KirkçEŞme tesisleri

KULOĞLU CAMÜ

bak. BOSTANCI CAMİİ

KUMKAPI

Eminönü İlçesi sınırları içinde yer alan Kumkapı, tarihi yarımadanın Marmara Denizi kıyısındaki semtlerinden biridir. Doğusunda Kadırga, kuzeyinde Gedikpaşa, batısında da Yemkapı ile çevrelenmiştir. Güneyi sahil yolu (Kennedy Caddesi), demiryolu ve Marmara Denizi'dir.

Kumkapı Bizans döneminde "küçük is-

kele" anlamında "Kontoskalion" adını taşımaktaydı. Bu ad, fetihten sonra da Rumlar tarafından bir süre kullanılmıştır. Bizans döneminde kara içine sokulmuş ve önü bir mendirekle korunmuş olan Kontoskalion Limanı'nda, 1263'te İmparator VIII. Mihael Paleologos tarafından yaptırılmış olan tersanenin, üst üste koyulmuş iri taş bloklarla inşa edilmiş duvar temeli, 1819'daki bir yangında ortaya çıkmıştır. Eski liman zamanla dolmuş ve yerini, kente kum getiren gemilerin yük boşalttıkları iskeleler almıştır.

Kum Kapısı, Yedikule'den doğuya, Ahır-kapı'ya doğru ilerlendiğinde, Marmara kıyısındaki kent kapılarından beşincisini o-luşturmaktaydı. Buna göre Kum Kapısı'nın batısında, batıdan doğuya sırasıyla Narlı Kapı, Samatya Kapısı, Davutpaşa Kapısı, Yeni Kapı, batısında da Çatladısu Kapısı (Çatladı Kapı) ve Ahır Kapı yer almaktaydı.

İstanbul'un Osmanlılara geçmesinden sonra, II. Mehmed'in (Fatih) (hd 1451-1481) büyük olasılıkla Rumlara karşı bir denge öğesi olarak kente getirttiği Ermenilerin bir bölümü Kumkapı'ya yerleştirilmiştir. Kısa süre içinde Kumkapı, yakınındaki Sa-

Meyhaneleriyle ünlü Kumkapı Meydanı (solda) ve Kumkapı balık halinden bir görünüm.

Nazım Timuroğlu, 1991 (sol), Bünyamin Çelebi

matya'dan sonra Ermeni nüfusun yoğun olarak yaşadığı önemli semtlerden biri haline gelmiştir. Kumkapı'nm öneminin artmasında, daha önce Samatya'daki Surp Kevork Kilisesi'nde bulunan patriklik makamının l641'de buraya taşınmasının da büyük rolü olmuştur. Surp Asdvadzadzin (Meryem Ana) Kilisesi(->) adını taşıyan ve ilk yapım tarihi kesin olarak bilinmeyen ve Patrikhane Kilisesi olarak da bilinen yapı çeşitli tarihlerde yangın geçirerek, onarılmıştır. Kumkapı Patrikhane Kilisesi, İstanbul Ermenileri için bir kültür merkezi olmuştur. Çeşitli tarihlerde burada açılan okul ve kitaplıklardan başka, kilisenin ek binalarında 17. yy'ın sonuyla 19. yy'ın ilk yarısında üç matbaanın faaliyette bulunduğu ve çeşitli dini kitapların basımını sağladığı bilinmektedir. Kumkapı'daki ikinci Ermeni kilisesi Surp Harutyun'dur. Semtte ayrıca iki Rum Ortodoks kilisesi bulunmaktadır. Bunlar Ayia Kiryaki ve Panayia Elpida kiliseleridir.

15. yy'a tarihlenen Kazgancı Mescidi, bir 16. yy yapısı olan İbrahim Paşa Camii, 17. yy'ın başından kalan Tavaşi Süleyman Ağa Camii, yine 17. yy'ın ikinci yansından Behram Çavuş Mescidi, Kumkapı'daki ö-nemli dini yapılardır.

Kumkapı, tarih boyunca İstanbul'un birçok semtinde olduğu gibi, sık sık büyük yangınlar geçirmiştir. Önceleri ahşap evlerden oluşan bir sokak dokusu içeren bölge, bu yangınlarla değişen ve özellikle de 19- yy'm ikinci yarısında çıkarılan ebni-ye nizamnameleriyle yangınlara karşı kâ-girleştirilen bir çevreye dönüşmüştür. Ayrıca bu değişim süreci içinde açılan, birbirini dik kesen belirli genişlikteki sokaklar ve aralarındaki yapı adalarıyla bugünkü kentsel düzenine ulaşmıştır. Dar parselasyon üzerinde yükselen 2, 3 ya da 4 katlı, çıkmalı, küçük arka bahçe ya da taş-lıklı kagir yapılar ve bunların bir araya gelerek oluşturdukları sıra evler, Kumkapı' da eskiden geniş bahçeler içinde gelişen ahşap konak ya da ev düzeninden farklı bir görünüm yaratmıştır. Ayrıca gayrimüslim ağırlıklı bir semt olma özelliği, bu kagir yapıların üzerinde yer alan ve döne-

Yüzyıl başından bir kartpostalda Kumkapı. A.Eken, Kartpostallarda İstanbul, 1992

min bezeme anlayışını sergileyen silme, pilastr, söve, balkon korkuluğu vb öğelerde de gözlenmektedir. Bu örnekler arasında özellikle Tavaşi Çeşmesi Sokağı üzerinde yer alan 1890 tarihli sıra ev dizisi, semt için özel önem taşımaktadır.

Semte ulaşım 19. yy'ın yarısına kadar daha çok kayıklarla sağlanıyordu. 19. yy' m ikinci yarısında, demiryolunun buradan da geçmesi, Kumkapı'nm fiziksel yapısında önemli değişimlere yol açmıştır.

Semt sakinlerinin ana ekonomik uğraşı ve gelir kaynağı öteden beri kayıkçılık ve balıkçılık olmuştur. Bir ölçüde buna bağlı olarak da, Kumkapı İstanbul'un meyha-neleriyle ünlü semtlerinden biridir. Bugün de semtin en canlı noktası, balık lokantalarının odaklaştığı meydandır. Bu bölge 1990 başlarında yeniden düzenlenmiş, çok sayıda balık lokantası, meydanın çevresinde ve meydana açılan sokaklar boyunca sıralanan geleneksel meyhanelerle İstanbul'un başlıca turistik noktalarından biri haline gelmiştir. Ancak semtte değişen sosyal yapıyla birlikte, fiziksel çevre de geleneksel özelliklerini kaybetmektedir. Dönemin kagir tek, ikiz ya da sıra evleri, yerlerini, gerek parselasyon ve gabari, gerekse de cephe düzeni açısından yöreye hiçbir özgünlük katmayan yüksek yapılaşmaya ya da niteliksiz restorasyon örneklerine bırakmaktadır. Öte yandan semte kendine özgü renklerini katan Ermeni, Rum gayrimüslim nüfus, artık yok denecek kadar azalmıştır. Kumkapı halen, sahildeki balık hali, balıkçı lokanta ve meyhaneleri, küçük dükkânları ile ticaret, hizmet, turizm ağırlıklı bir semttir.

Bibi. Kömürciyan, istanbul Tarihi; tnciciyan, İstanbul; İ. Ortaylı, "İstanbul'da Yerleşme Düzeninin Evrimi Üzerine", İstanbul'dan Sayfalar, İst., 1986; K. Pamukciyan, "Kumkapı Patrikhane Kilisesi Ne Zamandan Beri Ermenilerin Elindedir?", TT, S. 81 (1990); Tuğlacı, Ermeni Kiliseleri.

NUR AKIN