İxtisas: 5706. 01‒Azərbaycan dili İstiqamət: Filologiya elmləri ‒ dilçilik

İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI...................................... 152

İXTİSARLARIN VƏ ŞƏRTİ İŞARƏLƏRİN SİYAHISI......................... 166

GİRİŞ

Mövzunun aktuallığı və işlənmə dərəcəsi. Morfoloji yolla söz yaradıcılığı prosesi müasir Azərbaycan ədəbi dilində derivatologiyanın əsasını təşkil edir. Demək olar ki, bu, mürəkkəb tarixi bir proses olduğu üçün dilin derivatoloji quruluşu ilə yanaşı, leksik və morfoloji yaruslarının inkişafında da mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bizə məlum olan qədim yazılı abidələrin, mətnlərin dili üzərində apardığımız linqvistik tədqiqatlar da göstərir ki, söz yaradıcılığının mərkəzində məhz morfoloji yol aparıcı mövqeyə malikdir. Dilçilikdə söz yaratma prosesinin üsul və yollarının sayı gah iki, gah üç, gah da ki dörd göstərilir. [19; 25; 98; 114] Ümumiləşmiş bir fikir kimi qeyd edə bilərik ki, bu proses daha çox, leksik, morfoloji və sintaktik yolla baş verir. Əlbəttə, söz yaratma prosesində bunları bir-birindən təcrid etmək, onlara ayrılıqda yanaşmaq düzgün deyil. M.Mirzəliyeva haqlı olaraq yazır ki, söz yaradıcılığı prosesi dilin bütün qatlarında, bütün səviyyələrində gedən fasiləsiz prosesdir. [113, s.12‒24] Bu yol və üsulların hamısı dil üçün eyni dərəcədə əhəmiyyətlidir. Bunların hamısı bir-birilə əlaqədar olub, üzvi vəhdət təşkil edərək dilin inkişafında mühüm rol oynayır. Tədqiqat işi bu yol və üsulların arasından morfoloji yolla yaranmış lüğəvi vahidlərlə əlaqədar olduğu üçün daha çox dilin qrammatik quruluşu ilə bağlı məsələləri əhatə edir. Onu da vurğulayaq ki, S.Cəfərov dilçilikdə morfoloji yolla söz yaradıcılığını sintaktik yolla yaranan sözlərdən sonrakı mərhələ hesab edir. Onun fikrincə, sadə sözlərdən sonra, əvvəlcə mürəkkəb sözlər əmələ gəlmiş, daha sonra onların əsasında düzəltmə sözlər formalaşmışdır. “Bu o deməkdir ki, dilimizdə əvvəl mürəkkəb sözdüzəltmə prosesi əmələ gəlmiş, sonra bu prosesdən düzəltmə söz prosesi törəmişdir. Daha doğrusu, mürəkkəb söz yaranması prosesindən əvvəl heç bir düzəltmə söz prosesi olmamışdır.” [19, s.25] A.Məhərrəmqızı da Azərbaycan dilində morfoloji prosesin yaranmasını mürəkkəb sözün tərkibindəki sözlərdən birinin şəkilçiləşməsi ilə izah etmişdir. [101] Düzdür, Azərbaycan dilində mürəkkəb sözlərin ikinci komponentinin tədricən öz semantikasından uzaqlaşması, asemantikləşməsi nəticəsində şəkilçi keyfiyyəti qazanmış morfemlərə rast gəlinir. Ancaq bunlar da üç-beş morfemi əhatə edir. “Orxon‒Yenisey” abidələrindən başlayaraq bu günə qədər bu üsul aktual olmamışdır. Ondan üzü qədimə doğru isə tutarlı, sanballı yazılı mətnlərimiz olmadığı üçün bu prosesin reallığı bizdə şübhə doğurur. Hesab edirik ki, ulu əcdadlarımız ilkin dövrlərdə sinkretik səciyyə daşıyan sadə sözlərdən istifadə etmiş, tədricən təfəkkürün, dilin inkişafı nəticəsində morfoloji yolla yeni sözlər düzəltmiş, ayrı-ayrı əşyaların, əlamətlərin, hərəkətlərin yeni xüsusiyyətini mənimsədikcə zərurət nəticəsində sintaktik üsulla söz yaradıcılığından istifadə etmişlər. Türkologiyada da sinkretik köklərin daha ilkin və qədim olması sübut olunmuşdur. Məlumdur ki, morfoloji yolla yaranan sözlər dedikdə müstəqil söz kökünə və ya əsasına müxtəlif məzmunlu sözdüzəldici şəkilçilərin əlavə edilməsi ilə əmələ gələn lüğəvi vahidlər nəzərdə tutulur. Bu prosesdə sözdüzəldici şəkilçilərin arasında qeyri-məhsuldar şəkilçilər xüsusi rola malikdir. Bu qrupa daxil olan şəkilçilərlə əmələ gələn sözlərin mühüm bir hissəsi təkmənalı sözlərdən ibarət olur. [75, s.103‒105]

Mübaliğəsiz demək mümkündür ki, müasir Azərbaycan ədəbi dilində qeyri-məhsuldar şəkilçilər kəmiyyət etibarilə məhsuldar şəkilçilərdən daha çoxdur. Lakin onu da qeyd etməliyik ki, dilçilik ədəbiyyatında qeyri-məhsuldar şəkilçi anlayışına, onların funksional xüsusiyyətlərinə münasibət bir mənalı deyil. Bu mənada Azərbaycan dilinin şəkilçilər sistemində bir sıra məsələlər bu gün bir problem kimi yeni elmi yanaşmalar tələb edir. Təsəvvür tamlığı və fikir aydınlığı naminə dilçilik ədəbiyyatında yer almış fikirlərə nəzər salaq:

B.Çobanzadə Azərbaycan dilinin morfoloji quruluşundan danışarkən sözdüzəldici şəkilçiləri “sözyapıcı şəkilçi” adı altında tədqiq etmiş, onları damarla (köklə) müstəqil işlənib-işlənməməsinə görə “canlı” və “cansız” olmaqla ikiyə ayırmışdır. [26, s.108‒109]

K.Ramazanov Azərbaycan dilinin Muğan qrupu şivələrinin morfoloji quruluşunun təsnifatını verərkən məhsuldar və qeyri-məhsuldar şəkilçiləri müvafiq olaraq “törədən” və “törətməz” şəkilçilər adları altında nəzərdən keçirmişdir. [11, s.94‒95] S.Cəfərov, M.Hüseynzadə, M.Qiyasbəyli, Q.Kazımov kimi dilçilər leksik şəkilçiləri sözdüzəldicilik xüsusiyyətinə görə məhsuldar və qeyri-məhsuldar şəkilçi kimi tədqiq etmişlər. Q.Talıbov, Q.Məmmədova isə məhsuldar, az məhsuldar və qeyri-məhsuldar şəkilçi olmaqla üç yerə ayırmışlar. [138; 110, s.17] Türkologiyada da belə bir təsnifat var. A.Məhərrəmqızı isə müvafiq olaraq “fəal” və “qeyri-fəal” kimi adlandırmışdır. [60; 100; 99] Onu da qeyd edək ki, dilçilikdə qeyri-məhsuldar şəkilçi funksiyasında çıxış edən budaq morfemlərin işlənməsinə də münasibət birmənalı deyil. Məsələn, H.Mirzəzadə Azərbaycan dilinin tarixi morfologiyası ilə bağlı tədqiqatlarında yazır: “Tərkibində -zar şəkilçisi olan sözləri sadə isimlər kimi qəbul etmək daha münasibdir. Çünki -zar şəkilçisinin tarixi inkişafı da göstərir ki, bunda heç bir sözdüzəldicilik xüsusiyyəti qalmamışdır, hətta sözlərin məhdudluğu da bunu sübut edir.” [116, s.110] Yaxud da Q.Talıbov bu münasibətlə yazır: “Qeyri-məhsuldar şəkilçilər vaxtilə söz yaradıcılığında ciddi rol oynamasına baxmayaraq, dilin müasir vəziyyətində yeni lüğəvi vahid əmələ gətirmir, eyni zamanda söz kökünün semantikasına heç bir xələl gətirmədən kökdən uzaqlaşa bilmir.” [138, s.62] Əlbəttə, bu fikirlər üzərində yenidən düşünmək lazımdır. Belə ki, şəkilçinin məhsuldar və qeyri-məhsuldarlığı nisbi mahiyyətli anlayışlardır. Bu və ya digər bir şəkilçi dilin inkişafından asılı olaraq, müəyyən bir dövrdə məhsuldar olduğu halda, başqa bir dövrdə qeyri-məhsuldar şəkilçi kimi işlənə bilər. Yaxud da bu proses əksinə baş verə bilər. Üstəlik, dilimizdəki bir qeyri-məhsuldar şəkilçi başqa qohum dillərdə məhsuldar ola bildiyi kimi, bəzən həmin qohum dillərdəki qeyri-məhsuldar şəkilçilər də Azərbaycan dilində məhsuldar şəkilçi funksiyasında çıxış etmək imkanına sahibdir. Bu mənada S.Cəfərovun bir fikrini vurğulamaq yerinə düşər: “Əksinə, bir və ya iki sözdüzəldə bilən şəkilçilər elmi cəhətdən daha maraqlı və daha əhəmiyyətlidir. Belə ki, bu şəkilçilər dilimizin başqa türk dilləri ilə olan münasibətini, onun müstəqil yolla inkişafını, sözlərin, həm də şəkilçilərin etimologiyasını müəyyənləşdirmək üçün imkan verir.” [19, s.33] Hesab edirik ki, məhsuldar və qeyri-məhsuldar şəkilçilərin sözdüzəldicilik qabiliyyətini konkret sayda yeni yaranmış sözlərlə məhdudlaşdırmaq, qəlibə salmaq olmaz. Bu nisbi anlayışdır və dilin inkişafından asılı olaraq kəmiyyət və keyfiyyət dəyişmələri ilə əlaqədardır. “Qeyri-məhsuldar şəkilçilərin özləri də söz yaradıcılığında müxtəlif mövqe tutur. Buraya cəmi bir-iki sözün yaranmasında iştirak edən şəkilçilərdən tutmuş bir neçə sözün yaranmasında iştirak edən şəkilçilərə qədər hamısını daxil etmək olar.” [87, s.8] Qeyri-məhsuldar şəkilçilərin mənşəyi məsələsinə də fərqli linqvistik yanaşmalar mövcuddur. H.Rüstəmzadəyə görə, məhsuldar şəkilçilərin arasında alınma şəkilçilərə rast gəlinmədiyi halda, qeyri-məhsuldar şəkilçilərin arasında milli şəkilçilərlə yanaşı, rus, ərəb, fars mənşəli şəkilçilərə təsadüf edilir. [128, s.351‒352] Təkcə onu qeyd etmək kifayətdir ki, Azərbaycan dilində məhsuldar şəkilçilər arasında ərəb-fars mənşəli -iyyat,-iyyət,-iyyə şəkilçiləri işlənmə fəallığına görə xüsusilə seçilir. [6, s.80] A.Məhərrəmqızı da müasir Azərbaycan ədəbi dilindəki qeyri-fəal (qeyri-məhsuldar) şəkilçiləri alınma mənşəli hesab edir. [98, s.30] Halbuki dilimizdəki qeyri-məhsuldar şəkilçilərin arasında onlarla milli, türk mənşəli şəkilçi vardır.

Dissertasiyada müasir Azərbaycan ədəbi dilində qeyri-məhsuldar şəkilçilər təsnif olunarkən əsasən dilin müasir vəziyyəti əsas götürülmüşdür. Dissertasiya işinin üstün cəhətlərindən biri də odur ki, dilin hazırkı vəziyyətində söz yaratma prosesində iştirak edən qeyri-məhsuldar şəkilçilər sinxron istiqamət aparıcı, dominant olmaqla yanaşı, eyni zamanda bəzi qeyri-məhsuldar budaq morfemlərin işlənmə xüsusiyyətlərini, funksional cəhətlərini, tarixi formalarını, etimoloji quruluşunu, qohum dillərdəki izlərini dəqiq göstərmək üçün diaxronik istiqamətdə də tədqiqat aparılmışdır. Bundan başqa, tədqiqat işində qeyri-məhsuldar şəkilçilərin nitq hissələri üzrə təsnifatı verilmiş, müvafiq morfemlərin omonim, sinonim və antonimlik xüsusiyyətləri göstərilmiş, qoşulduğu sözlərdə yaratdığı semantik çalarlar qədim abidələr, orijinal mətnlər, poemalar, dastanlar, müxtəlif şair və yazıçıların əsərlərindən gətirilən konkret, dəqiq nümunələr üzərində izah olunmuş, bəzi hallarda isə dialekt və şivə materiallarına istinad olunmuşdur. Dissertasiya işi müasir Azərbaycan ədəbi dilinin derivatoloji və morfoloji quruluşu ilə bağlı olsa da, bəzi dil faktlarının izahı zamanı daha dolğun və düzgün nəticələr əldə etmək naminə müəyyən dil faktlarının mövzu ilə bağlı tarixi inkişafı izlənmiş, ayrı-ayrı türk dillərindən, xüsusən də Oğuz qrupu türk dillərindən faktlar, müqayisəli linqvistik təhlillər verilmişdir. Şübhəsiz ki, bunlar işin elmi tutumuna müsbət təsir etdiyi kimi, onun aktuallığını da artırmış olur.

Araşdırmalar göstərir ki, qeyri-məhsuldar şəkilçilərin mühüm bir qismi tarixən daha məhsuldar olmuşdur. Dilçilikdə qeyri-məsuldar şəkilçilərin yaranma mənbələri haqqında da müxtəlif fikirlər mövcuddur. F.Cəlilov söz yaradıcılığındakı morfonoloji prosesləri təhlil edərkən asemantikləşmə və ablautu da söz yaratma üsulları kimi vermişdir. O, şəkilçilərin yaranmasının “sözlərin şəkilçiləşməsi”, “iki şəkilçinin qovuşması”, “allomorfların differensiallaşması” olmaqla 3 törəmə yolunun olduğu qənaətində olmuşdur. [23, s.102] Bizcə, müasir Azərbaycan dilində ablaut hadisəsi dilin təsviri strukturu baxımından sözləri kök və şəkilçiyə ayırmağa imkan vermir. Bu hadisə flektiv dillər üçün daha xarakterikdir. Azərbaycan, o cümlədən digər türk dillərində ablaut hadisəsi sözlərin tarixi-etimoloji strukturunu üzə çıxarmaqda, sinkretik köklərin praformalarını müəyyən etməkdə daha çox kömək edə bilər. Y.Məmmədov sözlərin leksik-semantik xüsusiyyətlərini təhlil edərkən asemantikləşmə hadisəsini belə izah edir: “Asemantikləşmə qədim sözlərin və başqa dil vahidlərinin bir qisminin dilin sonrakı inkişaf mərhələlərində müstəqilliyini itirməsi, qalıq şəklində başqa söz və ifadələrdə izini saxlamasıdır.” [107, s.12] Dilçilikdə (S.Cəfərov, F.Cəlilov, B.Xəlilov,M.Qiyasbəyli, İ.Quliyev və s.) belə bir fikir formalaşıb ki, məhsuldar şəkilçilər polisemantik sözlərdən törəmə olduğu halda, qeyri-məhsuldar şəkilçilər tədricən monosemantik sözlərin öz lüğəvi mənasının daralması, ilkin semantik çalarını itirməsi nəticəsində asemantikləşmiş morfemlərdən əmələ gəlmişdir. [19; 23; 65; 87; 90;] Bu cəhətə görə, M.Qiyasbəyli, B.Xəlilov məhsuldar şəkilçiləri qeyri-məhsuldar şəkilçilərdən daha qədim hesab edir. Bizə görə, belə bir yanaşma tam şəkildə özünü doğrulda bilmir. Çünki milli mənşəli qeyri-məhsuldar şəkilçilərin əksəriyyətinin “Orxon‒Yenisey” abidələrindən üzü bəri sanballı ədəbi abidə və mətnlərdə, qohum türk dillərinin materiallarında, bədii əsərlərdə məhsuldar şəkilçilərlə paralel şəkildə işləkliyi nəzərə çarpır. Bununla belə, aparılmış çoxsaylı tədqiqatlara baxmayaraq, bu gün qeyri-məhsuldar şəkilçilərin bir hissəsinin etimologiyası, mənşəyi, yaranması haqqında dəqiq fikir bildirmək mümükün deyil. Mövcud mətnlər də həmin şəkilçilər haqqında tutarlı material vermir. Bu mənada hesab edirik ki, məhsuldarlığından asılı olmayaraq şəkilçilərin yaranması təxminən eyni zaman daxilində baş verib.

S.Cəfərov isə dilimizdəki şəkilçiləri yaranma və formalaşma yollarına görə 6 qrupa ayırmışdır:

1. Sözlərdən törəyən şəkilçilər; 2. Başqa dillərdən keçən şəkilçilər; 3. Bir neçə şəkilçinin birləşməsi yolu ilə düzələn şəkilçilər;

4. Mənanın dəyişməsi vasitəsi ilə düzələn şəkilçilər;

5. Saitlərin dəyişməsi ilə düzələn şəkilçilər;

6. Samitlərin düşməsi ilə düzələn şəkilçilər. [20, s.24]

Dissertasiya işində öz əksini tapmış qeyri-məhsuldar şəkilçilərin izahında bunların hər birindən bu və ya digər dərəcədə istifadə olunmuşdur.