Kompüterlərin, onlayn idarəetmə sistemlərinin və şəbəkələrin savaş arenası və ya müharibə kontekstində istifadə edilməsi və ya hədəflənməsidir
Yüklə 1,93 Mb.
|
| 29.09.2019.
Vaşinqton Tehrana qarşı kibermüharibə başladıb. Axar.az xəbər verir ki, bunu İran Xarici İşlər naziri Məhəmməd Cavad Zərif NBC televiziyasına müsahibəsində deyib. “ABŞ bu kibersavaşı bizim nüvə obyektlərimizə çox təhlükəli, milyonlarla insanı öldürəcək məsuliyyətsiz vasitələrlə başladıb. ABŞ başlatdığı istənilən müharibəni bitirə bilmir”, – deyə o bildirib. Zərif, həmçinin, Trampın Yaxın Şərqdəki konfliktləri güclə həll etməməsi gərəkdiyini söyləyib (Vaşinqton Tehrana qarşı.., 2019).
“The Washington Post”un məlumatına görə, ABŞ Silahlı Qüvvələrinin kiberkomandanlığının Rusiyanın yüksək vəzifəli şəxslərinə və iş adamlarına qarşı kiberəməliyyatlar həyata keçirməyə hazırlaşdığı aşkar edilib. Məlumatda deyilir ki, hücuma başlamaq əmri “əgər Moskvsa ABŞ-da keçiriləcək 2020-ci il seçkilərinə müdaxilə edərək, seçki sistemlərini pozmağa çalışarsa” verilə bilər. Eyni zamanda, bildirilib ki, Rusiya lideri Vladimir Putinin hücum hədəfi deyil. Belə olarsa, Moskva ABŞ-ı təxribatçı hesab edəcək (ABŞ Rusiyaya qarşı.., 2019). Yuxarıda Azərbaycan mətbuatından gətirdiyimiz sitatlar dünyamızın kibersavaşlar dövrünə daxil olduğunu, heç bir dövlətin, o cümlədən Azərbaycanın kiberhücumlardan və kibercəsusluqdan sığortalanmadığını, təhlükənin miqyasının düşünülə biləcəyindən qat-qat çox olduğunu anlamamız üçün yetərlidir. Təbii ki, hər bir ölkə kimi Azərbaycan da bunun fəqrqindədir. “Qabaqcıl ölkələrin təcrübəsində olduğu kimi Azərbaycanda da informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının (İKT) inkişafı informasiya təhlükəsizliyi məsələsini aktuallaşdırır. İqtisadi və sosial həyatın bütün sahələrində informasiya texnologiyalarının tətbiqinin genişləndiyi hamıya məlumdur. Belə vəziyyətdə həmin sahələrdə etibarlılığın artırılması üçün informasiya ehtiyatlarının, mübadiləsinin qorunması böyük əhəmiyyət daşıyır. Eyni zamanda Azərbaycanda istifadə edilən kompüter və bu kimi qurğuların internet bağlantıları son illərdə genişlənib. İnternet bağlantılarının çoxalması, trafik axınının artması xarici təhdidlərin, hücumların da artmasına şərait yaradır. Bütün sadalananlar Azərbaycan tərəfindən kiberhücumlara qarşı xüsusi müdafiə tədbirləri görülməsini, müdafiə sistemlərinin yaradılmasını zəruri edir. İnformasiya sistemlərinin bu xüsusiyyətini nəzərə alaraq Azərbaycan 2012-ci ilin sonundan etibarən müdafiə tədbirlərinin koordinasiyasını təşkil etmək qərarına gəldi və bu məqsədlə ötən ilin sentyabr ayında "İnformasiya təhlükəsizliyi sahəsində fəaliyyətin təkmilləşdirilməsi tədbirləri haqqında" prezident fərmanı imzalandı. Bu fərmanda ölkəmizdə informasiya təhlükəsizliyi ilə bağlı iki dövlət strukturunun yaradılması nəzərdə tutulur. Dövlət orqanlarının informasiya ehtiyatlarının qorunması, bu sahədə təhdidlərin qarşısının alınması, dövlət informasiya infrastrukturu subyektlərinin, onların istifadəçilərinin fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi məqsədilə Xüsusi Dövlət Mühafizə Xidmətinin Xüsusi Rabitə və İnformasiya Təhlükəsizliyi Departamentinin bazasında Azərbaycan Respublikası Xüsusi Dövlət Mühafizə Xidmətinin Xüsusi Rabitə və İnformasiya Təhlükəsizliyi Dövlət Agentliyi yaradıldı.
Agentlik dövlət orqanlarında kibertəhlükəsizlik sahəsində hazırlığın artırılması, bu sahədə qabaqlayıcı tədbirlərin həyata keçirilməsi məqsədi ilə məlumat və resurs mərkəzinin təhlükəsizliyinin təmini istiqamətində müvafiq tədbirlər görür. Həmçinin dövlət orqanlarının internet informasiya resurslarının və informasiya sistemlərinin təhlükəsizlik parametrləri üzrə monitorinqini həyata keçirir və bu sistemlərin kibertəhlükəsizliyinin artırılması istiqamətində dövlət orqanlarına müvafiq texniki və metodiki kömək göstərir. Nəhayət, dövlət orqanlarının informasiya sistemlərinin təhlükəsizliyi barədə Azərbaycan prezidentinə vaxtaşırı məlumat verir. Bu fərmanla ikinci bir dövlət təşkilatı da yaradıldı. Həmin struktur Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyinin tabeliyində olan Elektron Təhlükəsizlik Mərkəzidir... Mərkəzin əsas işi ölkədə ümumi kibertəhlükəsizlik vəziyyətini təhlil etmək, əhalinin, özəl və digər qurumların elektron vasitələrdən istifadə zamanı mövcud və yarana biləcək elektron təhlükələr barədə məlumatlandırılmasını həyata keçirmək, onlara texniki və metodiki kömək göstərmək, ölkəyə daxil olan ümumi internet trafikində qlobal kiberhücumların qarşısını almaq məqsədi ilə milli internet operatoru ilə birlikdə qabaqlayıcı tədbirlər görməkdir... ...İKT üzrə mütəxəssis Osman Gündüz hesab edir ki, qeyri-dövlət sektorunun informasiya təhlükəsizliyi ilə bağlı qurumun yaradılması vacib və mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələdir. Çünki dəfələrlə qeyri-dövlət sektoru bu sahədə ciddi problemlərlə üzləşib və həmin problemlər hələ də qalır. O. Gündüzün fikrincə, həmin qurumun əsasnaməsi hazırlanan zaman ictimai müzakirə təşkil edilməliydi. Ekspert hesab edir ki, bunun edilməməsi əsasnaməni təkmil hazırlanmasına imkan verməyib: "Kifayət qədər düşündürücü məqamlar diqqəti cəlb edir bu sənəddə. Əsasnamədə prezidentin fərmanında göstərilən vətəndaş cəmiyyətinin informasiya təhlükəsizliyi ilə bağlı texniki dəstəkdən söhbət getmir. Sənəddən hiss olunur ki, Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi yeni nəhəng bir dövlət aparatı qurmaq istəyir. Dünya praktikasında bu tip qurumlar ictimai-elmi yönümü olmasına baxmayaq bu əsasnaməyə görə bu qurum hətta peyk sistemləri, TV yayımına olan elektron təhlükələrin də qarşısını alımalı, audit aparmalı, monitorinq sistemləri qurmalı, hətta bəzən MTN-in, Xüsusi Dövlət Mühafizə Xidmətinin səlahiyyətlərinə nüfuz etməlidir. Fikrimcə Elektron Təhlükəsizlik Mərkəzinin AMEA-nın müvafiq qurumunun bazası nəzdində yaradılması daha faydalı və az xərc tələb edən ola bilərdi. Qurum baş vermiş kiberhücumların mənbələrinin müəyyən edilməsi və müvafiq tədbirlərin həyata keçirilməsi məqsədi ilə onlar barədə məlumatları toplamaq və saxlamaq səlahiyyətindədir. Bu lap anlaşılmaz və hətta təhlükəlidir. Qurum artıq təhqiqat və əməliyyat axtarış tədbirləri həyata keçirməlidir. Məlumatlar necə toplanacaq? Kompüterləri götürüb aparacaqlar, yoxsa necə olacaq? Hansı məlumatlara giriş olacaq?" Qeyd edək ki, müdafiə ilə bağlı Azərbaycanın yeni tətbiq etməyə başladığı təcrübə qabaqcil ölkələrdə xeyli inkişaf etdirilib. Ümumiyyətlə kiberhücumlar son illərin ən populyar olan mövzularından biridir. Yəni, bundan sadəcə Azərbaycan kimi informasiya kommunikasiya sistemləri yeni formalaşdırılan ölkələr deyil, həm də dünyanın qabaqcıl ölkələri də əziyyət çəkir. Buna görə də, həmin ölkələr tərəfindən kiberhücumlara qarşı xüsusi müdafiə tədbirləri görülür, təlimlər keçirilir...” (Yusif Cəfərov, 2013). Deyilənlərə onu da əlavə edək ki, Azərbaycan Respublikasının Xüsusi Dövlət Mühafizə Xidmətinin Xüsusi Rabitə və İnformasiya Təhlükəsizliyi Dövlət Agentliyi dövlət orqanları üçün xüsusi dövlət rabitəsini, Prezident rabitəsini, xüsusi təyinatlı informasiya-telekommunikasiya sistemlərini və şəbəkələrini idarələrarası elektron sənəd dövriyyəsini, dövlət orqanlarının internet şəbəkəsi ilə əlaqəsini, onların internet informasiya resurslarının məlumat və resurs mərkəzində yerləşdirilməsinin təşkilini, istismarını, təhlükəsizliyini və inkişafını təmin edən, dövlət orqanlarının informasiya sistemlərinin təhlükəsizlik parametrləri üzrə monitorinqini həyata keçirən, dövlət mühafizəsi obyektlərinin və mühafizə olunan obyektlərin təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədi ilə xüsusi texniki tədbirləri hazırlayıb həyata keçirən qurumdur. Agentlik informasiya təhlükəsizliyi sahəsində dövlət siyasətinin hazırlanmasında və həyata keçirilməsində iştirak edir, kriptoloji fəaliyyətin təkmilləşdirilməsinin, elmi-texniki innovasiyaların tətbiqinin təmin edilməsini, həmçinin Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi və digər qurumlarla birgə informasiyanın kriptoqrafik və texniki mühafizəsi, xüsusi telekommunikasiya sistemləri və şəbəkələri ixtisasları üzrə Dövlət orqanları üçün mütəxəssislərin hazırlanmasının təşkil edilməsini həyata keçirir. Agentlik öz fəaliyyətində Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasını, Azərbaycan Respublikasının qanunlarını, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərman və sərəncamlarını, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərar və sərəncamlarını, Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələri, Azərbaycan Respublikası Xüsusi Dövlət mühafizə Xidmətinin Əsasnaməsini, Azərbaycan Respublikası Xüsusi Dövlət Mühafizə Xidməti rəisinin əmr və göstərişlərini və öz Əsasnaməsini rəhbər tutur (Xüsusi Rabitə və İnformasiya.., 2020). Ölkəmizin kibertəhlükəsizliyinin təmini ilə məşğul olan daha bir qurum, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Azərbaycan Respublikasının Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi yanında Elektron Təhlükəsizlik Mərkəzidir. Mərkəz Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2012-ci il 26 sentyabr tarixli 708 nömrəli Fərmanının 5-ci hissəsinə əsasən yaradılıb. "Azərbaycan Respublikasında nəqliyyat, rabitə və yüksək texnologiyalar sahəsində idarəetmənin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı bəzi tədbirlər" haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 12 yanvar 2018-ci il tarixli Fərmanı ilə Mərkəz Azərbaycan Respublikasının Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi yanında Elektron Təhlükəsizlik Xidməti kimi Nazirliyin strukturuna daxil edilib. ETX - kibertəhlükəsizlik sahəsində informasiya infrastrukturu subyektlərinin fəaliyyətinin koordinasiyasını, mövcud və yarana biləcək elektron təhlükələr barədə ölkə səviyyəsində məlumatlandırmanı, əhalinin, özəl və digər qurumların kibertəhlükəsizlik sahəsində maarifləndirilməsini və onlara metodiki kömək göstərilməsini təmin edən əlaqələndirici qurum olan dövlət orqanıdır. Mərkəzin fəaliyyət istiqamətləri aşağıdakılardır: - kibertəhlükəsizlik sahəsində informasiya infrastrukturunun subyektlərinin fəaliyyətini koordinasiya edir; - informasiya sistemlərinin və şəbəkələrinin, kompüter avadanlıqlarının və onların proqram təminatının, lokal və korporativ informasiya sistemlərinin və ehtiyatlarının təhlükəsizliyinə qarşı yönəldilmiş kiberhücumlar, qanunsuz müdaxilələr, ziyanverici proqramlar (bundan sonra – elektron təhlükələr) barədə istifadəçilərdən, proqram təminatı və texniki avadanlıqların istehsalçılarından, xarici ölkələrdəki analoji strukturlardan və digər mənbələrdən daxil olan məlumatları toplayır və təhlil edir; - mövcud və yarana biləcək elektron təhlükələr barədə ölkə səviyyəsində məlumatlandırmanı həyata keçirir, kibertəhlükəsizlik sahəsində istifadəçilərin maarifləndirilməsini təmin edir; - elektron təhlükələrin qarşısının alınması istiqamətində, o cümlədən istifadəçilərə qarşı istifadə oluna biləcək proqramlar, texniki vasitələr barədə təlimatlar hazırlayır, onlara tövsiyələr verir, metodiki dəstəyin göstərilməsini təmin edir; - ümumi internet trafikində qlobal kiberhücumların qarşısını almaq məqsədi ilə milli internet operatoru ilə birlikdə Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi ilə razılaşdırılmış qabaqlayıcı tədbirlər həyata keçirir; - kibertəhlükəsizlik üzrə hazırlığı təmin etmək məqsədi ilə ölkədə fəaliyyət göstərən digər aidiyyəti qurumlarla qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərir (Elektron Təhlükəsizlik Mərkəzi, 2020). Yüksək texnologiyaların sürətli inkişafı ilə əlaqədar olaraq kibersavaşın səviyyə və keyfiyyəti durmadan yüksəlməkdədir. Bu səbəbdən də bir sıra dövlətlər bu məsələyə yetərincə diqqət yetirir və sözügedən sahəyə kifayət qədər maliyyə resursu ayırır. Ayrılan maliyyə əsasən müdafiə sistemini gücləndirməyə, eləcə də əks-həmlələr təşkil etməyə yönləndirilir. Bura yeni avadanlıq və təchizatların əldə edilməsi, elmi-tezniki araşdırmaların aparılması, peşəkar kadrların hazırlanması və onların prşəkarlıq səviyyəsinin yüksəldilməsi kimi istiqamətlər daxildir. Artıq qeyd etdiyimiz kimi kibersavaş əsasən kibercəsusluq və kiberhücumları əhatə edir. Mütəxəssislər kiber hücumun aşağıdakı növlərini xüsusi olaraq qeyd edirlər: - Vandalizm. Hakerlərin İnternetdən İnternet səhifələrinin təxribi, səhifələrdəki məlumatların təhqiredici və ya təbliğat-təşviqat xarakterli materiallarla əvəz edilməsi məqsədilə istifadə edilməsi; - Təbliğat və təşviqat. Təbliğat və təşviqat məzmunlu müraciətlərin göndərilməsi və ya müxtəlif İnternet səhifələrinə bu tip materialların yerləşdirilməsi; - Məlumatın toplanması. Gizli məlumatların əldə edilməsi və ya mövcud məlumatların düşmən dövlətin lehinə olan məlumatlarla əvəzlənməsi məqsədi ilə şəxsi səhifələrin sındırılması; - Xidmətdən imtina. Saytların və kompüter sistemlərinin fəaliyyətini dayandırmaq məqsədilə müxtəlif kompüterlərdən həyata keçirilən hücumlar. - Cihaz və avadanlıqların fəaliyyətinə müdaxilə. Mülki və ya hərbi təyinatlı cihaz və avadanlıqların işini tənzimləyən kompüterlərə onların fəaliyyətini dayandırmaq, təxrib etmək və ya da idarəedici sistemlərini ələ keçirərək fərqli istiqmətə yönəltmək məqsədi ilə edilən müdaxilə; İnfrastuktur məntəqə və obyektlərinə hücumlar. Şəhərlərə və onların infrasturkturunun – nəqliyyat, rabitə və bank şəbəkələrinin, su, qaz, elektrik, əraza və s. təminatı, eləcə də təhlükəsizlik (yanğından mühafizə və s.) sistemlərinin fəaliyyətini və təhlükəsizliyini tənzimləyən kompüterlərə təşkil edilən hücumlar. Bu kimi halların vaxtında önlənə bilməsi, eləcə də düşmən ölkələrə həmin metodlarla zərbələr endirilə bilməsi məqsədilə əksər dövlətlərdə müvafiq tədbirlər görülməkdədir. Bu barədə açıq mənbələrdə yetərincə məlumat bulunmaqdadır. Məsələn, “Christian Science Monitor” qəzetində dərc edilmiş bir məqalədən belə aydın olur ki, İngiltərənin M16 gizli xidməti 2012-ci ildə Əl-Qaidə təşkilatının saytını sındıraraq, oradakı əl altındakı materiallardan bomba hazırlamaq barədə təlimatı ev şəraitində kekslərin hazırlanması üzrə təlimatla əvəz etmişdir (Mark Clayton, 2012). Əldə olan məlumatlara görə, 2013-cü ilin 12 noyabrında Londonun bir sıra maliyyə təşkilatları kiberməkanda Waking Shark 2 (Stuxnet and the Future.., 2013) oyununun analoqu əsasında işlənib hazırlanmış xüsusi kiberhərbi oyunlar keçimişdilər. Bu oyunların məqsədi bank və digər maliyyə təşkilatlarına kütləvi kiberhücumlar zamanı ümumi önləyici tədbirlər və müdafiə sistemləri işləyib hazırlamaq idi (London banks embark.., 2013). Həmin il Walt-Streetdə bənzər “kibermanevrlər”in “Quantum Dawn” adı altında həyata keçirilmiş olduğu da məlumdur (Wall Street banks.., 2013). 2015-ci ilin yanvarında Böyük Britaniya və ABŞ kibertəhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlıq barədə razılıq əldə etmişlər. BBC-nin yaydığı xəbərə görə, ABŞ prezidenti Barak Obama və Britaniyanın baş naziri Devid Kemeronun yanvar ayının 16-da gerçəkləşən görüşü zamanı kibercinayətlərlə mübarizə üzrə birgə çevik böımələr yaratmaq, eləcə də həmin il bir-birlərinə qarşı təlim xarakterli kiberhücumlar təşkil etmək barədə razılığa gəlmişlər (Сергей Попсулин, 2015). Məlumat üçün bildirək ki, ABŞ Silahlı Qüvvələrinin kiberməkanda əməliyyatlar keçirmək üçün nəzərdə tutulmuş ilk xüsusi bölməsi hələ 2007-ci ildə Hərbi Hava Qüvvələrinin 688-ci radio-elektron kəşfiyyat qanadının bazasında yaradılan Kiber Təhlükələrin Dəf Edilməsi üzrə Eksperimental Operativ Komndanlığı olub. Bundan təqribən 2 il sonra, 2009-cu ilin 23 iyununda ABŞ-ın müdafiə naziri Robert Geyrin Strateji Komandanlığın komandanı K. Çiltona Kibernetik Komandanlıq (USCYBERCOM) yaratmağı əmr etdiyi, sözügedən komandanlığın 21 may 2010-cu il tarixində yaradıldığı və həmin ilin 31 oktyabrında operativ əməliyyatlara tam hazır vəziyyətə gətirildiyi bilinməkdədir (Defense.gov News Release.., 2018). ABŞ Kibernetik Komandanlığının komandanı eyni zamanda həm də Milli Təhlükəsizlik Agentliyinin direktoru vəzifəsini icra edir. USCYBERCOM-un ilk komandanı general kit Aleksandr olub. 2 aprel 2014-cü ildən etibarən bu vəzifəni admiral Maykl Rocers tutur. Komandanlıq daha öncədən mövcud olan bir neçə təşkilatı öz tabeçiliyinə almışdır. Bulardan Qlobal Şəbəkə Əməliyyatları Birləşməsinin (JTF-GNO) və Birləşmiş Şəbəkə Savaşı Komandanlığının (JFCC-NW) adlarını xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Bu sıraya JTF-GNO-nun bir bölməsi olan Hərbi İnformasiya Şəbəkələri Agentliyini də ayrıca daxil etmək lazımdır. Həmin Agentlik Komandanlığın Fort-Midedəki mənzil-qərargahına köçürülmüşdür (American Forces Press Service.., 2011). ABŞ-ın hərbi kibernetik əməliyyatları kiberməkanın təhlükəsizliyi üzrə milli strategiyanın önəmli tərkib hissəsidir. Bu ölkənin yeni hərbi strategiyasında qeyd edildiyi kimi, ABŞ-a qarı istənilən kiberhücum eynən adi hərbi hücumlar kimi “Casus belli” hesab edilir (Pentagon to Consider.., 2006). Əldə olan açıq mənbələrə (Шейн Харрис, 2016, s. 17) görə, ABŞ-ım xüsusi xidmət orqanları 2006-cı ildən etibarən İranın nüvə proqramını önləmək məqsədilə kiberməkanda bəzi əməliyyatlar həyata keçirmişlər. Söhbət “Olimpiya oyunları” və “Stuxnet” kod adlı gizli əməliyyatlardan gedir. Bundan başqa, amerikalıların Əfqanıstan müharibəsində taktiki üstünlük qazanmaq məqsədilə də kiberhücumlardan istifadə etdikləri məlumdur (Raphael Satter, 2012). “New York Times”ın bildirdiyinə görə, Pentaqon 2015-ci ilin 23 aprel tarixində kiberməkanda müharibə aparılmasının yeni strategiyasını dərc etdirmişdir. Sözügedən sənəddə ilk dəfə ABŞ-ın hansı şəraitlərdə kiberhücumdan istifadə edə biləcəyi incəliklərinə qədər qeyd edilmiş, eyni zamanda ABŞ-ın milli maraqlarına təhlükə törədən dövlətlərin siyahısı verilmiş, həmin dövlətlərin Rusiya, Çin, İran və Şimali Koreya olduğu diqqətə çatdırılmışdır (Пентагон объявил о новой.., 2015). Böyük Britaniya və ABŞ-la yanaşı, Almaniyanın da kiberməkanda fəal olduğunu təsdiqləyən bəzi faktlar mövcuddur. Almaniya 2013-cü ildə kiberəməliyyatlar məqsədilə təşkil edilən və 60 nəfərdən ibarət olan xüsusi bölməyə sahib olduğunu bütün dünyaya elan etmişdir (Michael Fischer, 2013). Bundan başqa, Almaniyanın BND kəşfiyyat xidməti də Kibertəhlükəsizlik üzrə Milli Mərkəzə 130 nəfər qəbul etdiyini bildirmişdir. 2013-cü ilin martında BND-nin başçısı Gerhard Şindler bəyan etmişdi ki, onun başçılıq etdiyi təşkilat hər gün Almaniyanın dövlət orqanlarının kompüter sistemlərinə təşkil edilən ən azı 5 kiberhücum qeydə alırlar və onların böyük əksəriyyətinin Çin ərazisindən təşkil edildiyi ehtimal edilir. Bu barədə açıqlama verən Gerhard Şindler eyni zamanda çalınmış gizli məlumatların gələcəkdə Almaniyanın silah istehsalçılarına, telekommunikasiya şirkətlərinə, hökumətə və hərbi qurumlara qarşı təxribat məqsədilə istifadə edilə biləcəyindən narahat olduğunu dilə gətirmişdi (Hackers wanted to.., 2013). Qeyd edək ki, ABŞ Milli Təhlükəsizlik Agentliyinin (NSA) keçmiş əməkdaşı Edvard Snoudenin ifşaedici çıxışlarından sonra Almaniyanın daxili işlər naziri Hans-Peter Fridrix bəyan etmişdi ki, BND-yə kiberməkana nəzarət imkanlarını artıra bilməsi üçün Almaniya qanunvericiliyinin imkan verdiyi qədər, yəni 100 milyon avro məbləqində yeni büdcə ayrılacaqdır (Der Spiegel: Germany.., 2013; Germany to invest.., 2013).
“The Telegraph”ın 2012-ci ildə yazdığına görə, qarşıda gələn 5 il ərzində İsrail ordusu özünün kiberordusunun şəxsi heyətinin sayını 5 min nəfərə çatdırmağı planlaşdırmaqda idi və bunun üçün 500 milyon dollar ayırmaq nəzərdə tutulmuşdu. İsrailin kibersavaş üzrə mütəxəssislərindən biri hesab edilən general-mayor İshaq ben İsraelin rəyinə görə, sözügedən ölkənin kiberməkanda savaş strategiyası həm müdafiə, həm də hücum planlarını əhatə edir (Израиль намерен вложить.., 2012). Qeyd edək ki, İsraillə qonşu olan və olmayan, demək olar ki, bütün ərəb ölkələri, eləcə də bir çox müsəlman ölkəsi, o cümlədən Türkiyə daim bu ölkənin hədəfindədir. Bir nömrəli hədəf kimi isə İran nəzərdən keçirilir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, İranın da əsas hədəfi İsraildir. İkinci yerdə ABŞ gəlməkdədir. Qonşu ərəb ölkələri, eləcə də Türkiyə və Azərbaycan hər an bu ölkənin kiberzərbələri ilə üzləşməkdən sığortalanmayıb. Təbii ki, İran da əks həmlələrdən sığortalanmış hesab edilə bilməz. Təsadüfi deyil ki, 2010-cu ilin iyun ayında bu ölkə dəhşətli bir kiber hücumun qurbanına çevrilmişdi. Belə ki, həmin tarixdə Natanzdakı Nüvə Tədqiqatları Mərkəzinin kompüter şəbəkəsinə “Stuxnet” virusu göndərilmiş və bu virus 1000-ə yaxın sentrafuqanın sıradan çıxmasına səbəb olmuşdu. Nəticədə, “Busines İnsider” qəzetinin iddiasına görə, İranın nüvə proqramı təqribən 2 il geri düşmüşdü (Gardner Josh, 2014). Bundan sonra virus Natanzdakı zavodun kompüter şəbəkəsinin xaricinə sıçramış və ölkədəki 60-dan artıq kompüterin sıradan çıxmasına səbəb olmuşdur. Doğrudur İran hakimiyyəti bu faktı inkar edir və dəyən ziyanı əhəmiyyətsiz adlandırır, bununla belə, fakt faktlığında qalır. Maraqlıdır ki, Natanza istiqamətlənmiş kiberzərbənin məsuliyyətini bugünə qədər heç bir dövlət öz üzərinə götürməyib. Bununla belə, dünyada heç kəs, elə iranlıların özləri də, bu hücumun arxasında ABŞ və İsrail mütəxəssislərinin durduğuna zərrə qədər də şübhə etmir. İşin daha bir maraqlı tərəfi isə budur ki, dünyanın informativ təhlükəsizlik üzrə tanınmış mütəxəssislərindən biri hesab edilən Maykl Qross 2013-cü ildə sözügedən hadisəyə toxunaraq, onu dünya tarixində ilk kibersavaş kimi xarakterizə etmişdir (Michael Joseph Gross, 2013). İşin ən maraqlı tərəfi isə budur ki, İran bu həmləni cavabsız qoymadı, bu hadisədən dərhal sonra ABŞ və İsrailə, eləcə də bəzi körfəz ölkələrinə kiber zərbələr vurdu. Təbii ki, zərbələr vurdu, amma vurduğunu etiraf etmədi. Lakin qarşı həmlənin kim tərəfindən həyata keçirildiyi onsuz da hər kəsə məlum idi. O da məlum idi ki, 2012-ci ildə ABŞ-ın bir çox bankına yönələn kiberhücumun arxasında da məhz bu ölkə durub (US General.., 2013). Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, sözügedən ölkələr arasında kibersavaş bugünə qədər davam edir. ABŞ və İsrailin 2010-cu ilin iyun ayında Natanzdakı Nüvə Tədqiqatları Mərkəzinin kompüter şəbəkəsinə endirdikləri kiber zərbə ilk zərbə olsa da, heç də sonuncu deyildi. Eyni hadisə 2020-ci ildə də təkrarlandı və yenə də hədəf qismində İranın nüvə obyektləri seçildi. Və bu dəfə baş verən hadisə dünya mətbuatının, o cümlədən Azərbaycan KİV-lərinin diqqətindən yayınmadı. Həmin hadisə ilə bağlı ölkəmizdə dərc edilmiş bəzi yazılara ötəri nəzər salaq: 03.07.2020. İranın Natanz nüvə obyektində yanğın baş verən ərazidə nüvə materialı olmayıb. AzərTac xəbər verir ki, bu barədə məlumatı Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi (BAEA) İranın müvafiq rəsmi qurumlarına istinadla yayıb. Beynəlxalq təşkilatın rəsmi internet saytında yerləşdirilən məlumatda bildirilir ki, yanğın qısa vaxt ərzində söndürülüb, yanğın olan binada nüvə və digər radioaktiv materiallar olmayıb və bu zaman radioaktiv çirklənmə (kontaminasiya) baş verməyib. Həmçinin qeyd edilib ki, yanğının səbəbi hələlik bəlli olmasa da, baş vermiş hadisə zamanı heç kim xəsarət almayıb. Beynəlxalq qurum eyni zamanda təsdiqləyib ki, yanğın baş verərkən BAEA müfəttişləri həmin ərazidə olmayıblar. Həmçinin bildirilib ki, beynəlxalq agentlik baş vermiş hadisənin beynəlxalq müfəttişlərin həmin nüvə obyektində bundan sonra da nəzarət fəaliyyətinə təsir etməyəcəyini təsdiqləmək üçün İran qurumları ilə mütəmadi ünsiyyətdədir. Qeyd edilməlidir ki, Natanz nüvə obyekti BAEA-nın qeyri-nüvə ölkələrinin öz nüvə proqramlarını dinc məqsədlər üçün istifadəsinə nəzarət edən mühafizə sisteminə daxildir və İranın nüvə proqramına beynəlxalq nəzarət mexanizmi çərçivəsində müfəttişlər tərəfindən mütəmadi təftiş olunur (Elgün Niftəli, 2020). Yüklə 1,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|