Kelam tariHİ 10 Kelâmın Tanımı: 10

İMAM EBÛ MANSUR el-MATÜRİDÎ (333/944)

Asıl adı Ebû Mansur Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-Matüridi, es-Semerkandi, Maveraünnehir’de Semerkand yakınlarında Matürid'de dünyaya geldi. Doğduğu yere nisbetle kendisine Matüridi denir. Îmamü'1-Hüda, Alemü'1-Hüda, Îmamü'l-Mütekellimin, Reisü's-Sünne gibi unvanların sahibidir. Doğum tarihi ke­sinlikle bilinmiyor. Fakat H. 248 den önce doğmuş olabileceği hususunda kanaatler belirtilmiştir.¹⁹⁴

İmam Matüridi; ilim elde etmeye elverişli bir ortamda yaşayan, Saman oğullarının Maveraünnehir'de hakim oldukları bir zamanda onların İslami ilimlere olan hizmetlerinden büyük ölçüde istifade etmiştir. Matüridi'nin yetişmesine bulunduğu bölgedeki siyasi ve içtimai sükunet te ayıca yardım etmiştir.

Ebû Mansur Matüridi; Ebû Nasr Ahmed b. el-Abbasi b. el-Hüseyn el-Iyadi, Bekr Ahmed el-Cuzcani, Nasr b. Yahya el-Belhi, ve Muhammed b. Mukaül er-Razi gibi bilginlerden Tefsir, Hadis, Usul, Kelâm ve benzeri ilimleri tahsil etmiştir.

O böylece hem akli hem nakli ilimleri kendisinde toplamıştır. 333/944 yılında vefat etmiştir.

Eserleri

İmam Matüridi'nin eserlerini üç gurup altında toplamak mümkündür:

1- Kelâm, 2- Fıkıh Usulü 3- Tefsir
1- Ebû Mansur'un Kelâm hakkındaki eserleri:
a- Kitabu't-Tevhid: Bu eser Dr. Fethullah Huleyf tarafından neşredilmiştir.

b- Kitabu"l-Makalat: Köprülü Kütüphanesinde 856 numarada yazma halinde kayıtlıdır.

c- Kitabu'r-Redd ala'l-Karamita.

d- Beyanu Vehmi'l-Mu'tezile.

e- Reddu usuli'l-Hamse li Ebi Muhammed el-Bahili.

f- Reddu Evail Edilleti'l-Ka'bi.

g- Reddu Kitabeti'l-İmameti li Ba'dı'r-Revafıd:
2- Matüridi'nin Fıkha dair eserleri:
a- Me'hazu'ş-Şerii: Fıkıh,

b- el-Cedel: Usulü fıkıh hakkındadır. Bu eserleri bize kadar ulaşmamıştır.¹⁹⁵
3- Tefsir Alanında Matüridi:
a- Te'vilatu Ehli's-Sünne veya Te'vilatü'l-Kur'an adıyla anılan eserin sahibi­dir. Muhtelif kütüphanelerde yazma nüshaları bulunan bu eserin ilk ciltleri Kahire'de 1391/1971 de Dr. İbrahim Avadayn ve Seyyid Avadayn neşretmişlerdir.¹⁹⁶

Îmam Matüridi'nin Kelâmî Görüşleri

1- İlahiyat:

a. İlim Sebepleri:

İmam Ebû Mansur Matüridi Kitabu't-Tevhid'in hemen başında taklidin ipta­linden ve din bilgisinin delille olması gerektiğinden söz etmekte Şeriatın ve aklın dini bilmede iki asıl olduğunu beyan etmektedir.¹⁹⁷

İmam Matüridi'ye göre ilme götüren yollar üç olup bunlar, ayan (duyular), habeler ve Nazardır.¹⁹⁸

b. Alem:

Cevherler, arazlar ve cisimler sonludur. Söz konusu unsurlardan oluşan alem yaratılmıştır. Alemin yaratıcısı birtek olan Allah'tır.

Matüridiye göre alem ölü ve diri olarak ikidir. Her diri başlangıcını bilmez, benzerini yapmaktan aciz olduğu gibi kuvvet ve kemal devresinde bile bozulup yok olmasını önleyemez, kendini düzeltemez. O halde canlıların başına gelen bütün değişmeler bir başkası tarafından yürürlüğe konmaktadır. Dirinin hali bu olunca ölününki bahse değmez, onunki de dirininki gibidir. Buna göre alemin yaratıcısı vardır ve bu Allah'tır.¹⁹⁹

Alemin yaratıcısını isbat konusunda örnekler çoğaltılabilir. Ama Ebû Mansur Maturidi, alemin yaratıcısını ısbat ettikten sonra O'nun birtek oluşuna sözü getir­mektedir.

c. Allah:

Nakil ve akıl Allah'ın bir tek oluşunu kabul eder: Nakli delil olarak Kur' anda pek çok ayet vardır. O, misal olarak; "De ki: Allah'la beraber, dedikleri gibi ilah­lar olsaydı, o takdirde bu ilahlar Arş'ın sahibine (Allah'a üstün gelmek için) muhak­kak ki bir yol ararlardı"²⁰⁰

Matüridi bu konuda başka ayetler de zikreder.

Akli delil olarak Matüridi, alemdeki düzenin bozulmadan, sekteye uğramadan işleyişini gösterir. Gerçekte birden fazla ilahlar olsa mevsimlerin, güneş, ay ve yıldızların vs. yaratıkların durumlarında büyük değişiklikler olurdu.

Alemin bir tek olan yaratıcısı ve düzenleyicisinin eşi ve benzeri de yoktur. Allah cisim olmayıp O'nun için "şey" sözcüğü kullanılabilir.²⁰¹

d- Allah'ın Sıfatları:

Nakil ve akıl, Allah'ın sıfatlan olduğunu kabul eder. O, ilim, kudret, hayat vb. sıfatlarla muttasıftır. O'nun zati ve fiili sıfatları vardır. Bu sıfatlar olmaksızın da O'nu düşünmek imkansızdır. Zatını Kur'an’daki sıfatlarla vasıflayan Allah, akli ve nakli delillerin ısbat ettiği gibi, ahirette görülecektir.²⁰²

2- Nübüvvet:

İmam Matüridi, Kitabu't-Tevhıd'de Nübüvvete ayırdığı sayfalarda naklen ve aklen nübüvvetin gerekliliği üzerinde durmakta, özellikle akli delilleri ortaya koy­maktaki üstün vasfı kendini göstermektedir.²⁰³

Ona göre nübüvvet; Allah'ı inkar etmiyen kimse için emirler ve yasakların bildirilmesi yönünden gereklidir, İnsanlığın bir yol göstericiye ihtiyacı ancak nübüvvetle giderilir. Aynca ziraat, sanat, ticaret hayvan yetiştirme ve tıp alanlarında olduğu gibi lisanlar, isimler ve yazı konusunda da mübüvvete ihtiyaç olduğu açıktır. İnsanlık, tarihin bilinmeyen ve bilinen devirlerinde ancak ilahi bir elçinin önderliğinde göçebe medeniyetten yerleşik medeniyete geçebilmiştir.

İnsanlık doğru, sadık bir nasihat ediciye, rehbere muhtaçtır. Bu ise ancak nübüvvetle sağlanabilir, insanlar arasındaki anlaşmazlıklar, nübüvvetin getirdiği sağlam esaslar sayesinde yok olur. Yoksa herkes kendi nefis ve arzularına uyarak in­sanlık içinden çıkılması güç badirelere sürüklenir. Akıl ile ortaya konan çözüm şekilleri uzun vadeli olamaz. Aklın halledemediği meseleler pek çoktur. Bu yönden nübüvvet insanlık için zorunlu bir müessesedir. .

Akıl peygamberlerin hallerini incelediğinde onları küçüklüklerinde ve büyüklüklerinde kendi milletleri içinde tertemiz, her bakımdan örnek insanlar olarak görür. Ayrıca akıl onlara dışardan birtakım mucizelerin geldiğini görür, böylece onların peygamberliklerini tasdik eder.

Peygamberlik müesesesinin bütün sıfat ve halleri en mükemmel tarzda son peygamber Hz. Muhammed'de (s.a.v.) toplanmıştır. O, nübüvvette zirve noktasını teşkil eder. O, bilinen yaşayışıyla, mucizeleriyle, getirdiği Kur'an’la peygamberliğe ait bütün hususları kendinde toplamış, kıyamete kadar insanlık için gerekli esasların hayatında uygulayıcısı olmuştur. O, özellikle Kur’an mucizesiyle Allah'ın elçisi olduğunu isbat etmiştir. Kur’an mucizesi de kıyamete kadar devam edecektir.²⁰⁴

3- İnsanın Fiilleri:

Ebû Mansur Matüridi, Allah'ın fiilleri, kulların fiilleri, irade ve Kaza-kader meselelerini birbirine bağlı konular olarak değerlendirmektedir.²⁰⁵ Ona göre Allah'ın mutlak ve zati iradesi vardır, Allah, söz konusu iradesiyle herşeyin irade edicisidir. Ayrıca Allah, Kaza-Kader dairesinde herşeyi takdir ve tayin eder, hükmü altında tutar. Allah bütün şeylerin yaratıcısıdır. O'ndan başka yaratıcı yoktur. Bu açıdan insanın fiilleri meselesine bakıldığında, söz konusu fiillerin yaratıcısı Allah’tır. Ama insan, iradesi ve gücüyle o fiillerin iktisab edenidir ve bu haliyle insan fiillerinin sorumlu­su olur. Yani insan fiilleri yoktan varolma şekliyle Allah'ın yaratmasıyla meydana gelmekte ve insan o fiillerin faili olmaktadır. İnsan, kendine özgü gücüyle fiillerini yapmaktadır.²⁰⁶

4- İman ve İslam:

Matüridi, imanı dil ile ikrar kalp ile tasdik olarak tarif eder. Dil kalpteki imanın tercümanıdır, ama asıl olan kalpteki imandır, o değişmez, insan bir defa kal­biyle tasdik ettimi dili ile kalbinin aksini söylese bile iman gitmez. Sözgelimi zor durumda kalan insan diliyle, kalbindeki tasdikin aksini söylese, onun imanına bir zarar gelmez. Bu bakımdan tasdik şarttır, esastır.

İman ve İslam kelime itibariyle ayrı anlam taşısalar bile birbirinden ayrılmadan bir önem arzedereler. İman, inanç esaslarını kabul etmek olduğu halde, İslam, görevleri yerine getirme anlamına Allah'a tam teslimiyeti ifade eder. İman ve İslam birbirini tamamlar, iman kalpteki tasdik olduğu halde İslam, dışta, amel halinde ortaya çıkar.²⁰⁷

5- Ahiret:

Kitabu't-Tevhid'in elimizdeki Dr. F. Huleyf neşri olan nüshasında ahiretle ilgili ayrı bir konuya rastlayamıyoruz. O, söz konusu kitabında sadece ahirette şefaat'a yer vermekte ve dolayısıyla ahiret hayatından kısmen bahsetmektedir. Matüridi, "Te'vilat" adlı tefsirinde ahiretle ilgili ayetlerin açıklamasında akli ve nakli delillerle konuyu izah etmektedir.²⁰⁸

İmam Matüridi'nin Kelâmi görüşleriyle ilgili olarak burada çok kısa ve özlü bilgi verilmeye gayret edilmiştir. Şüphe yok ki, onun görüşlerinin incelenmesi ve ortaya konması apayrı bir konudur. Ehl-i sünnetin itikatta iki büyük imamından biri olan İmam Matüridi, görüşlerinin derinliği ve enginliği ile dikkatleri çeker. İfadelerindeki anlam zenginliği ve üstünlük kendini gösterir. O, İslam inancını şekillendirmede (ifadede) düzenleyip bir sisteme bağlamada inanç esaslarının akli ve nakli delillerle izahında en yüksek mertebede olduğundan daha sonra gelen pekçok bilgin onu takip etmiş ve bir Kelâmi mektep olan Matüridiliğe mensup olmaktan kıvanç duymuşlardır. Şu halde İmam Matüridi ile ilgili kısa bilgi bu kitabın amacı açısından yeterli görülmelidir.²⁰⁹