Kur'AN'da ulûHlyyet

36. Fâtıru's-Semâvâtü Ve'l-Ard

“Gökleri ve yeri Yaratan” demektir. Ancak Fâtır ile Hâlık arasında ince bir fark vardır. el-Hattâbî “ilk defa yaratmaya başlayan” anlamını veriyor ¹⁴³⁷ ve “De ki: Sizi ilk defa yaratan (fatara-kum) sizi tekrar diriltecektir” ¹⁴³⁸ âyetini de, verdiği mânâya şahid getirir. el-Halîmî:

“Gök­lerin ve yerin bitişikliğini ayıran” diye tanımlayarak el-Hattâbî'yi tevid eder; “O kâfirler görmediler mi ki, gökler ve yer bitişik idi, biz onu ayırdık” ¹⁴³⁹ âyeti ile iştişhad eder, ve devam ederek der ki:

Şu halde gök bir duhândan ibaretti, ona güzel bir şekil verdi., “gecesini karanlık yapıp, gündüzünü aydınlattı” ¹⁴⁴⁰. Yer ise, elverişli hale getirilmemişti, onu da tesviye etti “suyunu ondan çıkardı ve otlaklar meydana getirdi” ¹⁴⁴¹. İbn 'Abbâs'dan naklolunan bir tefsire göre, Fatır'da “ilkin yaratmaya başlayan” mânâsı vardır.¹⁴⁴² Anlaşılan fatr, ibda' (yoktan var etme) dan sonraki ilk safhadır.

Ftr maddesi Kur'ân'da fazla zikrolunmamıştır (20 defa). Fatara (ya­rattı) fiilinin faili, her defasında Allah'tır; mef'ûl ise gökler, yer ve insan­lardır ¹⁴⁴³. Fıtratollâh, Allah'ın insanları, üzerine ya­rattığı hilkattir ¹⁴⁴⁴. Fâtıru's-semâvâti ve'l-ard vasfı, ilkin 43. sıradaki Fâtır sûresinde geçer ¹⁴⁴⁵. Bu vasıf ayrıca ¹⁴⁴⁶ âyetlerinde geçer. Bu maddeden olan sıfat, isim, fiil şekillerinin ta­mamı, mekkî âyetlere inhisar eder. ¹⁴⁴⁷

37. El-Ganî

Ganî, “zengin olmak, ihtiyacı olmamak” anlamlarına gelen gına masdarından sıfattır. Allah hakkında:

“Kendi nezdinde bulunan ve malik olduğu şeylerle Kâmil olan, başkasına ihtiyacı olmayan” Müstağni demektir!.¹⁴⁴⁸

Bu maddeden “iğna etmek” fiili Allah'a izafe olunur. İsim şekli hiç kullanılmaz. el-Ganî vasfı ilk defa 43. sıradaki Fâtır sûresinde yer alır ¹⁴⁴⁹. Bazan eliflâmlı, bazan eliflâmsız olarak zikrolunur. Gösterdiği kul­lanılış özellikleri:

a) Bazı âyetlerde münferid olarak varid olmuştur. Bu hem mekkî, hem medenî âyetlerde bulunur. “Odur Ganî” ¹⁴⁵⁰ âyetinde görüldüğü üzere mutlak olarak zikrolunduğu gibi, “Eğer nankörlük ederseniz, (bilinki) Allah sizden Müstağnidir” ¹⁴⁵¹ âyetinde görüldüğü üzere mütemmim (tümleç) de alabilir. 47,38'de de mutlaktır. “Allah, âlemlerden Müstağnî­dir” tabiri, iki medenî âyette varid olur ¹⁴⁵².

b) Bir âyette zû'r-rahme vasfına iktiran etmiştir.

“Rabbin Ganîdir, Rahmet ve ihsan sahibidir” ¹⁴⁵³.

c) Yalnız bir mekkî âyette “Ganî Kerîm” şekli vardır ¹⁴⁵⁴.

d) Yalnız bir medenî âyette “Ganî Halîm” terkibi bulunur ¹⁴⁵⁵.

e) En çok “Ganî Hamîd” terkibi varid olmuştur. 4 mekkî ¹⁴⁵⁶ altı medenî âyette ¹⁴⁵⁷.

Ganî vasfı tek başına, bilhassa Allah'ın bütün varlıklardan Müstağnî olduğunu bildirir. Bunun iktiran ettiği öbür ilâhî vasıflar ise, Cenab-ı Al­lah'ın, mahlûklarla münasebette olan başka cihetlerini aynı anda telkin etmek suretiyle, Allah'ın tam istiğnası ile birlikte mahlûklara, özellikle beşeriyete karşı ilgisiz, ihtimamsız olmadığını belirtmektedir. Allah “Rah­met Sahibi Ganî'dir; her ganî, böyle olmayabilir. “Hamdolunan Ganî”dir; zira mahlûklarına, onları hamde götüren lütuflarda bulunur. Aynı özellik, “Ganî Kerîm” terkibi için de geçerlidir.

İstiska (yağmur namazı) duasında: diye geçer

(Mânâsı: Allah'ım, Hak Mabûd Sensin. Senden başka tanrı yoktur. Ganiyy-i mutlak yalnız Sensin. Bizler Sana muhtacız. Bize yağmur gönder...”¹⁴⁵⁸.

Allah, mahlûklardan istiğnasını göstermeye büyük önem vermiştir. Maddî istiğnası zaten bellidir. İbadetler bakımından istiğnasını belirtmek ise, daha barizdir. Bir çok âyet bunu beyan eder. Onun rızası için kesi­len “kurbanlık hayvanların ne etleri, ne kanları Allâh'a ulaşmaz; Ona an­cak sizden takva ulaşır” ¹⁴⁵⁹.

Bir çok inanç sisteminde, tanrıların in­sanlara muhtaç durumda düşünüldüğünü hatırlarsak, bu ilâhî hususiye­tin önemini daha iyi anlarız:

“Sümerlerde tanrılar insanı, kendilerine ta­pınsın ve kendilerini beslesin diye yaratırlar” ¹⁴⁶⁰

“Kelt ve Cermenlerde kesilen kurbanlar tanrıların beslenmesine yarıyordu” ¹⁴⁶¹

“Vedizm'de, kurban tanrıların nafakasıdır; kurbanlar ise tanrıları yaratırlar” ¹⁴⁶²

Eski Mısır'da Şintoizm'de de bu tür inançlar görülür. ¹⁴⁶³ Allah'ın kurbanlara ihtiyacı olmadığı gibi öbür ibadetlere de ihtiyacı yoktur. Bundan ötürü Gani vasfı, Allah'ın insanların faydaları için koyduğu ibadet ve hayır emirlerini takib eder. Bu vasıf, istidrâk fonksiyonunu yerine getirerek, bunları emretmekle esas faydanın o emirleri uygulayan insanlara dönece­ğini, yoksa Allah'ın “her şeyden Müstağni” olduğunu hatırlatır. Mahlûklara olduğu gibi, Allâh'a minnet etmeye meyyal insan bencilliği düşünü­lürse, bu ikazın çok yerinde olduğu anlaşılır. Meselâ: 3/97'de hae iba­deti; 2,263'de 2,267'de muhtaçlara yardım 14,8'de Allah'ı tanıma ve Ona şükür gerektiği, keza 31,12'de şükür emirlerinden sonra O'nun “Ganî” vasfı hatırlatılarak Onun tam istiğna sahibi olduğu ikazı yapılmıştır. “Ey insanlar! Siz Allâh'a muhtaçsınız. Ganî Hamîd ise ancak Allah'tır”. ¹⁴⁶⁴

38. Şekûr

Şâkir, şükr masdarından ism-i fail, şekûr ise ism-i failin mübalağa ve tekerrür belirten sigasıdır. Şükr “yapılan ihsanı bilmek ve yaymak­tır.” ¹⁴⁶⁵ Allah'ın sıfatı olarak Şekûr:

“Kulların az amellerine karşı çok mü­kâfat veren, ecirlerini kat kat artıran olarak tanımlanır. ¹⁴⁶⁶

“Allah'ın kul­larına şükrü:

Onları bağışlaması, amellerinin karşılığını vermesi ve on­ları öğmesidir.” ¹⁴⁶⁷ el-Hattâbî, bunlara ilâveten: “Kullarından az şükre razı olan” unsurunu da katar ve der ki:

“Allah'ın Şekûr olarak sena edil­mesinin mânâsı, muhtemelen mahlûkları ona itaate teşvik etmektir, bu itaat ister az, ister çok olsun; ta ki insanlar amelin çoğunu yapmak kendilerine ağır geldiğinde, azını da küçümseyerek terk etmesinler” ¹⁴⁶⁸ el-Cubbâî (ö. 321/933) gibi bazı Mu'tezilîler bu vasfı açıkça “Mecaz” sayar ve derler ki:

Allah, mutî'lerin taatlerinden dolayı mükâfatlarını verdisinden tevessüan bunu şükür saymıştır. Çünkü hakikatte şükür:

Mün'imin verdi­ği nimeti itiraf etmektir.¹⁴⁶⁹

Şekûr veya Şâkir vasfının Kur'ân'da Allah'ı tavsif ettiği muhtevalar yukarıda nakledilen tarifleri doğrulamaktadır. Meselâ: 35,30'da “ecirleri­ni tastamam vermek ve fazlından artırmak. Onun Gafur Şekûr olduğuna” bina edilmiştir. 42,23'de Allah “İyilik yapanın iyiliğini artıracağını” bildir­mektedir. 2,158'de, farz olandan daha fazla ibadeti gönüllü olarak yapan­ların, bunun karşılığını görecek olmaları. Onun “Şâkir 'Alîm” olduğuna bağlanmaktadır. “Eğer Allah'a güzel bir ödünç takdiminde bulunursanız, onu sizin için kat kat yapar ve sizin günahlarınızı örter. Allah Şekûr, Halîm'dir”¹⁴⁷⁰.

Şkr, Kur'ân'da nisbeten çok kullanılan maddelerdendir. Şükr fiili­nin hedefi bütün Kur'ân'da istisnasız olarak Allah'tır. Ancak bir âyette Allah'tan sonra ana-babaya da şükredilmesi emrolunmaktadır ¹⁴⁷¹. Şükr vasfı, kul için büyük bir değer ifade eder. İlâhî senaya mazhar olan “şükredenler” bu makamı belirtir. Şükür vazifesini iyi bir şekilde yapan kullar oldukça azdır ¹⁴⁷², Allah, kendi lehlerine olarak insanlardan şük­retmelerini ister. “Şükreden, sadece kendi lehine olarak şükreder, her kim de nankörlük ederse (bilsin ki) Allah Müstağnidir, Hamîddir”¹⁴⁷³, Şükrün hedefi malûm olduğundan, ekseriya şükrü bildiren âyetler mütemmim (tümleç) almazlar: “Umulur ki şükredersiniz (zımnen: -Allah'a)”, “hâlâ şükretmez misiniz (- Allah'a)” “Ne az şükredersiniz!” gibi.

Şâkir ve Şekûr vasıflan bazan insanlar için de kullanılır (16, 1.21; 76,3; 14,5; 34,13 vb).

Şekûr

Bu vasıf ilk deîa 43. sıradaki Fâtır sûresinde gelir. (35,30). Bütün Kur'ân'da üç âyette geçer. Üç mekkî âyette de “Gafur Şekûr” terkibi ile gelir (35,30.34; 42,23). Gafur vasfına iktiran etmesi, onun şükrünün ne şekilde olacağına dair bir imayı ihtiva etmektedir. Yalnız bir medenî âyet­te “Şekûr Halîm” terkibi vardır (64,17).

Şâkir

Bütün Kur'ân'da yalnız iki âyette Allah'ı tavsif eder. Bunların her iki-, si de medenî devirdedir. Her iki âyette de “Şâkir 'Alîm” şeklinde vârid ol­muştur (2,158; 4,147). 'Alîm ismine iktiran etmesiyle, kulun yaptığı her iyiliği O'nun bildiği ve mükafatını ödeyeceği, te'minat altına alınmış gibi­dir. Şu halde Allah'ın Şekûr veya Şâkir vasfının, yanlış anlaşılmaması için, bu isimler, hiç bir âyette yalnız başına gelmemiş, delâletlerini vuzuha kavuşturan, bir başka ilâhî isme iktiran etmiştir. Diğer taraftan Allah Teâlâ, bir tenezzül ifâdesi olarak, kendisini böylece tavsif etmekle, kullarına olan ihtimamını göstermektedir. ¹⁴⁷⁴