KirkçEŞme tesisleri

KİLİSELERİN BİRLEŞMESİ

22

23

KİLİT HANI

ve Roma arasındaki çatışmayı, fetih yoluyla Roma'nın lehine halletmiş görünüyordu. Bu olay Konstantinopolis halkının ve ruhanilerinin Roma'ya olan nefretini daha da artırdı.

Katolikler ve Ortodokslar arasındaki çatışmaların görünürdeki yanını, papalığın üstünlüğü ve kilise ayinlerinde uyulacak u-suller, ölümden sonraki yaşam ve Filioque doktrini ile ilgili karmaşık sorunlar oluşturur.

Papalığın Hıristiyan dünyasındaki diğer dört piskoposluğa (Konstantinopolis, Aleksandreia, Antiokheia ve Kudüs piskoposlukları) karşı üstünlüğüne ilişkin doktrin, 5. yy'da Bizans'ta yaşanan Akakios(~») bölünmesi sırasında Papa I. Leon ve I. Ge-lasius tarafından formülleştirilmişti. Bu formülasyonun temel dayanağı, Roma kilisesinin, havarilerden Petrus ve Paulus tarafından kurulduğu, papanın ise Petrus'un halefi olduğu şeklindeki dogma idi. 8. yy' dan itibaren papalar, başta Bizans imparatorluğu, sonra da Germen kralları üzerindeki üstünlük iddialarını, politik bir içerik kazandırarak yaygınlaştırmaya çalıştılar. 6. ve 7. yy'larda Konstantinopolis patriklerinin ökümenik patrik unvanını kullanmaya başlamaları, 9. yy'da Papa I. Ni-colaus ile Patrik Fotios arasındaki çatışma ve 11. yy'dan itibaren Bizans patriklerinin Roma'dan bağımsızlığı vurgulamaları, papalığın üstünlüğü doktrinine vurulan önemli darbelerdi.

Kiliseler arasında tartışma yaratan ikinci konu, Filioque doktrinidir. "Ve oğuldan" anlamına gelen bu Latince kelime, 325 iznik Konsili amentülerine, 589'da gerçekleşen Toledo Konsili'nde eklendi ve sürekli tartışma konusu oldu. isa'nın kutsal ruhunun yalnızca onun "baba" niteliğinden değil aynı zamanda "oğul" niteliğinden de kaynaklandığını vurgulayan bu dogma ile ilgili tartışmalar 9. yy'da Bulgaristan'da faaliyet gösteren Batılı misyonerler tarafından yeniden başlatılmıştı. 879-880 Konsili'nde Konstantinopolis Patriği Fotios'un doktrinine ilişkin itirazlarını formülleştiren bir karar onaylandıysa da, 10l4'te papalık Filioque doktrinini kabul ettiğini resmen açıklayınca çatışmayı yeniden alevlendirdi. Doktrin 1274 Lyon ve 1438-1439 Ferre-ra-Floransa konsillerinde tekrar onaylandı ama Bizans ve diğer Doğu kiliselerince hiçbir zaman kabul edilmedi.

İki kilisenin ayrıldığı diğer konu, Ermeni ve Latin kiliselerinin ekmek ve şarap ayinlerinde mayasız ekmek, Ortodoksların ise mayalı ekmek kullanmaları idi. İlk kez 591'de Grek ve Emıeni kilisesi arasında çıkan tartışmalar, 1054'te Patrik Kerularios' un azledilmesi sırasında yeniden alevlendi. Bu konudaki tarihsel argümanlar Yeni Ahit'teki "Son Yemek"ten söz eden metinde Grekçede "mayasız ekmek" için kullanılan "azimos" sözcüğünün mü, yoksa "mayalı ekmek" demek olan "artos" sözcüğünün mü geçtiği şeklindeydi. Buradaki "maya", sembolik olarak vücuda yaşam veren ruh misali, ekmeğe can veren bir unsur olarak kabul ediliyor ve İsa'da bir insan ruhunun bulunmasının olanaksızlığını

savlayan Latin ve Ermeni kiliseleri tarafından reddediliyordu.

Kiliselerin ayrıldığı bir diğer konu, ö-lümden sonra geçici olarak günahların çekildiği yere (îslamiyette Araf adı verilen yer) ilişkindi. Bizans ve diğer Doğu kiliseleri, cennetle cehennem arasında bir üçüncü yerin olduğu fikrine daima karşı çıkmışlardır. 1231'de Bizanslı G. Bardanes ile Fran-sisken tarikatından Baıtholomaeus arasında başlayan tartışma, bir dönem için Bizans kilisesini daha tutucu bir konuma getirdiyse de, bu konu 1274 Lyon ve 1438-1439 Ferrera-Floransa konsillerinde değinilmeden geçildi ve ortada bırakıldı.

Kiliselerin birleştirilmesi çabaları Kom-nenosvePaleologos hanedanları döneminde yaşanmıştır. Fakat bu yaklaşımın temeli teolojik olmaktan çok politiktir. Haçlı Seferleri'nin Bizans'a zarar vermeden sa-vuşturulmasım sağlamak isteyen I. Alek-sios Komnenos (hd 1081-1118), Selçuklular ve Peçeneklere karşı yardım talep etmek üzere 1089'da Papa II. Urbanus'a bir mektup yazdı. Fakat ricalar karşılanmadığı gibi, 1096'da bir Haçlı ordusu başkent çevresini yağmalayarak Anadolu'ya geçti. Daha sonra, imparatorluğu ciddi biçimde tehdit eden Haçlılardan korunmak a-macıyla, Aleksios'un oğlu II. İoannes Komnenos 1141'de Papa II. İnnocentius'a bir mektup yazdı. Dünyada iki kılıç olduğundan söz ederek bunlardan dünyevi olanın kendisi, ruhani olanın ise papa olduğunu belirten İoannes, mektubunda tek bir Roma imparatorluğu kurmak için her iki kılıcın da kullanılması gerektiğini belirtiyordu. Ancak Bizans, Normanların saldırısı yüzünden italya Yarımadası'nı terk etmek zorunda kaldığından, birlik hayalleri de suya düştü.

1204-1261 arasında İznik'e yerleşen Bizans imparatorlarından III. İoannes Dukas Vatatzes (hd 1222-1254), Papa IV. İnnocentius'a başvurarak yeni bir birleşme önerisinde bulunmuştu. III. İoannes birleşmek için papalığın Konstantinopolis'te-ki Latin İmparatorluğu'nu gözden çıkarmasını, papalık ise Bizans kilisesinin bağımsızlık iddiasından vazgeçmesini istiyordu. Ama Latin İmparatorluğu'nun yıkılmak üzere oluşu, her iki tarafın da verilecek tavizlerin beklenen karşılığa değmeyeceğini düşünmesine yol açtı ve birleşme gerçekleşmedi.

Kiliselerin birleşmesi konusundaki en önemli girişim Paleologos Hanedanı döneminde, 7 Mayıs-l6 Temmuz 1274 arasında toplanan Lyon Konsili'dir. Bizans İmparatoru VIII. Mihael Paleologos(->), Sicilya Krallığı'nın Bizans'ı ele geçirme planlarını engellemek amacıyla, Papa X. Grego-rios'u yaklaşık 10 yıldır birlik vaatleriyle oyalıyordu. VIII. MihaePi sıkıştırmak isteyen papa, Konstantinopolis'i işgal etmeye hazırlanan Anjou-'lu Charles'ı artık durduramayacağını söyleyerek kapalı biçimde tehdit edince Mihael, Bizanslı ruhanilerin yoğun itirazlarına rağmen, papalık ile anlaştı ve bir kısım ruhani lidere birlik düşüncesini kabul ettirdi. 6 Temmuz 1274'te imzalanan anlaşmadan sonra,

Charles ve müttefiki Venedikliler, Bizans'la mütareke yapmaya razı edildiler. Fakat bu anlaşma, Konstantinopolis'teki çeşitli çevrelerin Mihael ile ilişkisini bozdu. Miha-el'in birlik aleyhtarlarına karşı yürüttüğü acımasız tasfiye politikası, imparatorluk dışında da sorunlar yarattı. İmparatorun kız kardeşi İrene, Bulgaristan'ı imparatora karşı mücadelenin merkezi haline getirdi. Yunanistan toprakları ise Bizans prensleri tarafından neredeyse Charles'ın eline teslim edildi, Teselya Prensi İoannes, Ortodoks Greklerin başına geçerek imparatoru sapkın ilan eden bir de konsil topladı (1278).

1281'de, IV. Martinus'un papa olmasıyla birlikte, birlik anlaşması tehlikeye düştü. Martinus'un, daha önceki papanın aksine iki merkez arasında bir denge sağlamak yerine Anjou'lu Charles'tan yana tavır almasıyla Mihael'in birlik politikası iflas etmiş oldu. Bizans çevreleri ancak II. Andronikos (hd 1282-1328), Lyons Konsi-li'ne katılan Bizans patriği İoannes Bek-kos'u azlederek birlikten ayrıldığını ilan e-dince kendini toparlamaya başladı.

İmparatorluğu dört bir yandan saran Osmanlı tehlikesine karşı koymak için Batı'mn yardımına ihtiyaç olduğunu fark edenV. İoannes Paleologos (hd 1341-1391) papaya bir mektup yazarak askeri yardım karşılığı küçük oğlu Manuel'i papaya rehin vermeyi önermişti. Mektubun ciddiye alınmaması üzerine imparator 1366'da bizzat Avrupa'ya gitti ve kişisel olarak Katolikliği kabul etti. Bu tavizlere rağmen birlik düşüncesi gene hayata geçmedi.

Birlik arayışları VIII. İoannes döneminde (1425-1448) yeniden gündeme geldi. Her bunalımlı dönemde olduğu gibi 1420' lerdeki Osmanlı akınları sırasında da birlik yandaşları güçlenmişti. 1422'de, Kons-tantinopolis'in Osmanlılarca kuşatılması sırasında İoannes henüz veliaht iken Avrupa saraylarına gitmiş, 1431'den itibaren de birlik görüşmelerine başlanmıştı. Bu görüşmeler 1438-1439'da yapılan Ferrera-Floransa Konsili'nde sonuçlandı. Bizans imparatoru, 1438'de Ferrera'da başlayan fakat veba söylentileri yüzünden Floran-sa'ya nakledilen konsile bizzat geniş bir delegasyonla katılmıştı. Heyette bulunan Markos Eugenikos'un ateşli karşı çıkışlarına ve imzalamayı reddetmesine karşın birlik yanlıları zafer kazandı. Konsilin sonuç belgesinde her ne kadar papalığın üstünlüğü hakkında belirsiz tanımlamalar yapılarak, Greklerin kilise âdetlerini korumalarına izin verildiyse de tüm konuların Roma'mn istediği gibi formüle edilmesi Bizans halkının şiddetli tepkisine neden oldu. Öte yandan Bizans'ı Osmanlılardan korumak amacıyla gönderilen Haçlı ordusunun 1444'te Varna'da yenilgiye uğramasıyla konsilin en önemli vaadi de yerine gelmeyince birlik hayalleri bir kez daha suya düştü.

Birlik konusundaki son girişim, XI. Kons-tantinos (hd 1449-1453) tarafından yapıldı. Papalık temsilcisi Kievli İsidorosG-*) 12 Aralık 1452'de Konstantinopolis'e geldiğinde Ayasofya'da birliği ilan etmiş, Roma

usulü bir de ayin yapmıştı. Fakat bunalımın doruk noktasında bile, başkent halkı birliğe yeniden karşı çıkıyor, hattâ bir yüksek görevli "Latin papazlarının ayin taçlan yerine Türk sarığı görmeyi" yeğleyeceğini söylüyordu. Konstantinopolis'in Osmanlılarca alınması ve böylece Bizans devletinin tarihe karışması (1453) ile birlikte kiliselerin ayrılığı ve birleşmesi sorunu da esas itibariyle gündemden kalkmış oldu.

Bibi. S. Runciman, The Eastern Schism, Ox-ford, 1955; F. Dvornik, Byzantium and the Roman Primacy, New York, 1966; D. M. Nicol, "Byzantine Requests for an Oecumenical Co-uncil in the Fourteenth Century", Annuari-um histariae conciliorum, S. l (1969), s. 69-95; J. H. Erickson, "Leavened and Unleavened: So-me Theological Implications of the Schism of 1054", St. Vladimir's Theological Quarterly, S. 14 (1970), s. 155-176; H. Evert-Kappeso-va,"La societe byzantine et l'Union de Lyon", Byzantinoslavica, S. 10 (1949), s. 128-141; D. M. Nicol, "The Byzantine Reaction to the Se-cond Council of Lyons 1274", Studies in Church History, S. 7 (1971), s. 113-146; D. J. Geanakoplos, "The Council of Florence (l438-1439) and the Problem of Union Between the Greek and Latin Churches", Church History, S. 24 (1955), s. 324-346.

AYŞE HÜR