alınmış, böylece ayrı bir literatür oluşmuştur. Kâtib Çelebi, ilk dönem Mu'tezile âlimlerinden Bişr b. Mu'temir'iner-.fted'aie'r-flû/izaadlı bir eserinden bahsediyorsa da ²⁹¹ bu kitap günümüze kadar gelmemiştir. Zamanımıza intikal eden ilk reddiyelerden biri yine bir Mutezile âlimi olan Câhiz'in el-'Osmdniyye'sidir. Şîa'-nin, Hz. Ali'nin Resûlullah'tan sonra en faziletli kişi olduğu yolundaki görüşünün reddedilip ilk üç halifenin savunulduğu kitap Abdüsselâm Muhammed Hârûn tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1374/ 1955). İsnâaşeriyye "ye yönelik eleştiriler içeren eserler daha çok Ehl-i sünnet âlim-lerince kaleme alınmıştır. Bu âlimler, ya telif ettikleri diğer eserlerin içinde veya müstakil kitaplar hazırlayarak söz konusu grubu tenkit etmişlerdir. İbn Abdürab-bih'in el-'İkdü'l-ferîd'ûe, İbn Hazm'ın el-Faşl'da, Ahmed Emîn'inPecrü'i-İs-lâm, puha'l-İslâm ve Zuhrü'l-İslâm'-da Şîa'ya yönelik eleştirilen birinci türe örnek teşkil eder. Ayrıca burada kelâma dair kaynaklan da hatırlatmak gerekir. Muhtemelen IV. (X.) yüzyıldan itibaren kaleme alman Sünnî kelâm eserlerindeki imamet bahisleri, aşırı Şiî fırkalarla bir­likte daha çok İsnâaşeriyye'nin siyasî gö­rüşlerinin tenkidi mahiyetindedir. İsnâ-aşeriyye'yi reddetmek amacıyla yazılan müstakil eserlerden bazıları oldukça şöh­ret bulmuştur. İbn Hacer el-Heytemî'nin eş-Şavâciku'I-muhrika adlı eseri ²⁹² Osmanlı âlimlerince ilgi görmüş olup bazı yazma nüshaları İstanbul kütüphanele­rinde mevcuttur.²⁹³ Bu alanın en meşhur kitabı ise İmâmiyye'nin yegâne hak mezhep olduğunu iddia eden İbnü'l-Mutahhar el-Hillî'nin Minhâcü'1-kerâ-me'sini eleştirmek amacıyla İbn Teymiy-ye tarafından kaleme alınan Minhâcü's-sünne"dir. Birkaç defa basılan bu hacim­li esere ²⁹⁴ Muham­med Mehdî el-Kazvînî Minhâcü'ş-şerî'a ii'r-red calâ İbn Teymiyye adıyla bir red­diye yazmışsa da (Necef 1346) bu çalış­ma yetersiz kalmıştır. Abdülazîz ed-Dih-levfnin Tuhîe-i İşnâ 'Aşeriyye'si bilhas­sa Hint alt kıtasında çok yayılmış, eser daha sonra Mahmûd Şükrî el-Âlûsî tara­fından ihtisar edilerek Arapça'ya çevril­miştir ²⁹⁵ Diğer bir reddiye Mûsâ Cârullah'ın eî-Veşî'a fînakzi 'a ŞîVsı olup (Kahire 1403) müellifin İran ve Irak'a yaptığı seyahatlerden sonra ka­leme aldığı eser, Şîa'nın Ehl-i sünnet'ten ayrıldığı itikadî ve fıkhı konuların tenki­dini içermektedir. Esere İmârniyye âlimi Muhsin el-Emîn Nakzü'l-veşî'a ev eş-Şfa beyne'î-hakâ'ik ve'1-evhâm adıyla bir reddiye yazmıştır (Beyrut 1403/1983). Ayrıca İmâmiyye'nin imamet, Kur'an, sünnet, Ehl-i beyt. takryye vb. konular­daki görüşlerinin her biriyle ilgili müsta­kil eserler yazan ve bunlardan bazılarının birçok baskısı yapılan ²⁹⁶ İhsan İlâhî Zahîr'i de zikretmek gerekir. Öte yandan 1979'da İran'daki İslâm dev­riminden sonra İran Şiîleri'nin görüşleri­ni reddetmeye yönelik birçok kitap hazır­lanmıştır. Gerek müstakil eserler gerekse çeşitli kitapların içinde ayrı bölümler ha­linde İsnâaşeriyye Şîası'nı reddeden âlim­ler ve bunların çalışmaları ile söz konusu eserlerde ileri sürülen görüşlerin değer­lendirilmesi Abdülhüseyin Ahmed el-Emî-nî'nin el-Gadîr adlı hacimli kitabı içinde yer almaktadır.²⁹⁷ Kendisi de el-Hutûtü'l-Carîza (Kahire 1407) adıyla bir reddiye yazan Muhibbüddin el-Hatîb, bu hususta kaleme alınan eserlerin bir kıs­mını Muhtaşarü't-Tuhfeti'l-İşnâ'aşe-riyye'nin (Kahire 1387) mukaddimesin­de zikretmektedir.

İslâm tarihinin ilk dönemlerinden iti­baren İsnâaşeriyye'nin Önemli bir yerinin bulunması ve belli coğrafyalarda siyasî hâkimiyet kurması dolayısıyla şarkiyatçı­lar da bu mezhebe ilgi duymuş ve birta­kım çalışmalar ortaya koymuşlardır. İsnâ­aşeriyye Şiîliği hakkında bazı diplomat, seyyah ve tüccarların notlarından oluşan iik yazılar Safevî Devleti'nin kurulmasın­dan itibaren görülmeye başlamış, XIX. yüzyılda Joseph Arthur, James Morier. Gobineau. Alfred von Kremer gibi yazar­lar Önemli bilgiler aktarmışlardır. Bu yüz­yılın ikinci yarısından sonra bazı İmâmiy-ye âlimlerinin eserlerinin neşriyle birlik­te daha sağlıklı bilgiler ortaya çıkmış, ar­dından Ignaz Goldziher, Louis Massignon ve Rudolf Strothmann gibi âlimler değer­li eserler meydana getirmişlerdir.²⁹⁸ Bunların içinde, uzun süre Şiî bölgesinde kalıp orijinal kaynaklan incelemek sure­tiyle titiz bir çalışma yapan Dvvight M. Donaldson'un The Shi'ite Reîigion adlı eserini ayrıca zikretmek gerekir (London 1933). Arapça'ya da çevrilen kitap derli toplu bilgiler ihtiva etmektedir. Bati'da Henry E. Corbin ve VVilferd Madelung gibi şarkiyatçılar ko­nuyla ilgili araştırmalarına devam eder­ken İran'da İslâm Cumhuriyetİ'nin kurul­duğu 1979 yılından sonra âdeta bir yayın patlaması olmuş, kitap, makale ve tez çalışması olarak birçok araştırma yapılmıştır. Bu çalışmalarda İran'ın geçmişiy­le İsnâaşeriyye Şiîliği'nin imamet, gaybet, ictihad, merci-i taklîd, velâyet-i fakı'h gi­bi konularına ağırlık verilmiştir. Bu çalış­maları gerçekleştiren ilim adamları için­de N. Calder, J. Calmard, Etan Kohlberg, A. J. Nevvman, Abdülazîz Abdülhüseyin Sachedina'nın isimlerini zikretmek gere­kir.²⁹⁹

İsnâaşeriyye'nin çeşitli bölgelerdeki mensuplarından bahseden eserlerden John Norman Hollister'nin The Shi'a of lndia'51 ile (London 1979) Seyyid Âsâr Ab-bas Rizvî'nin A Socio-lnteilectual His-tory of the îsnâ 'Ashari Shi'is in in-dia'sı ³⁰⁰ Hindistan'da­ki İsnâaşerî Şiîliği hakkında geniş bilgiler içermektedir. Shi'ism and Sociaî Pro-testadlı kitapta ise ³⁰¹ mezhebin İran, İrak, Afganistan, Bahreyn, Suudi Arabistan ve Lübnan gibi ülkelerdeki durumuyla ilgili olarak kale­me alınan makaleler toplanmıştır. Ayrıca Irak Şiî hareketlerinden söz eden Joyce N. Wiley'in The Islamic Movement of IraqiShi'os (Colorado 1992) ve Nakash Yizthak'ın The Shi'is of !raq (Newlersey 1994) adlı eserleri de burada kaydedilme­lidir.

Türkiye'de de İmâmiyye Şîası'na dair birtakım çalışmalar yapılmıştır. Bu hu­susta ilk akla gelen isimlerden biri ken­disi de aynı mezhebe mensup olan Ab-dülbaki Gölpınarlfdır. Gölpınarlı Mü 'minlerin Emiri Hz. Ali islanbul 1978 On-dört Masum: Uz. Peygamber, Uz. Fâ-tımave Oniki İmâm (İstanbul 1979); Ta­rih Boyunca İslâm Mezhepleri ve Şîî-lik (İstanbul 1979) adıyla üç önemli eser telif etmiş. Hz. Ali'ye atfedilen Nehcü'l-belâğayı Türkçe'ye çevirmiştir (İmâm-ı Ali Buyruğu: Hahc al-balâga, Hutbeleri, Mektupları, Hikmetleri ue Şiirleri, İstan­bul 1958]. Bunun yanında Muhammed Hüseyin Kâşifülgıtâ'dan tercüme ettiği Ca'ferî Mezhebi ve Esasları, Yeryü­zü ve Hüseyn'in Toprağı ile (İstanbul 1960) Muhammed Rızâ el-Muzaffer'den çevirdiği Şîa İnançları da (İstanbul 1978) kayda değer kitaplardır. Türkiye'de Hü­seyin Yeşil, Selahattin Özgündüz, Şir Ali Bayat, Bayram Ali Tunç gibi İsnâaşeriyye mensuplarının Ca'ferî fıkhına göre bazı İbadetlerle ilgili olarak yaptıkları amatör çalışmalar da mevcuttur. Üniversitelerde de mezhebin tarihi, inanç ve ibadetine dair yüksek lisans ve doktora seviyesin­de çalışmalar gerçekleştirilmiştir. İlyas Üzüm'ün İnanç Esasları Açısından Tür­kiye'de Ca'ferîlik ³⁰² ve Mazlum Uyar'ın İmâ­miyye Şiası'nda Ahbârilik ³⁰³ adlı doktora tezleri bunlar arasında sayılabilir.

Kendileri de İsnâaşerî oldukları halde mezhebi sorgulayan âlimlerden Mûsâ el-Mûsevî ile Ahmed el-Kâtib de bazı çalış­malar yapmışlardır. Mûsâ el-Mûsevî, eş-Şîca ve't-taşhîh ile (Los Angeles 1987) eş-Şarhatü'l-kübrâ (Los Angeles 1991) adlı eserlerinde İsnâaşeriyye Şiîliği'nin imam­lar döneminde yaygın İslâmî anlayışa ya­kın bir çizgiye sahipken zamanla bozula­rak başta imamet olmak üzere takıyye, gaybet. rec'at, bedâ, humus, ezan gibi konularda aslî hüviyetini kaybettiğini ileri sürmektedir.³⁰⁴ Ahmed el-Kâtib, Tetavvurü'l-fikri's-siyâsî eş-Şîcî mine'ş-şûrâ ilâ velâyeti'l-fakih (London 1997) isimli çalışmasında aynı sorgulamayı mezhebin siyasî düşüncesi hakkında yaparak zaman içinde bu ko­nudaki kırılmaları göstermiştir.

Bibliyografya :

İbnü'n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd). s. 223-227; Keşfü'z-zunün,], 554; Brovvne. LHP.l, 207-235; Storey. Persian Literatüre, IV, 353-411; Brockelmann. GAL,l, 195-197; II, 211-214; M. Hüseyin ez-Zehebî. et-Tefsîr ue'l-müfessirûn, Kahire 1381/1961, II, 42-234; Sezgin. GAS, I, 524-552; Nebîle Abdülmün'im Dâvûd, fieş'etü'ş-Şfati'l-İmâmiyye, Bağdad 1968, s. 3-12; Habî-bullah Azîmî. Fihrist-i Nüshayı Hatü-yi Kitâb-hane-iMiUî-yiîrân,TabTd,n 1977; Hasanes-Sadr, Te'stsü'ş-Şıca U-'utûmi'L-İstâm, Beyrut 1401/ 1981; a.mlf.. eş-Şî'a ue fünûnü'l-İslâm, Beyrut, ts. (Matbaatü1-keffâh),s. 41-42;^cyânij^-Şî'a, I, 121-194; Âgâ Büzûrg-i Tahranı, ez-Zerî'a ilâ lesâmfi'ş-Ş'fa, Beyrut 1403/1983, I, 113-119; II, 319-341; Y. M. Nawabi. A Blbliography of Iran, Tehran 1984; 1. P. Petrushevsky. İslam in /ran(trc. H. Evans). London 1985; S. A. A. Rizvi. A Socio-lntetlectual History ofthelsnâ 'Asha­ri Shi'is in india, Canberra 1986, 1,94-137; E. Kohlberg, "Western Studies of Shi'a İslam", Shi'ism, Resistance and ReuoluÜon (ed. M. Kramer), London 1987, s. 31-44; Abdülhüseyin Ahmed el-Emînî, et-Gadtr fı'l-Kitâb ve's-Sünne, Tahran 1366 hş., III, 77-333; VVahidAkhtar. The Eariy Imâmiyyah Shi'ite Thinkers, New Delhi 1988;a.mlf..ııMajorShiıİThinkersoftheFifl.h/ Eleventh Century", al-Tawhid, İV/4, Tehran 1987, s. 97-114; Şahruh Ahavi, İran'da Din ue Siyaset (trc. Selahattin Ayaz), İstanbul 1990, s. 94-103; !. K. A. Howard. "Shi'i Theological Li­teratüre", Religion, LearningandScien.ee in the cAbbasİd Period (ed. M. |. L. Young v.dğr.), Cambridge 1990, s. 16-32; Ca"fer es-Sübhânî, Buhüs ft'l-milel üe'n-nihat.Kum 1413.VI, 525-603; Mohammed Haroon. Muslims of Indİa, Delhi 1992, s. 37; S. R. Silverburg. Middle East Bibliography, London 1992, s. 174-185; R. Strijp, Cultura! Antropologu of the Middle East, Leiden 1992, s. 38-40; M. Ali Ayâzî. el-Müfessirûn, Tahran 1373 hş., tür.yer.; W. Ma-delung, "Some Nol.es on Non-Ismâîli Shi'ism in the Magrih", SU, XLIV (1976). s. 87-97; M. Ali Amir-Moezzi - Sabine Schmidtke. "Twelver-Shi'itte Resources in Europc", JA, CCLXXXV/ 1 (1997), s. 73-122; İlyas Üzüm. "Sünnîlikten Şiîliğe, Şiîlikten Sünnîliğe Geçen İki Müellif ve Eserleri", İslâm Araştırmaları Dergisi, sy. 1, İstanbul 1997, s. 189-202; Ebü'l-Kâsım Gürcî, "Uşülü'1-fikh", Da'iretü '1-ma'ânfİ't-İslâmİyye-ü'ş-Şî'iyye, Beyrut 1410/1990, IV, 112-126; M. Yaşar Kandemir. "Hadis", Di A, XV, 38-40.