Kelam tariHİ 10 Kelâmın Tanımı: 10

İMAM EŞ'ARÎ

Sünnet ve Cemaat ehlinin iki büyük kolundan birisi itikatta Eş'ariyye mez­hebidir. Bu mezhebin kurucusu İmam Ebû'l-Hasan Ali b. İsmail el-Eşaridir. İmam Eş'ari, 260/875 yılında Basra'da doğmuştur. Meşhur Mu'tezili bilgin Ebû Ali el-Cübbai'den ders görmüş ve aynı zamanda onun üvey oğludur. Ebû'l-Hasan el-Eş'ari kırk yaşına kadar Mu'tezili fikirleri benimseyip müdafa etmiş, bu alanda pek çok ese­rin sahibi olmuştur. Fakat Hz. Peygamberi (s.a.v.) rüyasında görüp sünnetinin zaferi için çalışma tavsiyesini aldıktan sonra Basra ulu camiinde bir cuma günü namazda cemaa­tin önünde Mu'tezileden ayrılıp sünnet yoluna girdiğini beyan etmiş ve o andan iti­baren hayatının sonuna kadar Mu'tezileye karşı mücadele vermiştir. Sünnet ve Cemaat Ehlinin görüşlerini teyid ve tasdik eden eserler vermiştir.¹⁷⁵

İmam Eş'ari’nin 300/912 yıllarında karşılaştığı bu karanlık devrede hocası Ebû Ali el-Cübbai ile Salah-aslah konusunda yaptığı üç kardeşle ilgili münakaşa meşhurdur.¹⁷⁶

İmam Eş'ari Mu'tezileden ayrıldıktan sonra Sünnet ve Cemaat ehlinin üstün gelmesi için çaba göstermiş, İtikatta ehl-i sünnetin iki büyük kolundan biri olan ve kendi adıyla anılan Eş'ariyye mezhebinin imamı olmuştur.¹⁷⁷

Eserleri

Ebû'l-Hasan el-Eş'ari’nin H. 300’e kadar Mu'tezili iken yazdığı eserlerden hiçbiri bize kadar ulaşmamıştır. Onun gerek Mu'tezili, gerekse sünni iken yazdığı eserlerin sayısının 200 civarında olduğu söylenir.¹⁷⁸ Eş'ari’nin bize kadar ulaşan eser­leri şunlardır.

1- Makalatu'l-İslamiyyin:

a) İslam fırkalarından tarafsız bir şekilde bahse­der,

b) Kelâmi meselelerdeki inci ihtilafları zikreder,

c) Allah'ın isim ve sıfatlarıyla Kur’an hakkındaki görüşlerden söz eder. Eser matbu haldedir.

2- el-İbane an usuli'd-Diyane: İmam Eş'arinin sünnet yoluna girer girmez yazdığı ilk kitaplardan olsa gerektir. Kitabın başında Ahmed b. Hanbel için övücü ifadeler kullanır. Eserde Kelâmullah, ru'yet, Allah’ın sıfatları, ecel, rızık, kader, şefaat, kabir azabı ve imamet meselelerine yer verir. Eserin çeşitli baskıları ve İngilizce, Fransızca ve Almanca tercümeleri vardır.

3- Risale fi İstihsani'1-Havd fı'1-Kelâm: Eş'ari bu risalesinde nazar ve istidlal­in müdafasını yapar. Muhtelif baskıları vardır.

4- el-Luma fi'r-Reddi ala ehli'z-Zeyğ ve'1-Bid'a: On babdan teşekkül eden ki­tapta Eş'ari, akli ve nakli delillerle Kelâmullah, irade, kader, ru'yet, va'd ve va'id ile imamet konularından bahseder. Muhtelif baskıları ve yedi yabancı çeşitli dillerde tercümeleri vardır.

5- Risaletü'l-İman: Almancaya çevrilmiştir.¹⁷⁹

Eş'arinin Bazı Görüşleri

İlahiyat:

İmam Eş'ari, Allah'ın varlığına delil olarak insanın yaratılışını misal vermektedir. Zira müşahede dünyasında görülmektedir ki, insan kendisinin ya­ratıcısı değildir, insanın bir sudan itibaren et, kan, kemik ve düşünür bir varlık ha­line gelmesi kendi eliyle olmamaktadır. Öyleyse insanı bu hale getiren bir yaratıcıya ihtiyaç vardır. O da Allahtır. Zira Allah Kur'an’da insanın yaratılışının safhalarını açıklamakta, bunun yaratıcısının da kendi Yüce zatının olduğunu beyan etmekte­dir.¹⁸⁰

İmam Eş'ari, insanın yaratılışında Allah'a ulaşmada Rene Descartes'tan (1650) öncedir. Bu sonuncusu da kendi varlığından hareketle Allah'a ulaşma yollarını aramıştı.

Allah yaratıklara benzemez. Eğer benzediği kabul edilirse onun hükmü ya­ratıkların hükmü gibi olur. Bu da Allah hakkında düşünülemez.¹⁸¹

Allah birdir, iki ilah düşünüldüğünde onların alemin nizamında anlaşmaları mümkün olmaz?¹⁸²

Allah cisim değildir. O, cismin halleri olan uzunluk, kısalık, derinlik, birleşme vb. durumlardan uzaktır,¹⁸³.

Allah ilim, semi', basar, kudret, kelâm ve irade gibi zat sıfatlarıyla muttasıftır.¹⁸⁴ Kur'ân Allah'ın Kelâmıdır ve yaratılmamıştır.¹⁸⁵ Allah ahirette görülecektir. Buna Kur'an’dan ve Hadisten deliller vardır: Kur'an’da,

"O gün nice gözler vardır ki, güzelliği ile parıldar, Rablerine bakarlar"¹⁸⁶

Allah'ın ahirette görüleceğine dair pek çok hadis vardır. Bunlardan birisi:

"Rabbinizi ayın ondördüncü gecesinde gördüğünüz gibi (bedir hali) göreceksiniz ve O'nu görmede birbirinize zahmet vermiyeceksiniz" ¹⁸⁷

Nübüvvet

İmam Eş'ari nübüvvet meselesini daha sonraki Kelâm kitaplarında yer aldığı tarzda ele alıp incelememiştir. Zira onun devrinde nübüvvet meselesi etrafında, daha sonraki asırlarda görüldüğü gibi münakaşalar cereyan etmiyordu. Fakat bununla bir­likte Ebû’l-Hasan el-Eş'ari, el-İbane’nin başında (s. 5-6) meselenin özüne temas ederek Hz. Muhammed'in (s.a.v.) risaletinin mahiyeti konusunda kısa bilgi sunmaktadır. Hz. Muhammed (s.a.v.) Allah'ın kendisine verdiği risalet vazifesini hakkıyle yerine getirmiş, Allah kitabının pek çok ayetinde O'nun sünnetine uymanın zaruretini beyan etmiştir. Nübüvvette kemal mertebede olan Hz. Muhammed'in (s.a.v.) Peygamberliği üzerinde ve­ciz bir şekilde duran imam Eş'ari bir bakıma nübüvvet meselesini özetlemiş oluyor.¹⁸⁸

İnsan ve Fiilleri

İnsanı ve fiillerini yaratan Allah'tır. Buna delil;

"Sizi ve yaptıklarınızı Allah yaratmıştır"¹⁸⁹ ayetidir. Eş'ari, insanın fiilleri konusundaki görüşünü kesb nazariyesi ile izah eder. Kesb, insanın ihtiyari fiillerine verilen addır. Kesb, yaratma yönünden Allah'a, fiil olma yönünden insana aittir.¹⁹⁰

Ahiret

Ahiret vuku bulacak, cennet iyilerin, cehennem kötülerin yurdu olacaktır.¹⁹¹ Mutezile inkar etse de kabir azabı haktır. Şefaat, ümmetten büyük günah sahiplerine de yapılacaktır.¹⁹²

İmamet

Hz. Ebû Bekir'in (r.a.) imameti sahihtir. Buna delil, Hz. Peygamberden (s.a.v.) sonra ümmetin ona biat ve onda icma etmesidir. Hz. Ali ve Hz. Abbas her ikisi de Hz. Ebû Bekr'e biat etmişlerdir. Hz. Ebû Bekr'in imameti sabit olunca Hz. Ömer'in (r.a.) hilafeti de sabit olur. Çünkü Hz. Ömer'i Hz. Ebû Bekir tayin etmiştir. Diğer sahabe de ona biatte bulunmuştur. Hz. Osman’ın hilafeti şura, Hz. Ali'ninki de ehlu'1-Hall ve'1-Akd'in akidde bulunmasıyla sabittir.

Hz.Ali, Hz.Aişe ,Hz.Zübeyr ve Hz.Talha (r.a.) arasında cereyan eden hadise­ler konusunda, bunların hepsi sahabidir, içtihad ehlidirler, tevil ve içtihatta bulun­muşlardır. Onların hepsi içtihatlarında hakk üzere idiler. Hz. Ali ve Hz. Muaviye arasında geçenler için de onların tevil ve içtihat üzere olduklarını söyleriz. Bütün sa­habe, dinde itham edilmeyecek emin imamlardır. Onları Allah ve Rasûlü övmüştür.¹⁹³