Kirisiw Tiykarg'i bólim

Tema: Awıl xojalıq kárxanalarında buxgalteriya esabın shólkemlestiriw tiykarları
Joba:

1. 
   Kirisiw
   
2. 
   Tiykarg'i bólim
   

1.1. Awıl xojalıǵı kárxanaları esap siyasatınıń xarakterli qásiyetleri
1.2. Awıl xojalıǵı kárxanalarında buxgalteriya esabınıń tiykarǵı wazıypalari
1.3. Buxgalteriya esabin júritiwdi shólkemlestiriwdin' huqiqiy tiykarlari

3. 
   Juwmaqlaw
   
4. 
   Paydalanílg'an ádebiyatlar dizimi
   

Kirisiw
Awıl xojalıǵı respublikamız xalıq xojalıǵınıń jetekshi tarmaqlarınan biri bolıp kelgen hám ol sonday tarmaqlardan biri bolıp qalıp atır. Bunıń sebepler jatadı. Mısalı:
- birinshiden, respublikamız xalqınıń 60 procenti awıllıq orınlarda jasaydı. Bul, o'z náwbetinde, awıl xojalıǵın awıllıq orınlarda jasawshı xalıqtı jumıs penen támiyinleytuǵın tiykarǵı tarawdıń ekenligin ańlatadı;
- ekinshiden, mámleketimizdiń klimat sharayatı hám tábiyiy resursları awıl xojalıǵı ónimlerin jetistiriw imkaniyatın beredi;
- úshinshiden, 36 millionnan artıq xalqı bolǵan respublikamızda adamlerdin’ awıl xojalıǵı ónimlerine bolǵan talapın jergilikli sharayatlardan kelip shıǵıp sheshiw mámleketimiz siyasatınıń eń zárúrli ústin turatuǵın baǵdarlarınan biri esaplanadı;
- tórtinshiden, awıl xojalıǵı mámleketimizdiń kún-sayin rawajlanıp baratırǵan jeńil hám azıq-awqat sanaatı tarmaqları kárxanaların arzan hám sapalı jergilikli shiyki zat hám materiallar menen támiyinlewdiń tiykarǵı deregi esaplanadı;
- besinshiden, respublikamizda jetistirilip atırģan awıl xojalıǵı ónimleriniń kópshilik túri basqa mámleketlerde jetkiliklishe emesligi, awıl xojalıǵın tek ǵana ishki maqsetlerdegi, bálkim ónimler islep shıǵaratuǵın tarmaqqa aylandırıw imkaniyatın beredi.


Tiykarg'i bólim
1.1. Awıl xojalıǵı kárxanaları esap siyasatınıń xarakterli qásiyetleri
Awıl xojalıǵı tarmaǵın respublikamızda rawajlandırıw sebepleri hám múmkinshilikleri tek ǵana joqarıdaǵılar menen shegaralanadı. Olar tuwrısında júdá ko'p túsindirmeler beriw múmkin. Bul túsindirmeler awıl xojalıǵına tiyisli arnawlı pánlerde hár tárepleme kórsetilgen. Sol sebepli de, joqarıdaǵı túsindirmeler menen sheklengen halda, tómende awıl xojalıǵı kárxanaları buxgalteriya esabınıń zárúrli subiektleri retindegi shólkemlestirilgen-huqıqıy statuslarına, olar iskerliginiń esap obiektleri retindegi ózgesheliklerine toqtalamız.
Rejeli ekonomikadan bazar munasábetlerine tiykarlanǵan ekonomikaǵa ótiw respublikamızda awıl xojalıǵı tarmaǵınıń tómen buwının shólkemlestiriwshi subyektlerdin’ shólkemlestirilgen hám huqıqıy statusında túrli ózgerislerge alıp keldi. Aldınları tiykarlanıp mámleket hám topar xo'jaliqlarınan ibarat bolǵan awıl xojalıǵı kárxanaları ǵárezsizlik jıllarında kóp ózgerislerdi basınan ótkerdi. Mısalı, mámleket xojalıqları tamamlanıldı, olardıń ornına shirket xojalıqları, awıl xojalıǵı kooperativlari, agrofirmalar, dıyxanfermer xojalıqları, dıyxan xojalıqları, fermer xojalıqları, sonıń menen birge olardıń awqamları shólkemlestirildi.
Mámleketimizdiń awıl xojalıǵın reformalaw boyınsha házirgi siyasatı negizinde eń ústin turatuǵın jónelis retinde jerdi dıyxanlarǵa, fermerlerge beriw, sol tiykarda dıyxan xojalıqları hám fermer xojalıqların rawajlandırıw jatadı. 2006 -jıl aqırına kelip respublikamızda fermer xojalıqlarınıń sanı 190 mıńǵa jetti, olarda 1,4 mıń kisi miynet etdi. Fermer xojalıqları úlesine respublikamızda jetistirilip atırģan paxtanıń 86 procenti, masaqlı dán eginleriniń 75 procenti tuwrı keldi. Bir ǵana 2006-jıldıń ózinde 666 shirket xojalıqların qayta shólkemlestiriw esabınan 74 mıń fermer xojalıǵı tuzildi. 2007-jıl sherek juwmaǵına kelip fermer xojalıqları sanı taǵı 25, 1 mıńǵa kóbeydi. 2008-jıldan baslap respublikamızda fermer xojalıqların birlestiriw tiykarında qayta shólkemlestiriw ilajları ámelge asırilıp baslandı. Alıp barılǵan shólkemlestirilgen ilajlar tiykarında kishi fermer xojalıqları sanı qısqarıp, olardıń ornına 1093 mıńǵa jaqın jańa fermer xojalıqları dúzildi. 2008-jıldıń juwmaǵına kóre fermer xojalıqları úlesine respublikamızda jetistirilip atırģan paxtanıń 99, 2 procenti, masaqlı dán eginleriniń 81, 4 procenti, kartoshkanıń 18, 1 procenti, palız eginlerilerdin’ 35 procenti, júzimniń 55, 2 procenti tuwrı keldi.
Awıl xojalıǵı kárxanaların buxgalteriya esabı subiektleri retinde túrlishe klassifikaciyalaw múmkin. Bul klassifikaciyalıq belgiler ishinde awıl xojalıǵı kárxanalarınıń túrleri, tarawı, qánigeleskenligi, xızmetkerleriniń sanı, salıq tólew rejimi zárúrli orın tutadı. Túrlerine kóre awıl xojalıǵı kárxanaları fermer xojalıqlarına, dıyxan – fermer xojalıqlarına, shirket xojalıqlarına, agrofirmalarģa bólinedi. Tarawına kóre awıl xojalıǵı kárxanaları dıyxanshılıq hám sharwashılıq, sonıń menen birge bul tarawlardın’ hár ekewine tiyisli bolģan kárxanalarģa bólinedi.
Qánigelikke kóre awıl xojalıǵı kárxanaları dıyxanshılıq hám sharwashılıqtıń túrli baǵdarındaǵı kárxanalarǵa bólinedi. Mısalı, sharwashılıq tarawındaģı awıl xojalıǵı kárxanaları qaramalshılıq, qoyshılıq, jılqıshılıq, shoshqashılıq, qusshılıq hám boshqa sol sıyaqlı tarawlarǵa qánigelesken. Dıyxanshılıq tarawındaģı awıl xojalıǵı kárxanaları baģdarshılıq, ģalleshilik, temekishilik hám basqa jónelislerdegi xojalıqlarǵa bólinedi. Agrofirmalarda awıl xojalıǵınıń ol yamasa bul tarawına, sonıń menen birge aralas tarawlarǵa tiyisli kárxanalar esaplanadı.
Xızmetkerleriniń sanına kóre awıl xojalıǵı kárxanaları mikrofirmalar, kishi kárxanalar, orta hám iri kárxanalarǵa bólinedi.
Respublikamızdın’ nızam hújjetlerine kóre awıl xojalıǵı tarmaǵında mikrofirmalar qatlamına kiriwshi xızmetkerleriniń sanı 20 ģa shekem bolǵan kárxanalar, xızmetkerleriniń sanı 50 ge shekem bolǵan kárxanalar kishi kárxanalar esaplanadı. Orta hám iri awıl xojalıq kárxanaları xızmetkerleri sanınıń anıq muǵdarı nızam hújjetleri menen belgilenbegen.
Salıq tólew rejimine kóre awıl xojalıǵı kárxanaları ushın belgilengen hám qánigelesken salıq rejimlerinde isleytuǵın kárxanalarǵa bólinedi. Respublikamızdın’ salıq nızamshılıģı hújjetlerine muwapıq awıl xojalıq ónimlerin jetistiriwshi hám de olardı qayta isleytuǵın awıl xojalıģı kárxanaları tek birden-bir jer salıģın tólewshileri bolib esaplanadı. Satıp alınǵan awıl xojalıǵı ónimlerin qayta islew iskerligi, sonıń menen birge sawda, dáldalshılıq, xızmet kórsetiw hám basqa iskerlik túrleri menen shúģıllanıwshı awıl xojalıǵı kárxanaları bul iskerlik túrleri boyınsha xızmetkerleriniń sanına qaray ulıwma belgilengen salıqlar yamasa qánigelesken salıq tolewin de tóleydi.