Katalitik modifikasiyalash

 
Pereeterifikasiyalash reaksiyalari mexanizmi 
Trigliseriddan siqib chiqarilgan yog’ kislota qoldig’i alkogolyatni spirt 
qoldig’i bilan reaksiya davomida murakkab efir – metil efiri, etil efirlarini hosil 
qiladi. 
Natriy gliserat NaOH va gliserinli trigliseridlarni o’zaro ta’sirlashuvidan ham 
hosil bo’ladi. Ayni vaqtda ma’lum miqdordagi monogliseridlar quyidagi sxema 
bo’yicha hosil bo’ladi. 

---

276 
Pereeterifikasiya reaksiyasi mexanizmi murakkab efirning karbonil gruppasi 
C=O bilan di – va monogliseridlarning spirt gruppalarini o’zaro ta’sirlashuvidan 
iborat: 
Sxema bo’yicha hosil bo’layotgan gliserat qaytadan trigliseridlar bilan 
ta’sirlashadi va hokazo. Demak, pereeterifikasiya uchun trigliserid tarkibida ma’lum 
miqdorda monogliseridlar bo’lish lozim ekan. 
Pereeterifikasiyalovchi katalizatorlar ishqoriy va kislotali muhitga ega 
bo’ladi. 

---

277 
Pereeterifikasiya prosessi asosan past temperaturada olib boriladi. Past 
temperaturada trigliseridlar tarkibidagi yog’ kislotalarining o’rin almashishi, qayta 
gruppalanishi qiyin bo’ladi. Shuning uchun, bu prosessni katalizatorlar yordamida 
olib boriladi. Pereeterifikasiya uchun maxsus katalizatorlarning bir necha xil turlari 
– kislotalar, asoslar, tuzlar, metallar kashf etilgan. 
Katalizatorlik vazifasini bajaruvchi kislotalardan – sirka kislotasi, mineral 
kislotalar, benzosul’fon va asetosul’fon, - toluolsul’fon va fosfornomolibden 
kislotalari, ftorli bor va boshqalardir. 
Asos va tuzlardan – gidridlar, karbonatlar, qo’rg’oshin gidroksidi, mis oksidi, 
rux, kadmiy, rux va litiy gidroksidi, kal’siy, magniy va stronsiy, alyumin izopropilati 
va xlorli alyumin, natriy va kalsiy gidroksidi, ammoniy alkogalyati va natriy 
trifenilmetili, kal’siy steorati va asetati, alkilftotitanat va boshqalar katalizatorlik 
vazifasini bajaradi. 
Metallardan – nikel’, rux, qo’rg’oshin, kadmiy, ishqoriy yer metallari va 
ularning qotishmalari katalizator sifatida ishlatiladi. 
Bu qayd etilgan katalizatorlardan pereeterifikasiya prosessi uchun yeng aktivi 
va texnologik prosess uchun qulayi natriyning alkogolyatlari va kaliy-natriy 
qotishmasi bo’lib, boshqa katalizatorlarga nisbatan yog’ kislotalari radikallarini 
qayta gruppalanishini ko’proq tezlashtiradi. 
Pereeterifikasiya prosessida katalizatorlarning aktivligi, agar prosess 
yo’llangan bo’lsa, yog’ kislotalarining taqsimlanishi statik tenglikka kelguncha 
davom etishi bilan ayniqsa, yullangan pereeterifikasiyada yog’ tarkibidagi to’yingan 
gliseridlarning prosess davomida trigliseridlar tashkil qilib, krisstallanishi bilan 
aniqlanadi. 
Shuning uchun katalitik muhitga beriladigan katalizatorning miqdori uning 
aktivligiga bog’liq bo’ladi. 
Natriy alkogolyatlaridan – natriy etiladi va metilati yeng aktiv katalizatorlar 
hisoblanadi, bular pereeterifikasiya prosessi past temperaturada olib borilsa ham, 
yog’ kislotalari radikallarini qayta gruppalanishini tezlashtiradi. Bu katalizatorlar 
ishtirok etgan reaksion mihitda yog’ning ranggi o’zgarmaydi, hamda to’yingan 

---

278 
trigliseridlarning kristallanishini ta’minlaydi. Ayniqsa, bu katalizatorlardan – natriy 
metilati metil spirtidagi eritma holatida ham ksiloldagi suspenziya metilati reaksion 
muxitga berilgan vaqtda metaksil gruppasiga teng miqdorda metil efiri hosil bo’lib, 
u pereeterifikasiya qilingan yog’ni dezodorasiya qilish jarayonida to’la yo’q bo’lib 
ketadi. 
Natriy alkogolyatlarini har xil molekulyar og’irlikka ega bo’lgan spirtlarda 
tayyorlash mumkin. Alkogolyatlar qanchalik yuqori molekulalikspirlarda 
tayyorlansa, shunchalik kam efir hosil bo’ladi, pereeterifikasiya prosessi qulay 
sharoitda o’tadi. Ayniqsa, butel spirtidan tayyorlangan alkogolyat ishtirokida olib 
borilgan pereeterifikasiyada efir yuq darajada bo’ladi. 
Natriy alkogolyatlari asosan 3 xil metod bilan olinishi mumkin. Bular natriy 
metalini apsolyut spirtda eritib olinadi. Natriy metalining absolyut spirt bilan ta’siri 
ekzotermik reaksiya bulib, reaksiya vaqtida vodorod ajralib chiqadi. Ajralib 
chiqayotgan vodorod miqdori va issiqligi kam bo’lib, yong’in bo’lmaydi. Bunday 
alkogolyatlarning spirtli eritmasini tayyorlash oson, ajralib chiqayotgan vodorod 
natriyli alkogolyat muxitini havo ta’siridan muhofaza qiladi. Tayyorlangan natriy 
alkogolyati uy temperaturasigacha sovitilgandan keyin pereeterifikasiya prosessida 
ishlatiladi. 
Bunday 
katalizator 
past 
temperaturada 
olib 
boriladigan 
pereeterifiaksiyada eng aktiv katalizator hisoblanadi. 
Alkogolyatlarning 15-20% li spirtli eritmasini sanoatda ishlatish, ko’p spirt 
talab qilgani uchun, ularni poroshok holida ishlatish qulayroq hisoblanadi. 
Poroshok holidagi alkogolyatlar olish uchun natriyning absolyut spirtdagi 
eritmasi vakuum yo’liga ulangan Vyurs kolbasiga solinib, suv hammomida reaksiya 
muhitidagi spirt haydaladi. Spirt haydab bo’lingandan keyin, qolgan moddani 10-
15mm simob ustunili vakuum ostida 1 soat davomida quritiladi. Quritib 
bo’lingandan keyin massa kolbadan olinib, maydalanadi. Bu massa 
maydalanayotganda va undan keyin pereeterifikasiya uchun ishlatilgunga qadar 
imkoniyat boricha havosiz muhitda saqlanishi kerak. Aks holda olingan 
alkogolyatlar havo bilan reaksiyaga kirib parchalanadi va katalizatorlik xossasini 
yo’qotadi. Natriy metali bilan absolyut spirtlardan alkogolyatlar tayyorlashda 

---

279 
ehtiyotlik chorasini ko’rish kerak, chunki natriy metali portlovchi modda bo’lib, 
ma’lum sharoitda namlik ta’sirida portlashi mumkin. 
Ishqoriy muhitga ega katalizatorlar di- va monogliseriddagi spirtli gruppaning 
kislorodini manfiy zaryadini aktivligini oshiradi. Kaliy, natriy, natriy-kaliyli 
qotishma, metilat va etilat natriy kiradi. 
Ular yog’larni past haroratda (0-130ºC) da ham pereeterifikasiya prosessini 
anchagina tezlashtiradi. Trigliseridlar bilan “Reaksiyaga kirishuvchi mono va 
digliserat natriy”ni hosil qiladi. 
Masalan: Metilat natriyning reaksiyaga kirishuvchi quyidagi tenglamaga 
muvofiq bo’ladi. 
CH
2
OCR
1
CH
2
OCOR
1
CHCOR
2
+ CH
3
ONa
CHOCOR
2
+R
3
COOCH
3
Natriy metilati 
kislotani metil 
efiri 
CH
2
OCOR
2
trigliserid
CH
2
ONa →natriy gliserati 
So’ngra gliserat natriy yuqorida ko’rsatilgan pereeterifikasiya sxemasi 
bo’yicha trigliserid bilan bog’lanadi. 
Haqiqatda ham, amaliyotda alkogolyat natriyning yog’ga tarqalishi bilan 
pereeterifikasiya jarayoni kuzatilmaydi yoki juda sekinlik bilan boradi. 
Bu induksion davrda alkogolyatning trigliserid bilan bog’lanib gliserat 
natriyni hosil qilishi sodir bo’ladi. 
Pereeterifikasiya jarayoni uzluksiz yoki davriy uslubda olib boriladi. U 
quyidagi bosqichlardan tashkil topadi. 
Yog’ va moylarni dozalash, aralashtirish, isitish va yog’ kislotalarini 
neytrallash. 
-
rafinatsiyalangan moy aralashmasini qiritish; 
-
katalizator bilan aralashtirib 80-90 ºC da 0.5-1 soat pereeterifikasiyalash 
(katalizator sarfi:) 0.9-1.4kg/1t moy 
-
katalizatorni dezaktivasiyasi 

---

280 
-
tayyor mahsulotni yuvish va quritish 
dezaktivasiya jarayoni ortiqcha katalizator va gliserat natriyni suv bilan 
parchalab, ajratishdan iborat. Bir vaqtning o’zida moy sovundan yuviladi. U 
katalizator va erkin yog’ kislotalarini o’zaro ta’siri natijasida hosil bo’ladi.