Kafedrasinin
Yüklə 1,07 Mb.
|
                      
ADAU-nun “HƏYAT FALİYYƏTİNİN TƏHLÜKƏSİZLİYi” KAFEDRASININ “ƏMƏK MÜHAFİZƏSİ” FƏNNİ ÜZRƏ MÜHAZİRƏ MƏTNLƏRİNİN ELEKTRON VERSİYASI. Tərtib etdi: texnika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Siyavuş Şəmsəddin oğlu Vəliyev G ə n c ə – 2 0 1 7 - ci il GİRİŞ. ƏMƏK MÜHAFİZƏSİNİN ÜMUMİ MƏSƏLƏLƏRİ. “ƏMəK MÜHAFİZƏSİ” FƏNNİ, ONUN MƏQSƏDİ Və TOXUNDUĞU MƏSƏLƏLƏR. P L A N
Zəhmətkeşlərin sağlamlığını qorumaq, işçilərin təhlükəsiz əmək şəraitini təmin etmək, habelə istehsalat zərərçəkmələrinin qarşısını almaq məsələləri Dövlətin başlıca qayğılarından biri olmuş və olmalıdır. Əmək mühafizəsinin qarşısında duran əsas məsələlər müstəqil Azərbaycan dövlətinin qüvvədə olan konstitusiyasına uyğun, qanunvericilik əsasları¸ Əmək Məcəlləsi xüsusi qayda və normalar əsasında tənzimlənir. Ali təhsil məktəb tələbələrinin əldə etdikləri biliklər sistemində “Əmək mühafizəsi” fənninin elmi əsasları xüsusi yer tutur. “Əmək mühafizəsi” kursunun məqsədi: Ali təhsil sistemində tələbələrə nəzəri, təcrübi biliklər aşılamaqla sənaye və kənd təsərrüfatının bütün sahələrində təhlükəsiz və sağlam əmək şəraiti yaratmaqdır. Keçmiş Sovetlər ailəsində 1929-cu ildən ali məktəblərdə “Əmək mühafizəsi və təhlükəsizlik texnikası” fənni tədris edilməyə başlanmış, 1966-cı ildən isə bu fənn “Əmək mühafizəsi” adlandırılaraq tədris edilmişdir. 1990-cı ilin aprel ayından Sovetlər məkanının dağılmağa başladığı bir zamandan isə “Mülki müdafiə” fənnində birləşdirilməklə birlikdə iki hissədən ibarət olan fənn “Həyat fəaliyyətinin təhlükəsizliyi” adlandırılaraq tədris olunmağa, başlanmışdır. (Kənd təsərrüfatı mütəxəsissləri hazırlanan ali məktəblərdə 100 saatdan az olmayaraq tədris olunması qərara alınmışdır). Əmək mühafizəsi fənninin elmi inkişaf tarixi mədəniyyətimizin inkişafı ilə sıx əlaqədardır. İnsanlar öz fəaliyyət dairələrini inkişaf etdirdikcə sağlam və təhlükəsiz əmək şəraitinin yaradılmasına tələbatda artmağa başlayır. Rusiyada ilk dəfə əmək mühafizəsi sahəsində elmi-tədqiqat işləri M.V.Lomonosov tərəfindən yerinə yetirilmişdir. O, 1742-ci ildə “Metallurgiya və mədən işlərində təhlükəsizlik tələbləri və Xüsusi geyimlərə tələbat” adlı dəyərli məqalələr yazmışdır. O, daha sonra 1752-ci ildə ilk dəfə olaraq indidə geniş tətbiq olunan ildırım ötürücünün konstruktiv qruluşunu vermişdir. Ümumilikdə “Əmək mühafizəsi” məsələləri ilə məşğul olan alimlərdən akademik C.V.Vavilov “lyumenset lampalar”, V.V.Petrov, A.A. Skançiniskiy professor M.E.Jukovski, V.L.Kirpiçov. Fizioloq İ.M.Seçenov, böyük alim fizioloq İ.P.Pavlov insanların ali sinir sistemi ilə ətraf mühitin arasındakı əlaqə, son dövürlərin görkəmli alimlərindən F.M.Kanaryov, A.V.Lukovnikov və s. göstərmək olar. Azərbaycan alimlərindən professor Həbib Ocaqov və dosentlər T.H.Tağızadə, F.Ə.Şıxaliyev, B.A.Həsənov və başqalarını qeyd etmək olar.
Əmək mühafizəsi məsələlərinin düzgün həllində həmkarlar təşkilatları mühüm rol oynayır, təsərüffat rəhbərləri onlarla birlikdə -əmək şəraitinin yaxşılaşdırılması sahəsində böyük tədbirlər həyata keçirirlər. “Əmək mühafizəsi” kursunun əsas məqsədi:- nəzəri biliklər və təcrübi vərdişlərlə müxtəlif istehsalat proseslərində sağlam və təhlükəsiz iş şəratinin yaradılmasını təmin etməkdən ibarətdir. Bu fənni öyrənən hər bir gələcək mütəxəssis aşağıdakıları bilməlidir: 1. Əmək mühafizəsi məsələrinin təşkilini, sağlam və təhlükəsiz əmək şəraitinin yaradılmasında vəzifəli şəxslərin hüquq və vəzifələrini. 2. Travmaların və xəstələnmələrin müəyyən etmə üsullarını. 3.Təhlükəli və zərərli istehsalat faktorlarının yaranmasını xəbərdar etməyi. 4. Fərdi və kollektiv mühafizə vasitələri ilə zərərsiz iş şəraitini təmin etmək üsullarını. 5. Maşın traktor parkında texniki qulluq, heyvanlara xidmət, təmir və elektrik cihazlarının istismarı zamanı təhlükəsizlik texnikası qaydalarını. 6. Yanğının baş vermə səbəbləri onun profilaktikası və söndürülmə qaydaları. Kursun qısa məzmunu: - “Əmək mühafizəsi” məsələlərini dəqiqliklə öyrənmək üçün əmək proseslərində insanın təhlükəsizliyinə təsir edən elementləri öyrənmək lazımdır. Bura daxildir: - İşi verən, (sahibkar, rəhbər) işləyənlər (fəhlə, kəndli, ziyalı) iş və əmək alətləri, istehsalat mühüti, kollektivdə psixoloji mühit, eyni zamanda passiv elementlər (bina və qurğular). Hər bir vətəndaş işləmək hüququna malikdir. Müəssisənin formasından asılı olmayaraq hər bir işçinin əməyi mühafizə olunmalıdır. Dövlət eyni zamanda sahibkar əmək şəraitinin yaxşılaşdırılması və əməyin mühafizəsi, onun elmi təşkili, xalq təsərrüfatının bütün sahələrində istehsal proseslərinin kompleks mexanikləşdirmək və avtomatlaşdırmaq əsasında ağır fiziki əməyin azaldılmasına sonra isə tamamilə aradan qaldırılmasına nail olmalıdır. ƏMƏYİN TƏHLÜKƏSİZLİYİNİN STANDARTLAR SİSTEMİNƏ (ƏTSS) UYĞUN OLARAQ “ƏMƏK MÜHAFİZƏSİ” SAHƏSİNDƏ ƏSAS TERMİNLƏR DÜİST 12.0.002-95-ə müvafiq əməyin təhlükəsizliyi standartlar sisteminə görə əmək mühafizəsi fənninə uyğun aşağıdakı terminlər qəbul edilmişdir. 1. Əmək mühafizəsi: – Bu qanunvericilik aktlarından, təşkilatı, texniki, gigiyenik, müalicə-profilaktiki, sosial-iqtisadi tədbirlər sistemindən ibarət olub, insanların əmək prosesində sağlamlığını və işləmə qabiliyyətİini qorumaqla təhlükəsizliyini təmin edir. 2. Təhlükəsizlik texnikası: – İstehsalat prosesində yaranan təhlükəli istehsalat amillərinin işçilərə təsirini azaltmaq və ləğv etmək üçün texniki vasitələr və təşkilatı tədbirlər sistemidir. Əməyin təhlükəsizliyi: – İş yerlərində zərərli və təhlükəli istehsalat amilləri, işçilərin sağlamlığına təsiri olmayan əmək şəraitinin vəziyyəti nəzərdə tutulur.4.İstehsalat sanitariyası: - İş yerlərində zərərli istehsalat amillərinin işçilərə təsirinin qarşısını almaqdan ötrü texniki, sanitar-gigiyenik və təşkilati tədbirlər sistemindən ibarətdir. 5. Əməyin gigiyenası: - Əmək şəraitinin sağlamlaşdırılmasına görə sanitariya-gigiyena və müalicə-profilaktiki tədbirlər kompleksindən ibarətdir. 6. Təhlükəli istehsalat amilləri: - Müəyyən iş şəraitində istehsalat amillərinin təsiri nəticəsində işçilərin gözlənilmədən zədələnməsi, travma alması başa düşülür. 7. Zərərli istehsalat amilləri: - İş zamanı istehsalat amillərinin işçilərə təsiri (zərərli tozlar, qazlar, səs-küy, titrəyiş və s.) peşə xəstələnmələrinə, yaxud iş qabiliyyətinin azalmasına səbəb olur. 8. Bədbəxt hadisələr: - İşçilərin əmək fəaliyyətində yaxud rəhbərliyin tapşırıqlarını yerinə yetirərkən əmələ gələn zərərçəkmələr. 9. Peşə xəstəlikləri: - İstehsalat prosesində əmələ gələn istehsalat zərərlərinin təsiri nəticəsində yaranan xəstəliklər. 10. Təhlükəsiz əmək tələbləri: - Qüvvədə olan qanunvericilik aktlarının, normativ-texniki sənədlərin və təlimatların tələbini ödəyən işlərdə işçilərin təhlükəsizliyini təmin edən tələbatlardır. 11. Təhlükəsiz istehsalat avadanlıqları: - Normativ-texniki sənədlərə əsasən əməyin təhlükəsizliyi tələbatını ödəyən istehsalat avadanlıqlarıdır. 12. Təhlükəsiz istehsalat prosesləri: - Əməyin təhlükəsizliyi tələbatına uyğun sayılan istehsalat proseslərindən ibarətdir. 13.Texniki estetika: - İstehsalat avadanlıqları və əşyaların layihələndirilməsində və yerləşdirilməsində onların bəzi qanunauyğunluğu və ümumi xüsusiyyətləri öyrənilir. 14. İstehsalat estetikası: - İstehsalat binalarının texnoloji istehsalat avadanlıqları, konstruksiyaları və işçi yerlərinin xoşa gələn səviyyədə gözəl olmasının işçilərin bədii zövqünə uyğun olması kimi əsas vasitələrdən biri hesab edilir. 15. Əmək fiziologiyası: - İşçilərin əmək fəaliyyəti zamanı funksional vəziyyəti öyrənilir və insanın işləmə qabiliyyətini daha yüksək səviyyədə saxlamaqdan ötrü tədbirlər görülür. 16. Əmək psixologiyası: - İşçilərin əmək fəaliyyətində onun yaratdığı və əmək məhsuldarlığının artmasını öyrənməklə peşə xüsusiyyətlərinin daha da formalaşmasına baxır. Əmək mühafizəsi fənni öz dolğunluğu və genişliyi ilə fərqlənən müstəqil fənləri təmsil edən aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir. 1. əmək mühafizəsinin hüquqi və təşkilati məsələləri. 2. İstehsalat sanitariyasının əsasları və əməyin gigiyenası. 3. Təhlükəsizlik texnikasının əsasları. 4. Yanğın profilaktikasının əsasları. Belə bölgü əməyin mühafizəsi formalarının müxtəlifliyindən irəli gəlir. Bu o deməkdir ki, işçilərin əməyi qanunvericilik qaydaları ilə, tibbi və texniki yollarla mühafizə edilir. Əmək mühafizəsinin sanitariya-gigiyena əsasları istehsalat zərərləri və onun törətdikləri peşə xəstəlikləri ilə məşğuldur. Mövzuya aid test sualları: 1.Əmək mühafizəsi fənni nəyi öyrədir? 2. Əmək mühafizəsi və təhlükəsizlik texnikası fənni neçənci ildən tədris olunur? 3. “Əmək mühafizəsi” kursunun əsas məqsədi . 4. Kursun qısa məzmunu:- “Əmək mühafizəsi” məsələlərini dəqiqliklə öyrənmək üçün əmək proseslərində insanların təhlükəsizliyinə təsir edən elementlər neçə qrupa bölünürlər? 5. Əməyin Təhlükəsizliyinin Standartlar Sisteminə (ƏTSS) uyğun olaraq DÜİST-12.0.002-95-ə müvafiq neçə termin qəbul edilmişdir? 6.Əmək mühafizəsi fənni neçə bölmədən ibarətdir? I BÖLMƏ. ƏMƏK MÜHAFİZƏSİNİN HÜQUQİ VƏ TƏŞKİLATİ MƏSƏLƏLƏRİ P L A N 1. Əmək mühafizəsinin nəzəri məsələləri. a) zərərli və təhlükəli istehsalat amilləri və onların normaları. b) istehsalat işlərinin növləri. 2. Əmək hüququnun qanunvericilik mənbələri. a) kollektiv müqavilə. b) kollektiv saziş. c) əmək müqaviləsi. 3. Əməyin təhlükəsizliyi standartları sistemləri. 4. Əməyin mühafizəsi sahəsində norma və qaydalar. 5. Əməyin erqonomik təhlükəsizliyi. a) işçi yerlərinə erqonomik tələblər. 6. İş vaxtı. 7. İstirahət vaxtları. a) məzuniyyətin növləri . 8. Qadınların əməyinin mühafizəsi. 9. Yaşı 18-dən az olan işçilərin əməyinin mühafizəsi. 10. Əməyin mühafizəsi normaları və qaydalarına dövlət nəzarəti. 11. Əməyin mühafizəsinə ictimai nəzarət. 12. Əmək mühafizəsi xidmətinin təşkili. a) əmək mühafizəsi kabinetinin təşkili. b) əməyin mühafizəsi sahəsində mülkiyyətçinin və işə qəbuledənin vəzifələri. c) əməyin mühafizəsi üzrə işçilərin vəzifələri. q) əməyin mühafizəsi sahəsində baş mütəxəssislərin vəzifələri. d) əməyin mühafizəsi mühəndisinin hüquq və vəzifələri. e) iş paltarları və digər fərdi mühafizə vasitələrinin verilməsi. 13. Əməyin mühafizəsi tədbirlərinin planlaşdırılması və maliyyətləşdirilməsi. 14. Əmək mübahisələri . a) fərdi əmək mübahisələrinin həlli üsulları. 15. İstehsalat zədələnmələri və peşə xəstəlikləri. 16. İstehsalatda bədbəxt hadisələrin təhqiq edilməsi və qeydiyyata alınması. a) xüsusi təhqiq edilməli bədbəxt hadisələr. 17. Əməyin mühafizəsi üzrə təlimat növlərinin öyrənilməsi. 18. İstehsalatda bədbəxt hadisələrin təhlil üsulları. 19. İstehsalatda zədələnmələri və peşə xəstələnmələrinin göstəriciləri. 20. Zədələnmə və peşə xəstəliklərinin maddi nəticələri.
ədəbiyyatı” nəşriyyatı - Bakı - Qanun-2016-cı il.
Bakı- “Hüquq ədəbiyyatı” nəşriyyatı – 2016-cı il.
məsələləri” – Gəncə -2001-ci il.
məsələləri” – Gəncə -2002-ci il.
qurğuların ildırımdan mühafizəsi” – Gəncə -2002-ci il. 6.Həsənov B.A “Əmək mühafizəsi” Bakı Maaarif. 1986-cı il. 7. Tağızadə T.H “Meliorasiya təsərrüfatında əməyin mühafizəsi” Bakı Maarif -1990-cı il. 8. İstehsalatda bədbəxt hadisələrin təhqiqi edilməsi və uçota alınması. Bakı hüquq ədəbiyyatı.2002 -ci il. 9. Шкравак Владимир Степанович и др. «Охрана труда» М. -1989-год. 10. Канарейов Ф.М и др. «Охрана труда» М. -1988-год. 11. Солуйанов Равел Василйевич и др. «Охрана труда» М. -1977-год. 12. Денисенко Г.Ф. «Охрана труда» М. В. Школа -1985 год. 13. Dövlət və sahə standartları (SSBT) (CH) və (CH i P) –
2. Əmək şəraitinin təhlükəsizliyə görə təsnifatı. 3.İnsan-Maşın-İstehsalat (İMİ) mühitinin təhlükəsizlik parametrlərinə görə optimallaşdırılması. 4. DÜİST 12.3.001-75-ə müvafiq sağlam və təhlükəsiz əmək şəraitinin yaradılmasının əsas yolları. 5. İstehsalat travmalarının və peşə xəstəliklərinin proqnozlaşdırılması və profilaktikasının əsasları. 6. Travmatizm və peşə xəstəliklərinin profilaktikasının sosial- iqtisadi əhəmiyyəti, (Tağızadə səh 56...62 oxumalı). ƏMƏK MÜHAFİZƏSİNİN NƏZƏRİ ƏSASLARI İstehsalat proseslərinin son on illiklərdə yüksək texniki inkişafı işçilərin fiziki yüklənməsini (fiziki işlərini) azaltmaqla yanaşı onların hissiyat orqanlarının (görmə, eşitmə, yüksək diqqətliliyin, tez reaksiya vermənin və s.) psixoloji yüklənməsinin artmasına gərginləşməsinə səbəb olur. İnsan fiziki işin mühüm hissəsini texnikaya verməklə, özü böyük həcmli mürəkkəb zehni psixoloji fəaliyyəti qəbul edir. O, bugün mürəkkəb texniki sistemləri proqramlaşdırır, onlara nəzarət edir, eyni zamanda müxtəlif texnoloji obyektləri müəyyən məsafədən idarə edir. Maşınların konstruksiyası mürəkkəbləşdikcə insanların psixoloji yükü artır. Yuxarıda qeyd olunan səbəblərdən son illər insanlarla maşınların qarşılıqlı əlaqəsinə elmi sürətdə yanaşmaq zəruriyyəti ortaya çıxır. Bununla əlaqədar yeni elmlər: əmək gigiyenası, mühəndis psixologiyası, əməyin elmi təşkili (Ə.E.T), texniki estetika və erqonomika (yunan sözü olub: erqon – iş, nomon - isə qanun deməkdir) elmləri meydana çıxmışdır. Əməyin gigiyenası: - “İnsan-maşın-mühit” sistemində istehsalat mühitinin insan orqanizminin imkanlarına uyğunlaşdırmaq üçün tədbirlər işləyib, hazırlayır ki, beləliklədə müxtəlif istehsalat xəstəliklərinin qarşısının alınmasına nail olunur. Mühəndis psixologiyası: – “İMM” sistemini öyrənərək müxtəlif cihaz və idarəetmə orqanlarının optimal parametrlərini işləyib, hazırlayır. Hazırlanmış tövsiyələr işçilərin tez yorulmasının qarşısını almaqla, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinə nail olunur. Erqonomika: - Əmək qanunları haqqında elmdir. O, texniki elmlərin, psixologiyanın, fizologiyanın və əməyin gigiyenasının öyrəndiyi məsələləri ümumiləşdirir. Erqonomika İMM sisteminin qarşılıqlı təsirinin qanuna uyğunluqlarını öyrənir. Erqonomikanın məqsədi İMM sistemində elə bir şərait yaratmaqdır ki, bu zaman əmək məhsuldarlığı ən yüksək işçinin təhlükəsizliyi minimuma enməklə onun özünü hiss etməsi ən optimal olur. Erqonomikanın həll etdiyi əsas məsələlər aşağıdakılardır:
Erqonomika elmi haqqında qısa anlayış. Qəzet məlumatı ERQONOMİKA VƏ PEDAQOQİKA 13 sentyabr 1980-ci il. BƏŞİR ƏHMƏDOV, professor Erqonomika müəyyənləşdirmişdir ki, əmək vasitələri və şərait, hər şeydən əvvəl, insanların xüsusiyyətləri baxımından qiymətləndirilməlidir. İMM sistemində komponentlər arasında zəruri uzlaşma olmadıqda, yəni texnika və şərait insanın xüsusiyyətlərinə uyğun gəlmədikdə, eləcə də insan idarə etdiyi maşının “DİLİNİ” yaxşı bilmədikdə, şəraitə uyğunlaşmadıqda bir sıra bədbəxt hadisələr baş verir. Tədqiqatçılar belə bir doğru nəticəyə gəlmişlər ki, hər bir müsbət hadisədə mənfi və hər-bir hadisədə müsbət cəhətlər mövcud olur. Misal üçün elmi-texniki inqilab özlüyündə müsbət hadisədir. Bununla belə, yüksək səviyyədə inkişaf etmiş, quruluşuna görə çox mürəkkəb olan texnikadan istifadə edən insan kiçik bir səhv üzündən özünü təhlükə qarşısında qoyur. Avtomobil maşınlarının sürətlə çoxalmasını biz təbii olaraq müsbət qiymətləndiririk, lakin avtomobil qəzalarının acı nəticələri də göz önündədir. Adicə bir fakta nəzər salaq. Q.Y.Panov yazır ki, dünya miqyasında texnika ilə onu idarə edən insan arasındakı uyğunsuzluq nəticəsində təkcə 1900-1950-ci illər arasında, yəni cəmi 50 il ərzində 250 milyon adam həlak olmuşdur, halbuki həmin dövrdə müharibələr vurtut 90 milyon adamın ölümünə gətirib çıxarmışdır. İndi maşınla əlaqədar olaraq dünya miqyasında hər bir gün ərzində 350 min adam həlak olur ki, bunun da 250 mini avtomobil qəzası ilə bağlıdır. (“Эргономика в нефтяной промышленности”. М. 1979, стр 10). Erqonomikanın qarşısında duran problemlərdən biri məhz bucür bədbəxt hadisələrin qarşısını almaq üçün elmi tövsiyələr işləyib hazırlamaqdan ibarətdir. Texniki estetika: - məqsədi gözəl və eyni zamanda səmərəli formalarda və ölçülərdə avadanlıq yaratmaqdır ki, buda onların rahat istismarını təmin etməkdir. Avadanlıqların rənglərinin düzgün seçilməsi işçilərə sevinc gətirir, onların əhval ruhiyyəsini, iş qabiliyyətini, nəticədə isə əmək məhsuldarlığını artırır. ZƏRƏRLİ VƏ TƏHLÜKƏLİ İSTEHSALAT AMİLLƏRİNİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ ONLARIN NORMALARI. Əməyin təhlükəsizliyinin standartlar sisteminin (ƏTSS). DÜİST 12.0.003-74 (94)-ə müvafiq olaraq istehsalat proseslərində yaranan zərərli və təhlükəli amillər insan orqanizminə təsirinə görə 4 qrupa bölünürlər: 1. Fiziki amillər: - Bura maşın və mexanizmaların mühafizə olunmayan hərəkət hissələri işçi zonadakı hava, yüksək tozluluq, qazlılıq, yüksək və aşağı temperatur, səs-küy və titrəyiş, ionlaşdırıcı elektromaqnit süaları, müxtəlif xarakterli işıqlanmaların yüksək və aşağı səviyyədə olması və s. 2. Kimyəvi amillər: - Belə zərərli istehsalat amillərinə aşağıdakıları göstərmək olar: ümumi toksikilik, dağıdıcı, mutagen (toxmaların çoxalmasına mənfi təsir edir) və s. kimyəvi qrupdan olan zərərli istehsalat amilləri (tənəfüz yollarına, dəri örtüyünə və s.) təsir göstərir. 3. Bioloji amillər: - Bioloji zərərli istehsalat amillərinə bakteriyalar, viruslar, göbələk törədici bakteriyalar, bitki və heyvanların bəziləri (xəstəliklərinə görə). 4. Psixofizoloji amillər: - Bu qrupa aid olan zərərli istehsalat amilləri fiziki və əsəbi yüklənmədən ibarət olmaqla insan orqanizminə təsir göstərir. İnsanın əsəbi yüklənməsinə zehni əmək gərginliyini, əməyin monotonluğunu və s. göstərmək olar. İstehsalat şəraitində təsiredici kimi kompleks zərərli və təhlükəli istehsalat amilləridə mövcuddur. Bunlardan ən çoxu işləyənlərin peşəsinin xüsusiyyəti ilə əlaqədardır. İstehsalat proseslərində yaranan zərərli amillər peşə zərərləri, peşə xəstəlikləri, yaxud peşə zəhərlənmələri yaradır. İstehsalat şəraitində növbə ərzində yaranan peşə zəhərlənməsi əmələ gəlirsə bu kəskin zəhərlənmə sayılır. İstehsalatın bəzi sahələrində işlədikdə (rənglərlə, lakla, skibidarla və s) sanitariya-gigiyena qaydalarına riayət olunmadıqda dəridə xroniki xəstəliklər əmələ gəlməklə ekzema yaranır. İnsan orqanizminə ümumi və yerli titrəyişin təsiri nəticəsində müvafiq xəstəliklər, səs tellərinin müntəzəm olaraq gərginləşməsi nəticəsində xroniki laringit boğaz xəstəliyi yaranır (müəllimlər, xanəndələr və s). İşyerlərində faktiki zərərli və təhlükəli amillərin səviyyəsini müxtəlif cihazların köməyi ilə müəyyən etmək olar. Belə cihazlardan səs ölçən (şumomer), vibroqraf, termometr, anemometr, qazanalizator, lyuksmetr və s. göstərmək olar. Zərərli və təhlükəli istehsalat amillərinin buraxılabilən qiyməti (səviyyəsi) qüvvədə olan SN-245-71 və normativ sənədlərdə göstərilmişdir. Misal üçün: - Bina daxilində işçilər üçün havanın temperaturu yüngül işlərdə 18-210S ağır işlərdə 14-160S, nisbi nəmlik 40-60%, təbii havanın hərəkət sürəti 0,1-0,3 m/san, hər bir işçiyə ən azı 4,5 m2 iş sahəsi və 15 m3 işçi həcmi olmalıdır. İstehsalat binalarının hündürlüyü ən azı 3m olmaqla, emalatxanalarda dəzgahlar arası ən azı 1m, dəzgahla divar arası məsafə 0,5m, səs-küyün ton yüksəkliyi ən çox 80-85db, elektrik cihazlarının gövdəsinin müdafiə torpaqlama konturunun müqaviməti 10 Om-dan çox olmamalıdır. İstehsalat binalarında ümumi halda işıqlanma 75-150 lk olmalıdır. Yuxarıda qeyd olunan sanitariya normalarında buraxılabilən qiymətlərə uyğun təşkil olunmuş iş yerlərində işçilərə zərərli və təhlükəli istehsalat amilləri pis təsir göstərmir, belə iş yerləri insan həyatı üçün normal hesab edilir.
Xəstəlik və ya ona yaxın vəziyyətdə olan adamların əsəb sistemində və ya başqa orqanlarında daimi baş verən funksional dəyişikliklər. Bunlardan bəzi dəyanətli patoloji dəyişiklikləri göstərmək olar ki, bunlar tam əmək fəaliyyətsizliyi yaratmır, ancaq insanın özünü aparmasına təsir edərək onun təhlükəyə məruz qalma ehtimalını artırır. İşçinin bədbəxt hadisəyə məruz qalması, ali əsəb sisteminin -yuxarı şöbələrinin hərəkət verici mərkəzləri arasında rabitənin pozulması ilə baş verir. Belə pozuntular nəticəsində insan onun hissiyat orqanları tərəfindən qəbul edilən təsirlərə lazımi tezlik və dəqiqliklə reaksiya verə bilmir başqa sözlə əksər bədbəxt hadisələrin baş verməsində funksional pozuntular əsas rol oynayır. Hərəkətin uyğunlaşdırılmasında, uzlaşdırılmasındakı qüsurlar. Hər hansı hərəkəti yerinə yetirən əzələlər beyinin müxtəlif hərəkətverici mərkəzlərindən idarə olunur. Bir çox adamlarda bu mərkəzlərin fəaliyyəti kifayət qədər uyğunlaşdırılmamış gedir, nəticədə mürəkkəb kombinə edilmiş hərəkətlərdən ibarət olan əməliyyatları yerinə yetirərkən işçidə bəzi uyğunsuzluqlar müşahidə olunur; vaxtaşırı işçi (fəhlə) özünü itirir, bəzi hərəkətləri arada buraxır. Belə hallarda hərəkətin uyğunsuzluğu diqqətdə olan qüsurlarla düz gəlir. Uzlaşdırılmamış (kordinasiya) hərəkətlərə yol verən işçiləri - bədbəxt hadisələrin etimalı olan işlərdə işləməsi məqsədə uyğun deyildir, müəyyən hallarda həmin işçiləri başqa işə keçirirlər. Yüngülxasiyyət öz hərəkətinə laqeyid, hadisələrə üzdən mühakimə yürüdən, yaddaş zəif olduqda işdə səhvlərə yol verilir. Belə işçilərin təhlükəsizliyi üçün xüsusi nəzarət olmaqla onların müdafiəsi olaraq qabiliyyətdən dəqiq və tez təsirdən asılı olan işlərə göndərmək olmaz. İŞİNƏ QEYRİ-QƏNAƏTBƏXŞ MEYİLİ OLANLAR. İnasan hansı ki, işinə maraqlı deyildir, öz işindən ləzzət almır, müxtəlif hərəkət və işlərin qəbuluna psixoloji cəhətdən qabiliyyətli deyildir, onun özünü aparması göstərir ki, o, işə inamsızdır, diqqətliliyi müəyyən məsafədəndir.Təhlükəsizlik nöqteyi nəzərincə insan gərək öz marağına və qabiliyyətinə uyğun iş seçsin. Digər tərəfdən kollektivdə yaradıcı iş əhval ruhiyyəsi olmalıdır ki, digərinin fəaliyyətinə mənfi təsir göstərməyə. İkinci qruppa: - Əmək fəaliyyətinin müəyyən dövründə yaranır, yaxud insanın davranışında qısa müddətdə təsir edir bu bir neçə saat və ya dəqiqə davam edir. a) Təcrübəsizlik: iş yerində işçinin bütün hərəkətlərinə təsir edir; işin tempinə, ritminə və intensivliyinə mane olur. Təcrübəsiz işçi işdə müəyyən dayanmalar və maneələr çıxdıqda tez qərar çıxara bilmir, tez yorulur və işin təhlükəsizliyini artırır, təhlükə hər dəqiqə yarana bilir. Elmi əsasıarla ixtisasın artırılması əmək məhsuldarlığını eyni zamanda işin təhlükəsizliyi ehtimalını artırır. Ehtiyatsızlıq: - adi bir səhv bədbəxt hadisə ilə nəticələnir. Bunun qarşısını almaq üçün ixtisaslı baxım və düşüncəli intizam yaradılmalıdır. (Dəmir qayda). Yorğunluq: - orqanizmada müxtəlif qüsurlardan baş verir. Bədəndə patoloji dəyişiklərdən yaranır. Yorğunluqdan qaçmaq üçün istirahət etmək müalicəyə getmək və yaxud başqa işə keçmək olar. İş zamanı yorğunluq təkcə zəif adamlarda olmur, belə hallar normal insanlarda da baş verir. Bu yorğunluq mürəkkəb fizoloji proseslərdə baş verir. Psixoloji yorğunluq: - mərkəzi sinir sisteminin yüklənməsindən yaranır. Əməyin təhlükəsizliyinin standartlar sisteminin (ƏTSS) DÜİST 12.1.005-76-ya müvafiq olaraq istehsalatda görülən işlər fiziki əmək sərfinə görə üç kateqoriyaya bölünür.
işçi 172 C/san-yə (yaxud 150 kkal/saat) qədər fiziki enerji sərf edir (Belə işlərə misal olaraq oturmuş halda yaxud ayaq üstə heç bir yük qaldırmadan, daşımadan görülən işlər, idarə işləri aiddir).
yetirilməsinə işçi 172-232 C/san-yə IIa kateqoriyası adlanır bu işlər gəzərək və ya oturaraq ağır yük götürmədən görülən işlər: 232-293C/san IIb kateqoriya işlər bu işlər gəzərək 10 kq-ya qədər yük götürməklə görülən işlərdir (mis. Üçün mexaniki yığma sexlərində, dəmirçixanada və s. görülən işlər).
Hər üç kateqoriyada olan işlərdə işçi orqanizminə oksigen tələbatı 3-5 L/dəq miqdarında təmin edilməlidir. İşlər kateqoriyadan başqa işin zərərli, təhlükəli, əsəbi gərginliyi, onların yerinə yetirilmə vəziyyəti, intensivliyi, monotonluğu, müxtəlif əməliyyatlar və s.-ə görədə müəyyən qruplara bölmək olar. Əlverişsiz istehsalat mühiti şəraitində ki, müntəzəm işlər zərərli sayılır. Məs: Qüvvətli küləkdə aşağı və yüksək temperaturda, havanın çox nəmliliyində, qazla və tozla çirklənmədə, radioaktiv şüalanma yüksək və daha yüksək tezlikli enerji şəraitində və s. görülən işlər. Əmək prosesi fəaliyyətində orqanizm üçün qanuna uyğun fizoloji proses kimi yorulma baş verir, İ.P.Pavlovun fikirincə demək olar ki, əsas yorulma mərkəzi əsəb sisteminin həddən artıq gərgin işlənməsindən asılıdır. İstehsalat proseslərində əməyin təhlükəsizliyi tələblərinə əməl edilməməsi ilə əlaqədar olaraq insan gözlənilmədən (qəflətən) iş qabiliyyətini itirmə halları yaranır (sümük qırılması, müxtəlif dərəcədə bədən xəsarəti, elektrik cərəyanından zərər çəkmə və s.) orqanizmin belə zərər çəkməsi istehsalat zərər çəkmələri adlanır. (İstehsalat travması). Zərərli istehsalat şəraitinin təsiri altında insanın sağlamlığı tədricən zəifləyir (eşitmə və görmənin azalması, titrəyiş və səs--küylə yaranan xəstəliklər, əsəbi işlərin yaratdığı xəstəliklər və s). Bunun nəticəsində insanın hissə-hissə yaxud tam iş qabiliyyətinin itirilməsi halları yaranır. Orqanizmin belə zərərçəkmələri peşə xəstəlikləri adlanır.
İnsan və əməyin belə mürəkkəb spesifik qarşılıqlı əlaqəsi sxemdə göstərilmişdir. Əməyə münasibət, onun əsaslandırılması İnsan İxtisas dərəcəsi, təhsili, təcrübəsi Obyektiv iş şəraiti Psixoloji xüsusiyyəti, bacarığı Əməyin ətraf mühitə əks təsiri Əməyin xüsusiyyətləri etibarlılıq Əməyə tələbat onun mürəkkəbliyi Əmək Əmək- İnsan-mühit sistemi: təhsili, təcrübəsi, əməyə münasibəti, əməyin xüsusiyyətləri, etibarlılığı ilə təyin olunur. “Əməyə yararlılıq” kriteriyaları (əlamətləri) obyektiv iş şəraiti, əməyə ətraf mühitin əks təsiri, əməyə tələbat və onun mürəkkəbliyi ilə təyin olunur.
Əmək məhsuldarlığının artırılması tələb edir ki, işçi az əzələ enerjisini sərf etməklə çox iş görsün əzələ enerjisindən səmərəli istifadə etmək üçün aşağıdakı qaydaya riayət etmək lazımdır: hər hansı işi gördükdə iştirak edən əzələlərin işi mexaniki işin miqdarı ilə mütənasib olmalıdır; Hərəkətlər həm simetrik olmalı, həmdə hər iki əks səmtə yönəlməlidir; hər iki əl eyni zamanda işə başlamalı və eyni zamanda işi qurtarmalıdır. Zehni işlə əlaqədar yorulma bir neçə amillərdən, ən əvvəl əsəb sisteminin gərginliyindən əmələ gəlir ki, onun nəticəsində insanın psixoloji vəziyyəti, hafizəsi, müşahidə, görmə, eşitmə, məntiqli mülahizə etmə və düzgün qərar çıxarma qabiliyyəti nizamalnır. Hər iki növ işin (fiziki və zehni işin) xarakterini bilmək layihələndirici və quraşdırıcı mühəndisə imkan yaradır ki, onlar texnoloji xəritələri layihələndirən zaman və yeni texnika yaradarkən işçi yerlərini işləyib-hazırlamağa elmi sürətdə yanaşsınlar. Hazır ki, vəziyyətdə istər sənayedə istərsədə kənd təsərüfatının bütün sahələrində kompleks mexanikləşdirmə və istehsalat proseslərini elmi əsaslarla elə təşkil etmək lazımdır ki, bir tərəfdən istehsalatın effektivliyinin artırılmasına nail olunsun, digər tərəfdən isə yorulma vaxtı uzaldılsın (geniş olsun), yüklənmə azaldılsın, insan öz əməyindən müəyyən qədər həzz alsın. İstehsalat proseslərində insanı əhatə edən bütün material elementləri yığımına istehsalat mühiti deyilir. Bu mühit üç yerə bölünür (üç sferaya): BİRİNCİ SFERA: - iş yeri adlanır (maşın-traktor aqreqatı, heyvan və quşlara qulluq edilən sahə, dəzgah və onun ətrafı.) İKİNCİ SFERA: - iş binası. ÜÇÜNCÜ SFERA:-bütün məişət, köməkçi binalar və müəssisə ərazisi. Texniki və əmək mədəniyyəti eləmentləri ümumiyyətlə istehsalat mədəniyyətini bütövlükdə yüksəltmək üçün işlər kompleksini təşkil edir. İş yerini təkminləşdirən zaman nəzərə almaq lazımdır ki, işçi bütün günü diqqətini işə cəlb etməlidir, başqa əşyalar (istehsalat funksiyası daşımayan əşyalar) onun iş yerində olmamalıdır. İşçinin ətrafındakı bütün əşyalar onun səmərəli işləməsinə kömək etməlidir. İcrasına görə daha səmərəli tərkibə malik olan və ardıcıl iş üsulu təyin etmək lazımdır. Bütün yuxarıda qeyd olunan tədbirlər iş yerində yüksək məhsuldarlıqlı iş prosesinin həyata keçirilməsini təmin etməlidir. Vaxtlı-vaxtında xəstəliklərin qarşısını almaq üçün işçilər müntəzəm olaraq tibbi müayyinədən keçməlidirlər və xüsusi geyimdən istifadə etməlidirlər. TRAVMATİZMİN VƏ PEŞƏ XƏSTƏLİKLƏRİNİN PROFİLAKTİKASININ SOSİAL-İQTİSADİ ƏHƏMİYYƏTİ. K/t-ı müəssisələrində əmək şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün böyük işlər görülür. Əmək mühafizəsi üzrə tədbirlərin tətbiqi nəticəsində hər bir işçinin orta illik məhsuldarlığı artır, sosial sığortalanmaya çəkilən xərclərə qənaət olunur və əmək itgisi azalır. Təsərrüfatlarda travmalar və xəstəliklərlə əlaqədar itkilərin cəmi aşağıdakı düsturla təyin edilir: 
burada Πc – travma və xəstəliklərlə əlaqədar itkilərin cəmi: man.  - travmalarla əlaqədar itkilərin cəmi: man.
 - xəstəliklərlə əlaqədar itkilərin cəmi: man.
Hər bir travma nəticəsində itkilərin tam cəmi Πtı- aşağıdakı düsturla hesablanır. Пti = Са + Ск + Сзп + Сн + Сб + Срас + Соб + Сп ; burada
Ca – ambulatoriya müalicəsinin qiyməti, man; Ск – kliniki müalicənin qiyməti, man; Сзп – müalicə dövründə qazanılmamış əmək haqqı, man; Сн – bülleteinlə alınan puldan tutulmayan verginin, miqdarı. Сб – bülleteinlə işçiyə verilən pul, man; Срас – bədbəxt hadisənin tədqiq edilməsi xərci, man; Соб – hadisə nəticəsində xarab olmuş avadanlığın qiyməti və ya onun təmirinə çəkilən xərc, man; Сп – travma (zərərçəkmə) nəticəsində alınmayan məhsulun ümumi dəyəri, man. Bir dəfə xəstələnmə nəticəsində (pis iş şəraitinə görə) itgilərin cəmi aşağıdakı kimi hesablanır. Пxi = Са + Ск + Сзп +...+ Сп : man Yuxarıda qeyd olunan itgilərin ən böyüyü işçinin travma alması və ya xəstələnməsi nəticəsində onun verə bilmədiyi val şəkilində məhsulun qiymətidir: - Cn -dir. İş şəraitinin pisliyi nəticəsində baş vermiş zədələnmələrdən və xəstələnmələrdən əmələ gələn itgilərin hesabatı aparılır, nəticəsi analiz edildikdən sonra bu analizin nəticəsi nəzərə alınmaqla əmək mühafizəsi üzrə tədbirlər planı işlənib hazırlanır. Bundan sonra işlənib-hazırlanmış tədbirlər həyata keçirilir, nəhayət ən azı bir il yeni həm yaxşılaşdırılmış, həm də təhlükəsizləşdirilmiş iş şəraitində işlədikdən sonra əmək mühafizəsi üzrə tədbirlərin iqtisadi səmərəliliyinin hesabatı aparılır. Ümumi qənaət Эо aşağıdakı düsturla təyin edilir.
burada Пс1 – tədbirlərdən əvvəl travma və xəstələnmələrdən baş verən itki, man. Псı - əmək mühafizəsi tədbirləri həyata keçirildikdən sonra travma və xəstələnmələr nəticəsində itgilər; man. Təhlükəsiz iş şəraitinin tətbiqinin səmərəliliyinin hesabatının nəticələri və travmatizmin, xəstələnmələrin iqtisadi nəticələri hər il mütəxəssislərlə müzakirə olunmalı, nəticədə buraxılan nöqsanlar aradan qaldırılmalı və gələcəkdə əmək mühafizəsi tədbirlərini daha səmərəli planlaşdırmağa zəmin yaradılmalıdır. Əmək mühafizəsi tədbirlərinin tətbiqi hər işçiyə düşən orta illik məhsul istehsalını artırmaqla bərabər, maddi təminat xərclərinə qənaət edilməsinə və əmək itkilərinin azaldılmasına səbəb olur.
MÜHAZİRƏ 3. ƏMƏK MÜHAFİZƏSİNİN HÜQUQİ VƏ TƏŞKİLATI MƏSƏLƏLƏRİ. P L A N: 1. Əmək mühafizəsi sahəsində normativ hüquqi aktlar sistemi. 2. Əmək mühafizəsi sahəsində qanunvericilik aktlarının əsasları. 3. Konstitusiya, Əmək Məcəlləsi. 4. Əməyin Təhlükəsizliyinin standartlar sistemi. 5. Sahə standartları və ona müvafiq normativ sənədlər. 6. İş və istirahət vaxtı. 1) Əmək mühafizəsinin hüquqi və təşkilatı məsələləri: Əmək mühafizəsinin hüquqi əsasları dedikdə qüvvədə olan qanunvericilik sistemi başa düşülür. Qanunvericilik sisteminə əsasən aşağıdakılar daxildir: a) Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası: Əmək hüquqlarının əsas prinsiplərini təsbit edən qanun aktı Konstitusiyadır: Konstitusiyanın 35, 37, 38, 39, 41-ci maddələri uyğun olaraq hər bir vətəndaşın əmək hüququ, istirahət hüququ, sosial təminat hüququ, sağlam ətraf mühitdə yaşamaq hüququ, sağlamlığın qorunması hüququ vardır. 12 noyabr 1995-ci ildə tarixdə qəbul edilmişdir. 24 avqust 2002-ci il 18 mart 2009-cu və 26 sentyabr 2016 –ci il tarixlərdə əlavə və dəyişiklər edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası ən yüksək hüquqi qüvvəyə malik olan respublikamızın qanunvericilik sisteminin əsasıdır. Başqa qanunlar və dövlət orqanlarının aktları Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası əsasında və ona uyğun olaraq qəbul edilir. Konstitusiyanın 35-ci maddəsində deyilir: Əmək fərdi və ictimai rifahın əsasıdır: Hər kəsin əməyə olan qabiliyyəti əsasında sərbəst sürətdə özünə fəaliyyət növü, peşə və iş yeri seçmək hüququ vardır. Hər kəsin təhlükəsiz və sağlam şəraitdə işləmək, heç bir ayrı seçkilik qoyulmadan öz işinə görə dövlətin müəyyənləşdirdiyi minimum əmək haqqından az olmayaraq haqq almaq hüququ vardır. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, istirahət hüququ 37-ci maddədə, sosial təminat hüququ 38-ci maddədə, sağlam ətraf mühitində yaşamaq hüuqu 39-cu maddədə, sağlamlığın qorunması 41-ci maddədə verilmişdir. Konstitusiyadan sonra əmək hüququnun mənbələri içərisində başlıca yeri Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi tutur. Azərbaycan Respublikasının milli məclisi tərəfindən 1 fevral 1999-cu il tarixdə qəbul edilmiş, 1 iyul 1999-cu il tarixdən qüvvədədir. Əmək Məcəlləsi əsasən XIII bölmədən 48 fəsildən və 317-i maddədən ibarətdir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərman və sərəncamları, Respublika Nazirlər Kabinetinin fərman və sərəncamları. Azərbaycan Respublikasının Əmək və Əhalinin sosial Müdafiəsi Nazirliyinin normativ aktları, Nazirliklərin baş idarələrin və komitələrin normativ aktları, yerli icra hakimiyyətləri və bələdiyyə orqanlarının normativ aktları da əmək hüququnun mənbəyi olub qanunvericilik sistemini təşkil edir. Əmək müqaviləsi: - İşçi ilə işə götürən müəssisə arasında bağlanan kontrakdır. Əmək məcəlləsinin 9-cu maddəsində Əmək müqaviləsi üzrə işçinin əsas hüquqları (20 bəndən ibarətdir), 10-cu maddədə əmək müqaviləsi üzrə işçinin əsas vəzifələri (7-bəndən), 11-ci maddədə işə götürənin əsas hüquqları (11 bənddən), 12-ci maddədə işə götürənin əsas vəzifələri və məsuliyyəti müəyyənləşdirilmişdir (9-bənddən ibarətdir). Kollektiv müqavilə: - Əmək məcəlləsinin 29-cu maddəsinə görə kollektiv müqavilənin bir tərəfi işə götürən, digər tərəfi həmkarlar ittifaqı təşkilatıdır yaxud (kollektivdir). 31-ci maddə müqavilənin məzmunu (22 bənddən), 32-ci maddədə müqavilənin qüvvəsi nəzərdə tutulur (7 bənddir). ƏMƏYİN TƏHLÜKƏSİZLİYİNİN STANDARTLAR SİSTEMİ (ƏTSS) Norma və qaydalar içərisində əməyin təhlükəsizliyi üzrə standartlar sisteminin (ƏTSS) öz mövqeyi vardır. Standartlar sistemi təhlükəsiz əmək şəraitinin təmin edilməsi istiqamətində olmaqla Azərbaycan Respublikası Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Agentliyi, Respublika Həmkarlar İttifaqı konfederasiyası tərəfindən hazırlanır və tələbatı ödəyən normativ texniki sənədlər yaradılır. ƏTSS-nin məqsədi: - Zərərli və təhlükəli istehsalat amillərinə görə ümumi tələbatı, istehsalat proseslərinə və istehsalat avadanlıqlarına görə ümumi təhlükəsizlik texnikası tələbatını, habelə əmək təhlükəsizliyi üçün fərdi mühafizə vasitələrinə tələbatı və s. müəyyən etməkdir. ƏTSS 1974-cü ildə yaradılmışdır. Dövlət standartları (DÜİST) ilə yanaşı, bunun əsasında vahid formada sahə standartları (SST), respublika standartları (RST), müəssisə standartı (MST) və ya yerli standartlar (YST) sistemi də vardır. Mövcud olan bütün əmək təhlükəsizliyi üzrə standartlar sistemi qruplaşdırılmasına görə altı əsas qrupa bölünür: 0; 1; 2; 3; 4 və 5. İşarə olunma təsnifatı DÜİST 12.0.001-82-də göstərilmişdir. DÜİST-də göstərilən rəqəmlərin nə olduğuna baxaq. Burada “12” ƏTSS-nin sinfini, “0” standartın qrupunu, “001” qruplaşdırmanın nömrə ardıcıllığını, “82” isə standartın qeyd olunduğu ili göstərir.
standartlarda deyirlər) aid olanlardan “0” qrupu DÜİST 12.0.001-80 əsas standartlar; DÜİST 12.0.002-80 əsas anlayışlar, terminlər və onların məzmunu, ƏTSS DÜİST 12.0.004-79 işçilərə əmək təhlükəsizliyinin öyrədilməsi, təlimatlar; DÜİST 12.0.003-74 təhlükəli və zərərli istehsalat amilləri və s. sahə standartlarından SST 46.0.126-82 kənd təsərrüfatında əmək mühafizəsinin öyrənilməsinin təşkili və s.
növləri standartları: ƏTSS DÜİST 12.1.003-76 səs-küyə ümumi təhlükəsizlik tələbləri; ƏTSS DÜİST 12.1.005-76 işçi zonada hava şəraiti, ümumi sanitariya-gigiyena tələbləri; DÜİST 12.1.038-82 elektrik təhlükəsizliyi və s.
tələbləri: ƏTSS DÜİST 12.2.003-74 istehsalat avadanlıqlarına ümumi təhlükəsizlik tələbləri; DÜİST 12.2.019-86 k/t-ı özüyeriyən maşının və traktorlara ümumi tələbat;
təhlükəsizlik tələbləri. ƏTSS DÜİST 12.3.002-75 istehsalat proseslərinə ümumi tələblər; DÜİST 12.3.010-82, DÜİST 12.3.020-80 yükləmə-boşaltma işlərinə, ümumi təhlükəsizlik tələbləri.
tələblər. DÜİST 12.4.051-78 eşitmə orqanlarının fərdi mühafizə vasitələri; DÜİST 12.4.034-78 tənəffüs orqanlarının fərdi mühafizə vasitələri; DÜİST 12.4.028-76 qaz əleyhinə süzgəcli respiratorlar; DÜİST 12.4.024-76 xüsusi titrəmədən qorunma üçün ayaqqabıya olan ümumi təhlükəsizlik tələbləri və s.
və qurğuların tikinti, təmir və istismar işlərində mühəndis quruluşlu nəzarət üsullarına tələbatı təşkil edir. Sahə standartları: ƏTSS SST-46.0.141-83-K/t-da istehsalat proseslərinə ümumi təhlükəsizlik tələbləri. SST-46.1.110-81 məhsul yığımından sonra torpağın hazırlanmasında təhlükəsizlik tədbirləri. SST- 46.3.108-81-dənli bitkilərin və torpağın becərilməsində təhlükəsizlik tədbirləri. SST-46.3.150-84 kənd təsərrüfatında yükləmə-boşaltma işlərində və ağır yüklərin daşınmasına ümumi tələbat Əmək intizamı və istirahət. Əmək intizamı və istirahət proseslərinin düzgün təkrar etdirilməməsi istehsalat travmalarının əsas və vacib məsələlərindən biridir. (Şəkil 1). Əmək Məcəlləsi Maddə 89-103. 100 Nahar fasiləsi 800 Əmək məhsuldarlığı 600 IV III II VI V 40 200 0 I 1 2 3 4 5 6 7 İş vaxtı saat I və IV işqabiliyyətinin artımı; II və V dayanaqlı iş qabiliyyəti. III və VI iş qabiliyyətinin azalması. İnsanın işləmək qabiliyyəti onun hissiyatlarından, müxtəlif zərərli və təhlükəli istehsalat faktorlarından, uzun müddət fasiləsiz işləməsindən asılıdır. Əgər insan fasiləsiz olaraq işləyirsə onun işlədiyi iş dövründəki fiziki yorğunluq ona psixoloji yorğunluq gətirir. Eyni zamanda əgər işçi uzun müddət müxtəlif məsələləri həll edir və yaxud çoxlu cihazların göstəricilərini izləyirsə belə psixoloji yüklənmə fiziki yüklənməyə səbəb ola bilər. Hədsiz dərəcədə zərərli istehsalat faktorları da psixoloji yorğunluğu sürətləndirir, insanın səhv etmə ehtimalını artırır, bunun nəticəsi travmaların baş vermə ehtimalını və yaxud qəzaların sayını artırır. Göstərilənləri nəzərə alaraq rəhbərlik ciddi olaraq əmək intizamı və istirahətə Əmək məcəlləsində, təsdiq edilən maddələrə uyğun olaraq riayət etməlidir: Maddə 90: - Bir qayda olaraq iki istirahət günü olan beş günlük iş həftəsi müəyyən edilir. İstehsalın, işin, xidmətin və əmək şəraitinin xarakterindən asılı olaraq işəgötürən və ya müvafiq icra hakimiyyəti orqanı həftəlik tam iş vaxtının müddəti çərçivəsində altıgünlük iş həftəsi müəyyən edə bilər. Altıgünlük iş həftəsində həftəlik norma 40 saat olduqda gündəlik iş vaxtının müddəti 7 saatdan 36 saat olduqda iş vaxtının müddəti 6 saatdan və həftəlik norma 24 saat olduqda gündəlik iş müddəti 4 saatdan çox ola bilməz.
Yüksək həssaslıq, həyəcan, zehni, fiziki və əsəb gərginliyi, insanın səhhətinə mənfi təsir göstərən digər amillər (həkimlərə, müəllimlərə, elektrotexniki quruğularda və cihazlarla işləyənlərə və s. aiddir) həftə ərzində 36 saatdan çox olmamaq şərtilə qısaldılmış iş vaxtı müəyyən edilir. Maddə 95: - İş vaxtının rejimi qaydaları: - gündəlik iş vaxtının müddəti, onun başlanması və qurtarması, işdə fasilələrin vaxtı və müddəti, sutkadakı növbələrin sayı, növbə sanədləri və onların tərtibi, bir növbədən digərinə köçürülmə, iş vaxtının cəmlənmiş uçotu, işlənmiş iş günlərinin istirahət günləri ilə əvəz edilməsi (əvəz günün verilməsi) qaydaları, habelə həftəlik iş günlərinin sayı müəssisədaxili intizam qaydaları və ya əmək müqaviləsi, kollektiv müqavilə ilə müəyyən edilir. Maddə 97: -Gecə vaxtı işin müddəti saat 22-00-dan səhər saat 6-00-dək olan müddət gecə vaxtı sayılır. Əgər işçinin gündəlik iş vaxtının ən azı yarısı gecə vaxtına düşərsə, onda həmin iş vaxtının gecə vaxtına düşən hissəsi bir saat qısaldılır. Maddə 98:-Gecə vaxtı görülən işlərə hamilə və üç yaşınadək uşağı olan qadınların, yaşı on səkkizdən az olan işçilərin cəlb edilməsinə yol verilmir. Əlil işçilər gecə vaxtı görülən işlərə yalnız onların yazılı razılığı ilə və müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarının rəyi nəzərə alınmaqla cəlb edilə bilərlər. Maddə 99: İş vaxtından artıq iş, işəgötürənin əmri (sərəncamı) və işçinin razılığı ilə əmək funkisiyası müəyyən olunmuş iş günü vaxtından artıq müddət ərzində yerinə yetirilməsi sayılır. Təbii fəlakətin istehsalat qəzasının və digər fövqəladə hadisələrin qarşısının alınması, onların nəticələrinin aradan qaldırılması, habelə tez korlanan malların itkisinin qarşısını almaq məqsədi ilə bu məcəllə ilə müəyyən edilərək verilir. Qaydalara əməl olunmaqla işçilərin iş vaxtından artıq işlərə cəlb edilməsinə yol verilmir. Xüsusilə ağır və zərərli sahələrdə işləyən işçilərin və bu məcəllədə nəzərdə tutulmuş digər hallarda iş vaxtından artıq işə cəlb edilməsinə yol verilmir. Əmək şəraiti ağır və zərərli olan sahələrdə bütün iş günü (növbəsi) ərzində iş vaxtından artıq işlərin müddəti 2 saatdan çox ola bilməz. İş vaxtından artıq işlərin görülməsinə cəlb olunmuş işçilər üçün işəgötürən bu məcəllənin “Əməyin mühafizəsi” bölməsində (IX bölmə maddə 207...258) nəzərdə tutulmuş normalara uyğun istehsalat və sosial-məişət şəraiti yaratmalı,əməyin təhlükəsizliyini təmin etməlidir. Hər bir işçi dalbadal gələn iki iş günü ərzində dörd saatdan, əmək şəraiti ağır və zərərli olan iş yerlərində isə iki saatdan çox iş vaxtından artıq işlərə cəlb edilə bilməz. Maddə 101: - İş vaxtından artıq işlərə yol verilən müstəsna hallar qeyd edilmişdir. V BÖLMƏ İSTİRAHƏT VAXTI VƏ İŞÇİLƏRIN MƏZUNİYYƏT HÜQUQLARI. On beşinci fəsil Maddə 103 -İstirahət və nahar üçün fasilə. Maddə 104 –İstirahət günləri müəyyən edilmişdir. Maddə 105- Bayram günləri: 1) Azərbaycan Respublikasının bayramları aşağıdakılardır (8 dekabr 2006-cı il tarixdən qanunla yeni redaksiyada): Yeni il bayramı (yanvarın 1 və 2-si) Qadınlar günü (martın 8-i) Faşizm üzərində qələbə günü (mayın 9-u) Respublika günü (mayın 28-i) Azərbaycan xalqının Milli Qurtuluş günü (iyunun 15-i) Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüvvələr günü (iyunun 26-sı) Dövlət Müstəqilliyi günü iş günü (oktyabrın 18-i) Konstitusiya günü iş günü (noyabrın 12-si) Milli Dirçəliş günü iş günü (noyabrın 17-si) Dünya azərbaycanlılarının Həmrəyliyi günü ( dekabrın 31-i) Novruz bayramı - 5 gün. Qurban bayramı - 2 gün. Ramazan bayramı – 2 gün bayram edilir. Bu günlərdə işçilərin işə cəlb olunmasına yalnız bu məcəllədə nəzərdə tutulmuş müstəsna hallarda yol verilə bilər. Novruz, Ramazan və Qurban bayramının keçiriləcəyi günlər hər il yanvar ayının sonunadək müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilib əhaliyə elan edilir. Maddə 106 - Ümumxalq hüzn günü Hər il yanvarın 20-si Azərbaycanın müstəqilliyi və ərazi bütövlüyü uğrunda həlak olmuş şəhidlərin xatirəsini yad etmə günü-ümumxalq hüzn günüdür. Maddə 112. Məzuniyyətin növləri.
Əmək məzuniyyəti Maddə 114...121-ə göstərilmişdir. Ümumi olaraq müxtəlif kataqoriyalar üzrə müəyyən edilir. 21 təqvim günündən 56 təqvim gününədək müəyyənləşdirilir. Yaradıcılıq və təhsil məzuniyyəti Maddə 122...124 göstərilmişdir. Sosial məzuniyyətlər Maddə 125...127 Ödənişsiz məzuniyyətlər Maddə 128...130 xüsusi olaraq təsbit edilmişdir. Sosial məzuniyyətlərdə istehsalatın xarakteri və başqa amillər xüsusi ilə nəzərə alınır. Hamiləlik dövrü üçün ümumi halda 126 təqvim günü müəyyən edildiyi halda 56...70 gün. K/t-da çalışan qadınlar üçün bu 140 təqvim günü müəyyən edilir. Adi halda çətin doğuş iki və daha çox uşağı olanlara 140 təqvim günü müəyyən edildiyi halda. K/t-da bu 180 təqvim günü müəyyənləşdirilir. Maddə 125 geniş izah verilmişdir. Mövzu üzrə test sualları
“Birinci qrup” standartlar nəyi xarakterizə edir?
MÜHAZİRƏ 4. ƏMƏK MÜHAFİZƏSİ tədbirlərinin PLANLAŞDIRILMASI, MALİYƏLƏŞDİRİLMƏSİ VƏ BƏDBƏXT HADİSƏLƏRİN TƏHQİQ EDİLMƏSİ. P L A N
maliyələşdirilməsi. 2) İstehsalat zərərçəkmələri və peşə xəstəlikləri. 3) Bədbəxt hadisələrin baş vermə səbəbləri. 4) Bədbəxt hadisələrin təhqiq edilməsi və uçota alınması. 5) Hadisələrin öyrənilməsi üsulları. 6) Travmatizmin əsas göstəriciləri. 7) Təhlükəsiz iş üsullarının öyrənilməsi və təbliği. 8) Əmək mühafizəsi sahəsində nəzarət sistemləri. ƏMƏYİN MÜHAFİZƏSİ TƏDBİRLƏRİNİN PLANLAŞDIRILMASI Müəssisələrdə sağlam və təhlükəsiz əmək şəraitinin təmin edilməsi Əmək Məcəlləsinin 222-ci maddəsində nəzərdə tutulmuşdur. Həmin maddənin 2-ci hissəsinə görə işəgötürən əmək şəraitinin yaxşılaşdırılmasına, əməyin mühafizəsinin təmin edilməsinə və işçilərin sağlamlığının qorunmasına yönəldilmiş perspektiv və illik tədbirlər planı hazırlayır və həyata keçirir. a) əmək şəraitinin və istehsalat proseslərinin səmərələşdiril-məsinin perispektiv planı. b) təhlükəsizlik texnikası və istehsalat sanitariyasının səmərələş-dirilməsinin illik planı. c) sanitariya-sağlamlıq tədbirlərinin kompleks planı. ƏMƏYİN MÜHAFİZƏSİ TƏDBİRLƏRİNİN MALİYƏLƏŞDİRİLMƏSİ. Əmək Məcəlləsinin 220-ci maddəsində əməyin mühafizəsi tədbirlərinin maliyələşdirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Məqsəd və təyinatından asılı olmayaraq əməyin mühafizəsi dövlət büdcəsindən və müəssisənin gəliri hesabına maliyyələşdirilir. Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|