Исследование в XXI веке апреля, 2023 г 357 Oʻzbek tilshunosligining shakllanishida professor ayub gʻulomovning
Yüklə 0,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
часть 1 « Новости образования : исследование в XXI веке » апреля , 2023 г 363 qismlariaro diz’yunksiya munosabati ish koʻruvchi juft soʻzlarining kategoriyalarga nisbatan amali bir oz cheklangan, ular son (besh — olti. ellik — oltmish) va olmosh (u —bu. ana — mana) turkumlarigagina xos boʻladi. Qismlariaro kon’yunksiya munosabati amal qiluvchi juft soʻzlar umumiy makonda bir vaqtda ketma —ket voqelanuvchi narsa — hodisalar (denotatlar) munosabatini bildiradi. Shu bois ham bunday soʻzlar va, xam. xamla bogʻlovchili sintaktik birliklar bilan oson alamashina oladi: loʻst — lushman GʻGʻ doʻst va dushman, ok — kora GʻGʻ oq va qora; yotdi—turli GʻGʻ yotdi hamda turdi, asta — sekin GʻGʻ asta va sekin. Qismlariaro diz’yunksiya munosabati ish koʻruvchi juft soʻzlar oʻzaro zidlangan tasdiq va inkor ma’noli narsa — hodisalar aloqasini ifodalaydi. Ularni yo, yoki. yoxul yordamchili sintaktik birliklar bilan almashtirish oson va mumkin: besh — olti GʻGʻ besh yoki olti, u —bu GʻGʻ u yoki bu. Ikki ogʻiz soʻz qismlariaro geteronomiya munosabati mavjud boʻlgan va tilning soʻz yasalishi va morfologiya sathlariga aloqador juft soʻzlar haqida. Geteronim atamasi yordamida tilning lugʻaviy — mazmuniy tizimiga mansub lisoniy tushunchalardan biri nomlanadi. Bu atama keng ommalashgan boʻlsa—da, lugʻaviy — mazmuniy tizimning omonim, sinonim, antonim, paronim va giponim kabi terminlari bilan bir sathda yonma —yon turadi. Geteronim umumiy ma’noda (arxisema, klassema) mushtarak har xil oʻzakli qismlarning korrelyativ munosabatiga asoslanuvchi geteronimiya tushunchasi doirasiga kiradi. A. I. Smirnitskiy e’tirof etgani kabi, er — xotin (muj —jena), ini — singil (brat — sestra) tipidagi har xil oʻzakli yasalmalar (va ularning qismlari) orqali geteronimiya hodisasini tasavvur etish qiyin emas. Juft soʻzlar geteronimiya munosabatini ham roʻyobga chiqaruvchi lisoniy imkoniyatlardan biridir. Geteronimiya va geteronimiya munosabati lisoniy birlik qismlarining binar korrelyatsiyasiga asoslanuvchi murakkab mantiqiy — mazmuniy hodisadir. Geteronimiya munosabati ham qismlarning vazifaviy — mazmuniy (funktsional — semantik) teng huquqliligiga asoslanadi. Bu hodisaning sinonimiya va antonimiya bilan bir sathda, uning har xil koʻrinishlari sifatida amal qilishi ana shu xususiyatga koʻradir. Geteronimiyaning sinonimiya va antonimiya bilan oʻxshash va farqli tomonlari maxsus va alohida oʻrganishni talab qiladi. 1.Geteronimiya munosabati juft soʻzlarning vujudga kelish imkoniyatlaridan biridir. Bu hodisa (munosabat) suppletiv aloqa bilan hamroh yuradi. Suppletiv aloqa yordamida koʻz bilan koʻrmoq (koʻz va koʻrmoq), quloq bilan eshitmoq. oyoq bilan yurmoq (oyoq va yurmoq) kabi leksikalizatsiyalashgan lugʻaviy birlik (frazeologik ibora)lar hosil boʻlgan. Bunday iboralar suppletivizmning til lugʻaviy sathiga xos koʻrinishi boʻlib, unda tarkibiy qismlar bir umumiy ma’no — arxisema (klassema) qamrovida boʻladi, biri boshqasini mazmunan taqozo etadi 2. Suppletiv munosabat geteronimiya bilan aloqador boʻlsa ham, juft soʻzlarning hosil boʻlishida ishtirok etmaydi. U tobelikka asoslangan sintagmatik imkoniyat orqali yuzaga chiqadi. Bu xususiyat suppletiv munosabatni geteronimiya munosabatidan farqlaydi, uni qoʻshma soʻzlar tizimiga yaqinlashtiradi. |