Kaşgar Artuş Şehrindeki Su I tan Satuk Bugiahan'ın Türbesi Kaşgarlı Mahmut'un Resmi

2. Fenvinlen: Çin Genel Tarihi, 2. cilt Çince, 1965, Pekin, s. 525.

3. Prof. Dr. Faruk Sümer, "Eski Türk Elleri Uygurlar", Türk Dünyası Tarih Dereisi Savı: 98. savfa-7 ktanhnl İOOS

18

MAHMUT KAŞGARLI

UYGUR TÜRKLERİ

19

şeyler vermişlerdir. Yani Uygurlar hem doğu hem batı kültür ve medeniyetlerinden bir çok yararlı unsurları kabul etmişler ve kendi medeniyet ve kültürlerinden bazı unsurları onlara kabul ettirmişlerdir. İdikut Uygur Devleti içerisinde Uygur Türk Dili ve Edebiyatı, Uygur sanatı ve Uygur Türk yayıncılığı büyük gelişmeler göstermiştir.

Göktürk yazısından sonra Sogd alfabesinden yararlanarak Uygurlar tarafından meydana getirilen Uygur alfabesi Türk alfabe tarihinde önemli rol oynamıştır. Uygur devresindeki Maniheizm, Budizm metinleri ve Karahanlı İslâmî eserlerinin bir kısmı bu alfabe ile yazılmıştır. Eski Uygur alfabesi iyice geliştirilmiş halde bütün Türk boylan tarafından kullanılmıştır. Moğollar Uygur devresine son vermekle beraber onların kuvvetli kültürüne tabi olarak Uygur yazısını kabul etmişler, Uygur kâtipleri ve devlet adamları bütün sivil idareyi ellerine geçirmişlerdir. Timur'un tüzüğü ve Altınordu Yarlıkları hep Uygur yazısı ile yazılmıştır. 15. yüzyıl sonuna kadar resmi ve devletler arası yazışmalarda, paralar üzerinde Uygur yazısı devam etmiştir.

"Son yüzyıl içerisinde Uygur İdikut Devletinin merkezi İdikut (ve Yargul), şehir içi harabelerinde yapılan arkeolojik kazılar sonucunda, bu eski Türk kültürünü belirten ve Uygur dili ile edebiyatını ortaya koyan emsalsiz yazılı eser ve eser parçaları da elde edilmiştir. 840. yılında Başkenti Karabalgasun'un Kırgızlar'ın eline geçmesinden sonra Uygurlar'ın büyük bir kısmı Tanrı Dağları'nın kuzeydoğu bölgesinde yer alan Turfan havzası ile Tarım havzasına göçetmişlerdir. Turfan havzasına göç eden Uygurlar, eskiden oralarda yaşamakta olan soydaşları ile kaynaşarak İdikut Uygur Devletini kurmuşlardır. Bu bölgedeki Uygur Türklerinin Budizm'e döndüğü Turfan bezeklik resimlerinden ve Uygur edebiyatında ilgili metinlerden açıkça anlaşılmaktadır. Uygurlar tarafından Budizm ve Maniheizmle ilgili kitaplar Sanskritçe, Toharca, Sogdca ve Çince'den Uygur Türkçesine tercüme edilmişlerdir. "Tercüme ve zaman itibariyle Uygur Türkçesine giren yabancı kelime serveti Eski İran, Hint, Sogd, Çin, Tohar vesaire dillerden olmuştur." "Böylece bu çağ Orta Asya Türklüğünün imtiyazlı ve kültür seviyesi oldukça yüksek olan Uygur Hanlığı bilhassa göçebe bozkır medeniyetiyle yerleşik halklardan edinilen medeniyeti birbiriyle birleştirmede sağlam

başarı göstermiştir"4. "Budist, Maniheist, Hristiyan Uygurlara ait çeşitli tapınaklardan ele geçirilen çok sayıdaki zengin yazma parçalar, Uygur dil, edebiyat ve kültürünün yüksekliğini belirten varlıklı, millî kaynaklanmadandır. Ayrıca bu vesikalar arasında astronomi, tababet, falcılık vesaire gibi bilgi dallarına ait olanları da vardır"5.

Eski Uygur yazısıyla yazılan eserlerin sayısı toplam olarak 800 parçayı aşmaktadır. Bu eserler içinde Budizm ve Maniheizm Dini ile ilgili şiirler, hikâyeler ve dramalar bulunmaktadır. Bu eserlerin en mühimleri: Oğuzname, Altunyaruk, Çaştani İlig Beg, İki Tiginin Hikâyesi, Büyük Maymun Patmaralı, 27 perdeli drama "Maytrismit"lerdir. Maniheizm muhitinde güzel manzum eserler yazan Uygur Türk şairlerinden birisi Aprınçur Tigin'dir. Bu şair Türk yazılı edebiyat tarihinde mühim yer tutmaktadır. Çünkü yazılı edebiyatımızda şairi belli olan ilk şiirler ona aittir. Bununla birlikte tarihî vesikalarda Budist Uygur Türk şairlerinden Kiki, Pratya Şiri, Çinaşiri, Çisuin Tutung, Asıg Tutung, Şıng Sun Şıla"ların ismi zikredilmektedir.

Karahanlılar devresinde ise Uygur Türk kültürü, Uygur Türk edebiyatı altın devrini yaşamıştı. Karahanlı hükümdarı Sultan Saltuk Buğra Han'ın 935 yılında inanç olarak İslâmiyeti seçmesi ve İslâm dinini devlet dini olarak kabil etmesi ve Karahanlılar Devletinde yaygınlaştırması ilk Türk İslam edebiyatının doğuşuna yol açmıştır.

Karahanlı devresinde Hakaniye Türkçesiyle veya Kaşgar Türkçesiyle âlim şair Yusuf Has Hacib'in 1069 yılında Karahanlı hükümdarı Tavgaç Buğra Han'a takdim ettiği ve Türk Devlet felsefesi ve geleneğini ortaya koyan devlet kurma bilgisi sayılan eseri Kutadgu Bilig Destanı, Kaşgarlı Mahmut'un 1075 yılında tamamlayıp Abbasi Halifesi Ebul Kasım Abdullah Muktedi Bi Emrullah'a sunduğu ilk Türk Dil Sözlüğü, Türk kültür hazinesi "Dîvânü Lügati't-Türk"ü, Yüknekli Edip Ahmet'in dörtlüklerle yazılmış didaktik destanı "Atabetü'l Hakayık"ı yazılmıştır. Bu nadir eserler yalnız dil bakımından çok önemli eserler olmakla kalmayıp, edebiyat bakımından da çok değerli eserlerdir. Bu kıymetli eserler ondan sonraki devir Türk Dili ve Edebiyatının gelişmesine büyük etki yapan âbide eserlerdir.

4. Ahmet Caferoğlu, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü; s. VIII.

5. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü; 1968, I.Ü. Edebiyat Fakültesi Matbaası; s. IX.

20

MAHMUT KAŞGARLI

UYGUR TÜRKLERİ

21

Karahanlılar bir çok Türk boylarıyla kuvvetli bir siyasî birlik kurmakla kalmayıp millî bir devlet yapısı ve geleneği de oluşturdular. Ayrıca dillerini de edebî bir dil haline getirmeye muvaffak oldular. Karahanli dil ve kültürü kuzey doğuda varlığını devam ettiren Uygur dili ve kültürü ile Batıda yayılan İslam kültürünün tesiri altında oluşup gelişti. "Müşterek Türkistan Türkçesi" denilen Karahanlı edebî dili ve kültürü daha sonra gelişen diğer yazı dilleri ve kültürleri üzerinde de büyük etkiler yaptı.

Kısaca Uygur Türkçesi Eski ve Orta Türkçe devresinde Türk Dilinin gelişmesinde ve yükselmesinde çok mühim rol oynamıştır. Dr. Zeki Velidi TOGAN'ın ifadesince: "Uygurlar Türkler arasında biraz kuvvetli, kültür bakımından biraz yüksek olduğundan onların dili diğer Türkler için yazı dili olarak vazife görmüştür"6. Uygur Türkçesinin Türk kültürü içerisindeki yeri hakkında Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu şu haklı görüşlerini ileri sürmüştür: "5. yüzyıldan başlayarak önceleri yalnız kendi boyları, sonraları ise diğer Türk kavimleri ile birlikte siyasî bütünlük ve birlik haline gelen Eski Uygur Türklerinin Orta Asya dil ve kültürünün gelişmesinde önemli rolleri olmuştur. Hele Orta Asyanın oldukça kısırlı kültür devresinde Türk dil kültürünü ayakta tutan yine de bu Uygurlar olmuştur." "Uygur Türkçesi her yönden hem alıcı ve hem de verici durumuna getirilmiş, Orta Asya'nın bir nevi uluslararası kültür dili olmuştur"7. Bu fikirleri N. A. Baskakov'un şu görüşleri daha da aydınlatmaktadır: "Uygur dili ve yazısı son devirlerdeki edebî dillerin yani önceleri Karahanlılar devrindeki (X-XII. Yüzyıllar) dilin, sonlan Oğuz-Kıpçak edebî dilinin (XII-XV. Yüzyıllar) Altın Ordu edebî dilinin (ilk devri XIII-XIV. Yüzyıllar), eski Özbek dilinin (XV.-XIX. Yüzyıllar) Eski Türkmen Dilinin (XVII-XIX. Yüzyıllar) ve başka dillerin şekillenmesinde büyük etki yapmıştır"8. Uygur Türkçesinin Türk Dili tarihindeki önemli yeri hakkında Prof. Dr. Reşit Rahmeti Arat şöyle seslenmiştir. "Uygur Türkçesi Türk Dili'nin inkişafında bir dönüm noktasıdır" biz birçok kelimelerin farkını anlamak için bu günkü Türk şiveleri için anadil mahiyetinde olan Uygur Türkçesi devrine müracaat edebiliriz", "Türk Dili'nin

6. Zeki Velidi Togan, Türk Tatar Tarihi, 1914, Kazan s. 26.

7. Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, istanbul 1968, s. VII-VI1I.

8. N.A. Baskakov, "Türk Tilleri", Milletler neşriyatı, Pekin, 1986, s. 71.

tarihi devirlerine giden yol Uygur Türkçesi devri üzerinden gidecektir" . "Çünkü IX. Yüzyıldan bu yana kültür geleneği kuran Uygur Türkleri XIII. Yüzyılda artık geniş Orta-Asya-Türk Moğol halklarının kültür terbiyecisi derecesine ulaşmışlardır... Böylece Uygurlar uzun tarihî cereyan içinde Türk kültürü rehberliğini ellerinde tutmuşlardır"10. Uygur Türkleri basın yayıncılık, güzel sanat ve musikî bakımından da Türk kültür tarihinde mühim yer tutmaktadır. Tarihte kurulan Uygur devletlerinin Hakan, sultanlarının saraylarında yerli ve yabancı tarihçiler, şairler, bilginler, sanatkârlar, musikişinaslar büyük bir himaye görüyorlardı. "Uygur devlet adamları ilim, edebiyat ve sanatın gelişmesine çok önem veriyorlardı"1'. Bunun sayesinda 9-17. asırlar arasında Uygurlarda ilim, edebiyat, güzel sanat ve musikî büyük gelişmeler göstermiştir.

Uygur Türklerinin resim sanatı Budizm, Maniheizm ve İslâmlık olmak üzere üç din çerçevesi içindeki eserleri içine almaktadır. "Eski Türk resim sanatının asıl temsilcileri sanata çok istidatlı olan Uygur Türkleri idi". Eski Uygur şehir harabelerinde bulunan sekiz ve dokuzuncu yüzyıllardan kalma Budist ve Maniheist duvar resimleri ile minyatürler Türk resminin bu güne kadar bilinen en eski örnekleridir. Bu resimlerde rahipler, vakıf yapanlar, müzisyenler tasvir edilmektedir. Uygurların Budist resim sanatının en mühim âbideleri Turfan Murtuk civarındaki Bezeklik ve Kuçar Binev mağaralarında bulunmaktadır. Bunların mühim bir kısmı 20. yüzyılın başlarında A. Von Le Gog başkanlığındaki Alman arkeologları tarafından Almanya'ya götürülen Uygur duvar resimleri olup, şimdi Berlin arkeoloji müzesinde sergilenmektedir.

Karahanlılar devresinden sonra Uygur Türklerinde İslâmiyete ait resim sanatında büyük gelişmeler kaydedilmiştir. Uygurlarda yayıncılık matbaa teknolojisinde iyice gelişmiş idi. Uygurların kitapları kâğıt üzerine yazılıp basılıyorlardı. Bu kâğıtlar Çin kâğıdından farklı idi. Tarihî vesikalardan Uygurların kendi kâğıt imalatlarının olduğu bilinmektedir. Uygurların yazı aleti kamış kalemdi. Daha ehemmiyetsiz yazılar Çin fırçası ile yazılırdı. Tarihte

9. Prof. Dr. Reşit Rahmeti Arat, "Makaleler", cilt 1, s. 398-402. Ankara, 1987.

10. Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, s. VIII.

11. Türk Dünyası El Kitabı, 2. eilt, Ankara 1992, s. 366. - '

22

MAHMUT KAŞGARLI

Budist metinlere ihtiyaç fazla olduğundan baskı da kullanılırdı. Uygur Türkleri IX. Ve X. Yüzyıllarda Çinlilerin blok baskı çoğaltma tekniğinden farklı bir baskı sanatı bulmuşlar, sert ağaçtan tek tek hareketli Uygur harfleri ile kitap basmayı ilk olarak gerçekleştirmişlerdir. Bize kadar gelen kitap ve kâğıda yazılmış en eski belgeler Uygur Türklerine aittir.

"Uygurların bale, orkestra ve iptidai şekilde tiyatrosu da vardı, hikâye anlatma sanatı da çok ileri idi"12,

Uygur Türklerinin vatanı Doğu Türkistan tarihte "şarkı, dans mekânı" olarak ün yapmıştır. Uygurlarda 8-17. yüzyıllar arasında müzik ve dans büyük gelişme göstermiştir. Uygurların saz çeşitleri zengindi ve musikileri başka Türk boylan ile birlikte Çin, İran, Arap gibi başka milletlere de büyük etki göstermiştir. Uygur Türklerinin musikisi içinde klasik 12 makamın ayrıca yeri vardır. Uygur makamı Uygur Türklerinin asırlar boyu devam ede gelen toplumsal çalışmalarının manevî ürünüdür. Uygur makamı 12 makam geleneksel bir yapıya, açık müzikal bir özelliğe, mükemmel müzikal bir bünyeye, zengin ses tonuna sahip olan bir müzik sözlüğüdür. 12 makam Türk müzik kültüründe ve dünya müzik tarihinde önemli bir yer tutmaktadır. Uygur Türklerinin uzun zamandan beri sürüp gelen millî tarihini, yaşam tarzını ve başından geçen zor ve neşeli günlerini müzikal bir dille ifade eden büyük bir müzik sözlüğüdür. "Makam" kelimesi Uygur Türklerinin yaşadığı eski adı Kösen, şimdiki adı Kaçar olan bölge halkının eski şivesinde "mekeuma" denen kelimenin değiştirilmiş söylenişi olup, "büyük ezgi" anlamındadır. O, "oturulan yer" manasını taşıyan Arapça "makama" sözüyle ses yakınlığı olduğu için bu söz son zamanlarda Araplar arasında düzenleme, kalıplaşma, zenginleşme, gelişme süreçlerini geçirerek yeni seviyeye ulaşmıştır. Uygur 12 makamının gelişmesinde Doğu ile Batı müziklerinin cevherlerini kabul etmenin önemi büyük olmuştur. 12 makamın gelişmesinde saidiye Uygur Türk devletinin hükümdarı Abdülraşit Han ile şair, musikişinas Kadirhan Yarkendi ve şaire Amannisa Hanımefendilerin katkıları önemli rol oynamıştır.

12 makam 36 kısımdan ibaret olup 71 ezgi, 240 ses tonuna sahip, süresi 24 saattir. Bir makamın bu kadar büyük hacimde

12. Prof. Dr. Oktay Aslanpa, "Türk Dünyası El Kitabı", 2. cilt, Ankara 1992 s. 305.

UYGUR TÜRKLERİ

• 23

olması hiç görülmemiştir. 12 makam çeşitli Türk boylarının makam ve musikisini de etkilemiştir. Uygur Türk kültürü diliyle, edebiyatıyla, güzel sanatlarıyla, dans ve müziğiyle tarihten beri başka milletlerin gelişmiş kültürleri ile kendi soydaşlarının kültürlerinden yararlı unsurları kabul ederek ve kendisinden da başkalarına bir çok şeyler kabul ettirerek tarihî gelişmesini sür-düre gelmiştir. "Uygurlar Türk âleminin medenî gelişmesinde en önemli roller oynamış ellerden biridir" .

Uygur Türk dili ve edebiyatında Karahanlılar Devresinden sonra başlayan Çağatay Dili ve Edebiyatı devresinde 14-15. yüzyılda şair Sakkaki, Şair Ebeydullah Lutfi, 16. yüzyılda Şair Kadirhan Yarkendi (1560-1572), Şaire Ammanisa Hanım (1534-1567) 17. yüzyılın sonları 18. yüzyılın başlarında şair Muhammed Hocam Kuli (1634-1724) (Hirkiti), Şair Muhammed Sıddık Zelili 1682-1743), Lirik Şair Nöbiti (1679-?), Molla Elemşehyari (1700-?) gibi söz üstadları ve büyük şairler yetişmişlerdir.

18. yüzyılın ikinci yarısında yani 1759 yılında Doğu Türkistan'ın Mançu-Çin hakimiyeti tarafından işgal edilmesi, Uygur Türklerinin esarete maruz kalması, Çinlilerin Türkleri cahil bırakma siyaseti ve hoca-işanların iç çekişmeleri sonucu cahiliye devrinin başlaması nedeniyle Uygur kültür ve medeniyetinde bir gerileme meydana gelmiştir. Fakat köklü bir kültür geleneğine sahip olan Uygur Türkleri Çin baskısı karşısında direnerek kendi dil ve kültürlerini muhafaza etmeyi başarmışlardır.

18. yüzyılın sonları ve 19. yüzyılda Uygur Türk edebiyatında büyük destan şairi Abdurrahitn Nizari (1770-1848), şair Turdı Nazım Geribi (1802-1862), Nuruz (Nevruz), Ahun Ziyai, Mücahit Destan şairi Molla Şakır (1805-?), ünlü tarihçi ve şair Molla Musa Binni Molla Eysa Hoca Sayrami (1836-1917), Abdülkadir Abdülvaris Ezizi (1826-1924) gibi âlim, şair, yazarlar meydana gelmiş, onlar eserlerinde Mançu-Çin müstemlekesine karşı Uygur Türklerinin haklı mücadelesini aksettirmiş ve özgürlük ve bağımsızlığa kavuşmak, halkı cahillikten kurtarmak için kalemden ibaret silahlarıyla savaşmışlar ve Uygur Türk kültürünü korumak ve geliştirmek yolunda canlarını feda etmişlerdir.

Doğu Türkistan'ın Çin esaretine düştüğü tarihten bu güne kadar kültür ve medeniyet bakımından gelişmesi engellenmiş ve

13. Prof. Dr. Faruk Sümer, "Eski Türk Elleri Uygurlar", Türk Dünyası Tarih Dergisi, Sayı: 98 s. 7 1995 İstanbul.

24

MAHMUT KAŞGARLI

UYGUR TÜRKLERİ

25

millî kültürleri büyük tahribe uğramıştır. Köklü bir millî kültüre sahip Doğu Türkistan Türkleri kendi millî kültürünü korumak için büyük mücadeleler vermektedirler.

Türk tarihinin medenî Türk boylarından Uygurların torunları olan Doğu Türkistan Uygur Türklerinin bugün kültür ve medeniyet alanında çok geri kaldıkları görülmektedir. Bunun tek sebebi tarihten beri Çin hakimiyetlerinin Doğu Türkistan halkını ekonomik bakımdan sömürerek çok fakir bir hale düşürmeleri ve söven Çin kültür emperyalizmi siyasetini yürüterek Doğu Türkistan Türklerini kültür asimilasyonuna tabi tutmalarıdır.

Bugün Uygur Türkleri baskı dolu, ızdıraplı ve fakir hayatlarından dolayı kültürlerini daha da geliştirmek imkanlarından mahrum halde yaşamaktadırlar.

Bugün komünist Çin hakimiyeti Doğu Türkistan Uygur Türklerinin millî kültür ve medeniyetlerini geliştirmesine, kültür ve medeniyette ileri giden milletlerin seviyesine yetişmesine engel olmakla kalmayıp, onların millî kültürlerini tahrip ederek asimilasyon yoluyla Çinlileştirmek için çeşitli çare, tedbirlere başvurmaktadır. Çin hakimiyeti tarafından Doğu Türkistan Türklerine uygulanmakta olan kültür ve eğitim politikası ve bu yöndeki çare tedbirleri şunlardır:

1. Çin yöneticileri Çin milliyetçiliği esasmdaki söven eğitim siyasetini uygulamak suretiyle Uygur Türkleri başta olmak üzere Doğu Türkistan Türkleri gençlerinin üniversitelerde tahsil görmesini kısıtlamakta, eğitim alanında eşitsizlikler yüksek boyutlara varmaktadır. Doğu Türkistan'da üniversite ve meslekî liselere kabul edilen öğrencilerin %70 civarındakiler Çinli öğrenciler, %30'unu ise Türkler, Çinli Müslümanlar, Moğollar, Şibeler gibi etnik gruplar teşkil etmektedir. Nüfus nisbetinde Doğu Türkistan nüfusunun %30'u Çinliler, %70'i ise Türkler ve başka azınlıklar oluşturmaktadır. Üniversite ve meslek liselerine öğrenci kabul etmede bu nüfus nisbetine tam ters olan bir nisbet uygulanmaktadır.

1985 yılında Çin makamları tarafından yayınlanan istatistik rakamlara göre Çin Halk Cumhuriyeti çapında Çinlilerden yüksek okul bitirenler her 10.000 kişiden 42'sini teşkil etmesine rağmen Uygur Türklerinde ise 18'ini teşkil etmektedir. Bu ra- " kamların biraz abartılmış olması muhakkaktır.

Doğu Türkistan'da Çin ilkokulu, orta okulu ve liselerinin sayısı, Çin nüfus nisbetine göre fazla olup, Türkler için açılan

okulların sayısı çok azdır. Okullar araç-gereç bakımından da farklıdır. Çin okulları her bakımdan iyice donatılmış olup, Türk okulları bir çok eksikleriyle perişan durumdadır.

Üniversitelerin Türk öğrenci sınıflarında, millî ortaokul ve liselerde Uygurların millî tarih ve kültürleriyle ilgili dersler yasaklanmış olup, okutulmamaktadır. Üç dört seneden beri üniversitelere paralı öğrenci kabul etme siyaseti uygulandığından lise bitirmiş çok sayıdaki öğrenciler fakirlik yüzünden üniversitelerde öğrenim görme hakkından mahrum kalmaktadırlar.

Bugün Doğu Türkistan'da Türkler içinde okuma yazma bilmeyenlerin sayısı %60 dolaylarındadır. Bunların okuma yazma öğrenmeleri için hiçbir tedbir alınmamaktadır. Çünkü cahillik Çin'in işine yaramaktadır.

2. Doğu Türkistan'da Çin yönetimi Uygur Türklerinin milli neşriyat ve yayıncılığını kısıtlamakta, millî yayıncılığın gelişmesini engellemektedir. Bugün Doğu Türkistan'da neşriyatın sadece %16'sı Türkçedir. Kalın kısım Çincedir. Milli ortaokul ve liselerin ders kitapları çok eksik olup Türkçe yayınevlerinin azlığından bu çeşit kitaplar yetişmemektedir. Üniversitelerin ders kitapları genellikle Çince'dir. Neticede öğrencilerin kalitesi Çinli öğrencilere nisbetle düşük olmaktadır. Türkistan Türk Dili, kültürü ve medeniyetinin gelişmesine büyük katkılarda bulunan Doğu Türkistan Uygur Türklerinin bugün çağdaş bir ansiklopedisi, çağdaş bir izahlı lügati yoktur.

3. Çin'in millî şoven siyaseti yüzünden Uygur Türkçesinin Doğu Türkistan'daki bazı üniversite, tıp fakültesi gibi ilim dallarında eğitim dili olarak kullanılmasına yasaklama getirilmektedir. Bu üniversitelerde Uygur öğretim üyeleri Türk öğrencilerine Çin dili ile ders yapmak zorunda kalmaktadır. Böylelikle Uygur Türkçesinin bilim dili olarak gelişmesine izin verilmemektedir. İlim adamlarımız, yazarlarımızın millî ve tarihî konularda eser yazmaları engellenmekte hem de çeşitli bahanelerle yasaklanmaktadır. "Milliyetçilik yapmak, Çin'i parçalamaya çalışmak"la suçlanarak devamlı olarak ağır cezalara çarptırılmakta olan Doğu Türkistan aydınları, yazarları millî konularda eser yazmaktan uzaklaştırılmaktadırlar.

1950 yılından günümüze kadar Uygur Türklerinden pek çok yazar, şair ve bilim adamları "millî ayrılıkçı", "pantürkist", "panislamist", "devrim düşmanı" denilerek hapsedildi, öldürüldü ve çeşitli cezalara çarptırıldı. Bu insan haklarına aykırı siyaset

26

MAHMUT KAŞGARLI

halen devam etmektedir. Gerçek "Uygur Tarihi" ve "Uygur Edebiyat Tarihi"ni yazan Turgun Almaş gibi bir çok yazarımız takip altında tutulmaktadır.

4. Doğu Türkistan Uygur ilim adamlarının davet üzerine başka ülkelerde tertiplenen milletlerarası ilmî kongre ve sempozyumlara katılmasına, ilmî cihetten fikir alış verişi yapabilmelerine izin verilmemektedir.

5. Tarihî, millî kültür miraslarımızın mühim bir kısmı olan tarihî, ilmî, edebî kitaplarımızın toplanması, incelenmesi ve gün ışığına çıkarılmasına Çin yöneticileri tarafından mani olunmakta ve kısıtlanmaktadır. 1950 yılından beri Doğu Türkistan'da yürütülen siyasî hareketler ve özellikle kültür devriminde pantürkizm, panislamizm've feodalizm kara mahsulleri denilerek Uygur Türklerinin değerli kültür mirasları-tarihî, edebî, ilmî kitapları toplanarak polis müdürlüklerince karakollarda ateşe verildi, yakılarak yok edildi. Bunun maksadı Uygur Türklerini tarihî kültür miraslarından mahrum bırakıp, tarihlerini, kültür geleneklerini bilmeyen Çin kültürünün içinde millî kimliklerini kaybeden millî şuursuz insanlar yaratmaktan ibarettir. Bu siyaset halen devam etmektedir.

6. Çin yöneticileri tarafından Uygur Türklerinin tarihî, millî bayramlarının kutlanması yasaklanarak onların unutturulması için gayret gösterilmektedir. Çin'in çağan denilen bahar bayramı Çin ve Doğu Türkistan'da haftalarca tatil edilerek kutlanmakta, ama Uygurlar ve bütün Türklerin ortak tarihi yeni yıl bayramı veya bahar bayramı olan nevruz bayramı için günlük olsa da tatil verilmemektedir. Milletçe geniş kapsamlı şekilde kutlanması yasaklanmaktadır.

7. Doğu Türkistan'da Çin yöneticilerince Uygur Türklerinin ev ve bina inşaatında kullanıla gelen tarihî, millî mimarî şekilleriyle üslubu, yok edilip Doğu Türkistan şehirlerine Çin geleneksel mimarî üslubuna uygun binalar, evler inşa edilmektedir. Çin inşaat mimarisinde özel yeri olan ravaklar yapılmakta ve bu ravaklar Uygur Türk şehirinin asıl görünümünü değiştirip onları Çin bölgesindeki eski Çin şehirleri görünümüne dönüştürmektedir.

Çin yöneticileri tarafından az sayıdaki kukla Türk idarecilerine emir verilerek yaptırılan bu "ravaklar"a karşı Uygur Türkleri tepkisini şu sözlerle ifade etmektedir:

UYGUR TÜRKLERİ 27

Uygur Türkçesi ' *" '' ' • • . '

Timur davamet yalakdur. " • „

Yusuf Eysa ravakdur. '

Kandak kılımız halayık, Abdul-Ehet omakdur.

Türkiye Türkçesi

Timur devam et yağcıdır. Yusuf İsa ravakçıdır. No yapalım kardeşler, Abdul-Ehet evetçidir.

Doğu Türkistan'da Türk kültürünün büyük âbidevî eserlerini yazan Kaşgarlı Mahmut ile Yusuf Has Haciberin bir tane heykeli yapılmazken, eski Çin devresinde kaleme alınmış Çince "Batıya Seyahat" romanında adı geçen Tang-Sing, jubacı ve song-vukungların heykelleri Turfan murtuk'taki bezegliğe yakın bir yere diktirilmiş durumdadır.

8. 110 yıldır Çin yöneticileri Uygur Türklerinin ana vatanı Doğu Türkistan'ın adını yeni hudut, yeni toprak manasına gelen Şinjan olarak değiştirmekle kalmayıp Doğu Türkistan'ın şehirleri, kasabaları, nehirleri dağlarının tarihî ve millî adlarını da Çince yeni adlarla değiştirmiş ve değiştirmektedirler. Mesela:

Yarkent şehrinin adı Saçe, Kargalık ilçesinin adı Yeçing, Toksu ilçesinin adı Şinha, Çevçek şehrinin adı Taçıng gibi adlarla değiştirilmiştir. Böyle tedbirlerle Doğu Türkistan'ın eskiden beri Çin toprağı olduğunu iddia etmeye çalışmaktadırlar.

9. Çin yöneticileri Doğu Türkistan Türklerinin erimelerini hızlandırabilmek amacıyla Doğu Türkistan'a şiddetli bir şekilde Çinli göçmen yerleştirme harekâtını devam ettirmekle kalmayıp Eski bir Çin siyaseti olan Çinlilerle Türkler arasında karışık evlilikleri bütün gücüyle teşvik etmektedir.

10. Doğu Türkistan'a atalarımız tarafından yaptırılan kıymetli kültür miraslarımız olan kervansaraylar, tekkeler, çeşmeler, camiler ve büyüklerin mezarları yıkık dökük halde kalarak harap olmakta ve izleri yok olup gitmektedir. Çin idarecileri bunların tamiri için izin vermemekte ve bunlara para ayırmayı reddetmektedir.

Kısacası bugün Doğu Türkistan ve Uygur Türklerinin kültür ve medeniyet cihetinden durumları iyi değildir. Komünist Çin

28

MAHMUT KAŞGARLI

UYGUR TÜRKLERİ

29

şövenist politikasının neticesinde Doğu Türkistan Türklerinin millî kültürü tahrip olmaktadır. Çinlileştirme politikası Uygur Türklerinin millî kültürü ve medeniyetinin gelişmesini engellemektedir.

Doğu Türkistan Türkleri özgürlük ve bağımsızlığına kavuşmadıkça kültür ve medeniyet bakımından tarihteki yerlerini almaları, kültür ve medeniyette gelişme göstermeleri mümkün değildir. Böyle bir hürriyet ve özgürlük inşallah bir gün mutlaka gerçekleşecektir. Uygur Türkleri kültür ve medeniyette tarihte olduğu gibi bu günkü dünyada da kendi yerlerini mutlaka alacaklardır.*

¦-•i*

't i , "' , ı

•'i i , ¦' ¦ h

'!',

.'! ı '