KubâDÂBÂd sarayi

KÛHÎ

Ebû Sehl Veycen (Vîcen) b. Rüstem el-Kûhî (ö. 380-390/990-10001) Matematik ve astronomi âlimi.

Kuzeybatı İran'ın dağlık Mâzenderan bölgesinde bulunan Kûh köyünde doğdu. Hayatı ve Öğrenimi hakkında fazla bilgi yoktur. İlmî çalışmalarını, 969-989 yılları arasında Büveyhî emirlerinden Adudüd-devle ile oğlu Şerefüddevle'nin himayesin­de Şîraz ve Bağdat'ta gerçekleştirdi. Aynı zamanda astronomik gözlem aletleri de yapan Kûhî, 360'ta (971) Şîraz'da kendi aletleriyle güneşin inhirafını (sapma, dek-linasyon) gözlemlerken kış inkılâbını ³⁶⁸ 16 Ara­lık (bugün 22 Aralık) ve yaz inkılâbını ³⁶⁹ 17 Haziran (bugün 21 Haziran) olaraktesbit etmiştir. Şerefüddevle tarafından Bağ­dat'ta rasathanenin başına getirildikten sonra 378 Saferi sonlarında (Haziran 988) yaptığı gözlemlerine, İbnü'l-Kıftf nin bil­dirdiğine göre dönemin önde gelen ka­dı, astronom ve matematikçilerinden on bilgin tanıklık ederek düzenlediği bir tutanağı imzalamıştır.³⁷⁰ Kûhî'nintesbitlerinden, yaptığı aletlerin o güne kadar kullanılanlardan daha hassas olduğu ve daha doğru sonuç verdiği anlaşılmaktadır. Bîrûnî'nin kaydettiğine göre Şerefüddevle'nin Ölü­münden (989) sonra Kûhfnin gözlemleri de sona ermiştir.

Ömer Hayyâm'a göre mükemmel bir matematikçi olan Kûhî daha çok geomet­ri alanında başarı göstermiş, bu sebeple Öklid, Pergeli Apollonios ve Archimedes'in takipçilerinden sayılmıştır. Günümüze ulaşan eserlerinde ikinci dereceden daha yüksek denklemlere götüren problemleri çözdüğü görülür. Fakat x3 + a = cx2 kübik denkleminin a 4c3 / 27 halinde bir pozitif kökü olduğunu bulmasına rağmen Ömer Hayyâm'a göre x3 + 13,5 x + S = 10x2 denklemini çözememiştir. Kûhî'nin çalış­maları Ebû Saîd Ahmed b. Muhammed es-Siczî, İbnü'l-Heysem, Bîrûnî, Ömer Hayyâm, Nasîrüddîn-i Tûsî ve Ebû Nasr İbn Irak tarafından takdirle karşılanmış, ayrıca Nasîrüddîn-i Tûsî Archimedes'in Küre ve Silindir kitabına onun çözdüğü küre parçası problemini eklemiştir, Bu problemde Kûhî, bir eşkenar hiperbol ile bir parabolü kesiştirerek bilinmeyen iki uzunluk ortaya çıkarmakta ve problemin hangi şartlar altında çözülebileceğini gös­termektedir. Bu problem Archimedes'in çözdüğü bir probleme benzemekle bir­likte daha zordur ve çizimi Archimedes'e atfedilen çizimden daha tamdır. Kûhî, çö­zümünü açılarının oranı 1:2:4 olan bir üç­gen bulmaya dayandırmış ve bunun için bir ikizkenar hiperbol kullanmıştır.³⁷¹

Eserleri.

1. Risale fi'1-berköri't-tâm ve'i-'ameJti bihî. Frantz Woepcke tara­fından yayımlanmıştır. ³⁷²

2. Risale fi'stih-râci'çt-dıl'i'l-müsebba'i'I-mütesâ-vi'1-adlâ. Kahire yazmasının tıpkıbası­mı ve tercümesini Yvonne Dold Samplo-nius gerçekleştirmiştir . ³⁷³

3. Risale iî 'ameJi muhammes mütesâvi'1-ad-iâ1 ü murabbtfi'l-mcflûm. Jan P. Ho-gendijk tarafından tercüme ve neşre­dilmiştir. ³⁷⁴

4. Risale fi'stih-râci misâhati'1-mücessemi'l-mükâ-fî. er-Resâ^iIü'1-müteferrika fi'1-hey'e ³⁷⁵ içinde yayımlanmış, Heinrich Suter tarafından tercüme edilmiştir. ³⁷⁶

5. Risale iî kısmeti'z-zâviy eti'1-müsta-kimeti'l-hatteyn bi-şelâşeti aksam mü­saviye. Eseri Aydın Sayılı tercüme ve neş-retmiştir .³⁷⁷

6. Merâkizü'd-devâ'iri'l-mütemâsseti'î-hutût bi-tarîki't-tahlîl. Philİppe Abgrall tarafından tercüme edi­lip yayımlanmıştır. ³⁷⁸

7. Min kelâ­mı Ebî Sehl fî mâ zade mine'l-eşkâl iî emn'l-maköleti'ş-sâniye. Aynı konudaki Ziyadetü Ebî Sehl ale'1-makâleti'ş-şâ-niye min Kitabi Öklîdis fi'1-uşûl Gregg de Young tarafından tercüme ve neşredil­miştir. ³⁷⁹

8. KMbü Sancati'l-usturlâb. Rüşdî Râşid bu eseri ve İbn Sehl'in yaptığı şerhi Geometrie et dioptrique au Xe siecle adlı çalışmasında Fransızca tercümesiyle bir­likte ayrı ayrı yayımlamıştır.³⁸⁰ Söz konusu şerh Hîmü'l-hendese ve'1-menâzır îi'l-karni'r-râbic el-hicrî adlı eseri içinde de neşredilmiştir.³⁸¹

9. el-Cevâb min Ebî Sehl ilâ Ebî İshâk es-Sâbî. Kû-hî île Ebû İshak İbrahim b. Hilâl es-Sâbî arasında matematik ve geometriye ilişkin teati edilen bu mektuplar J. L. Berggren tarafından yayımlanmıştır. ³⁸²

10. Kavicalâenne fi'z-zemâni'l-mütenâhî hareket gayr mü-tenâhiye. Aydın Sayılı ³⁸³ ve Rüşdî Râşid ³⁸⁴ tara­fından tercüme ve neşredilmiştir.

Kûhî'nin diğer eserleri de şunlardır: İs-tihrâcü hatteyn beyne hatteyn hattâ te-tavâlâ 'alâ nisbe ve kısmeti'z-zâviye bi-şelâşeti aksam müsaviye. Risale fînis-beti mâ yeka'u beyne şelâşeti hutût min hatt vâhid, İhrâcü'l-hatteyn min maktac cale'z-zâviyeti'î-mdlûme bi-ta­rîki't-tahlîl, Risale fî ma^riieti mikdâ-n'l-butd min merkezi'1-arz ve mekâ-ni'1-kevâkib eliezî yenkazzu bi'1-leyl, el-MesâHlü 'î-hendesiyye, Meseletân hendesiyyetân, el-Makâletü'1-ûîâve'ş-şâniye min Kitabi Öklîdis ii'1-uşûl, Min kelâmı Ebî Sehl fî mâ zade mine'l-eş­kâl fî âhiri maköleti'ş-şâlişe, Ziyâdât li-Kitâbi Öklîdis fi'l-muctayât, İhtişam de'âvi'1-makâleti'l-ûlâ min Kitabi Ök­lîdis, Makale fî enne nisbete '1-kutr ile '1-muhît nisbete'l-vâhid ilâ şelâşe ve subc, Taksîmü'1-küre bi-sütûh müste-viye, Ziyâdât calâ Kitâbi'î-Küre ve'l-Üstuvâne li-Arşimidis, Kitâbü'I-Mahûdât, Risale fî macrifeti mâ yurâ mi-ne's-semâ ve'1-bahr, îstihrâcü semti'l-kıble, Kitâb fî ihdâşi'n-nukat ıale'î-hu-tût caîâ nisebi's-sütûh. Kûhî, Archime-des'in Lemmalar isimli kitabını da'şer-hetmiştir.³⁸⁵

Bibliyografya :

Îbnü'n-Nedîm, el-Fihrlst (Teceddüd], s. 341-342; Blrünî, Tahdîdü nihâyâti'l-emâkin [nşr R Bulgakov), Kahire 1962, s. 99-100; Beyhaki, Te-timme(nşr. M. Kürd Ali). Dımaşk 1946, s. 88-89; İbnü'l-Kıftî, lhbârü'l-culemâ> (Lippert|, s. 351-354; Suter, Die Mathematiker, s. 75-76; Aydın Sayılı. The Observatory in İslam, Ankara 1960, s. 104-107, 112-117; F. Cajori, A History of Mathematics,New York 1961, s. 106-107;Sez-gin. GASy, 314-321; VI, 218-219; VII, 407-408; Sarton, Introducüon, I, 665; Y. D. Samplonius. •'AI-Qühi",DSB,XI, 239-241 ;a.mlf.."Al-Qühi", Encyctopaedia ofthe History of Science, Tech­nology, andMedicİneİnNon-Western Cultures (ed. H. Selin), Dordrecht 1997, s. 837-839; R. Kaya, Analitik Geometri, Eskişehir 1992, s. 150-151; J. P. Hogendijk. "Al Kühî's Construc-tion of an Equilateral Pentagon İn a Given Square", Zeitschrift für Geschichte der Ara-bisch-lsiamischen V/issenschaften,], Frankfurt 1984, s. 100-144; İ. Güloğlu, "Pergel ve Cetvel­le Yapılamayan çizimler", Matematik Dünyası, 1/1, Ankara 1991, s. 11-14; 1/2 (1991], s. 10-15; D. Pingere, "Abu Sahi", Elr., I, 370-371. Mehmet Emin Bozhüyük