Kur'AN'da ulûHlyyet

43. El-Hakk

Hakk kelimesi masdardır. Bu kelimenin aslı “mutabakat ve muvafakat” demektir .¹⁵⁴³ Geniş bir kullanılış alanı olan Hakk kelimesinin lügatte, batılın zıddı, yerine getirilen hüküm, adalet, varlığı sabit olan, doğruluk, hakikat vb. anlamları vardır.¹⁵⁴⁴ Cenab-ı Allah'ın vasfı olarak:

“İnkârı mümkün olmayan, Varlığının kabul olunması gereken” ¹⁵⁴⁵

“Hakikî Var olan, Varlığı ve Ulûhiyyeti kesin olan” ¹⁵⁴⁶

“Hikmetin iktizasına göre eş­yayı var eden” ¹⁵⁴⁷

“Son derece Âdil” yahut “Hakkı izhar eden” veyahut “Va'dinde doğru olan” ¹⁵⁴⁸ diye açıklanır. el-Gazzâlî'nin tanımlamasına göre:

“Her hakikatin kendisinden alındığı, zatıyla Var olan hakiki Mevcûd” demektir. ¹⁵⁴⁹ Arapcada masdarla tesmiyenin mübalağa ifade ettiği, bu mübalağanın sıfatla mevsuf arasında, bir aynılık kurduğu bilinmektedir. Buna göre “Allah hakkın ta kendisidir, mahza haktır” anlamı çıkmaktadır. Hz. Peygamber bir zikrinde: “Allah'ım! Sensin Hakk (ente'l-Hakk), va'din de hak, sözünde hak. Sana kavuşmak da hak(...)dır” demiştir. ¹⁵⁵⁰

Er-Râgib el-İsfehânî'nin yaptığı ve el-Fîrûzâbâdî'nin de benimseye­rek iktibas etiği bir sınıflamaya göre hakk kelimesi, Kur'ân'da belli başlı dört vecih üzere kullanılmıştır:

a) Hikmetin gereğine göre eşyayı var eden:

Allah Taâlâ için Huve'l-Hakk “Odur Hakk” denildiği gibi, (Müellif 6, 62; 10, 32 âyetlerini örnek veriyor. Bizce, Hakk vasfının Allah hakkında olduğuna dair şu örnekler daha zahirdir:

“İşte burada yardım ve hakimiyet Hakk olan Allah'ındır (li'llâhi'l-Hakk)”¹⁵⁵¹.

b) Hikmetin gereğine göre var edilen eşya:

Bundan dolayı Allah Taâlânin fiillerini nitelemek için “hakk” denir. Allah'ın, güneşin ve ayın yaratılması konusunda:

“Allah bunları ancak hakka (gerçeğe) göre yarat­mıştır” ¹⁵⁵² buyurması gibi. Ahiret konusunda “o, gerçek midir diye sen­den sorarlar. “De ki: 'Evet, Rabbime andolsun ki, o gerçektir (hakk), siz Allah'ı âciz, kılamazsınız” ¹⁵⁵³,

“Hakkı saklarlar” ¹⁵⁵⁴.

c) Bir şey hakkında aslına uygun bir inanç taşımak:

Bizim “fala­nın ba's, cennet ve cehennem konusundaki itikadı haktır” sözümüzde ol­duğu gibi. Nitekim Allah buyuruyor:

“Allah iman edenleri, ayrılığa düştük­leri gerçeğe (hakka), Kendi izniyle eriştirdi” ¹⁵⁵⁵.

d) Gereğine göre, gerektiği kadarıyla ve gerektiği zamanda vaki olan söz veya iş:

Bizim, “senin sözün haktır, senin işin haktır” dememiz gibi. Allah buyurur:

“Böylece Rabbinin sözü gerçekleşti (hakka)” ¹⁵⁵⁶.

“Eğer gerçek (el-Hakk), onların heveslerine uysaydı gökler, yer ve oralarda bulunanlar çöküp giderdi” ¹⁵⁵⁷. Burada “el-Hakk”dan murad hem Allah Taâlâ ¹⁵⁵⁸ hem de hikmetin gereğine göre olan hüküm olabilir .¹⁵⁵⁹

Hakk kelimesinin başka anlamları arasında şunu da ilâve edebiliriz.) Borç:

“Üzerinde başkasına ait hak bulunan (...)” ¹⁵⁶⁰ gibi.

Bu madde, Kur'ân'da en çok,zikrolunan köklerdendir. Fiil olarak sülasiden gerçekleşmek, gerçek olmpk; if'alden gerçekleştirmek; istifalden hak sahibi olmak anlamında şekilleri görünür. Sıfat olarak ism-i tafdıl ehakk, mukayese değeri belirterek 10 kadar yerde geçer. Hakîk (gerekli, lâyık) bir âyette ¹⁵⁶¹ görünür. el-Hâkka (vukuu muhakkak olan) ise, kıyametin sıfatlarındandır ¹⁵⁶². İsim olarak hakk ise, 250 kadar yerde, demin zikrolunan anlamlardan biri için varid olmaktadır. Ancak Allah'ın vasfı olarak göründüğü yerler mahduttur. Öbür yandan hakk kelimesinin bir çok âyette kesin anlamını tesbit etmek güç olmaktadır-hakikat mânâsına alınabileceği gibi. Tanrının vasfı olarak da düşünmek mümkün olmaktadır. ¹⁵⁶³

El-Hakk kelimesi, Alâh'ın vasfı oalrak ilkin 45. sıradaki Tâhâ sûre­sinden itibaren görünmeye başlar ¹⁵⁶⁴. Mekkî âyetlerde olduğu gibi, medenî âyetlerde de tekerrür etmiştir.

“İşte burada, yardım ve hakimiyet hakk olan Allah'ındır” ¹⁵⁶⁵ âyetinde olduğu gibi kimi sıfat (tâbi') duru­munda olur keza bk ¹⁵⁶⁶ kimi zaman haber (yüklem-) duru­munda olur:

“Allah hakktır” ¹⁵⁶⁷. Ekse­riya münferid olarak gelir. Bazı hallerde ise esmâ-yı hûsnâdan birine iktiran eder:

“el-Melik el-Hakk” ¹⁵⁶⁸; Mevlâhum el-Hakk ¹⁵⁶⁹ gibi. ¹⁵⁷⁰

44. El-'Azîm

'Azîm, azama masdarından sıfattır. Allah hakkında şu anlama gelir. “Her şeyin Kendi dûnunda olduğu azamet (büyüklük, ululuk) sahibidir ki, Ondan büyük hiç bir şey olamaz” ¹⁵⁷¹ İbn 'Abbâs, “Ululuğunda kâmil olan” diye açıklar. ¹⁵⁷² Az sonra göreceğimiz gibi, bu sıfatın, Kur'ân'da varid olduğu muhtevadan çıkan mânâ şudur:

Gökler ve yer diye tabir olu­nan bütün kâinatın üstündeki, hüküm ve malikiyyet ile, onların çok kolay bir şekilde tedbir ve idaresi ve varlıkta tutulması ile tezahür eden pek yüce ve tenzih edilmesi gereken Rabb, Allah Şu halde biz, müşahhas bir unsurla ifade olunan, manevî bir azametle karşı karşıyayız. Allah'ın aza­meti Kendisine ağırlık ve itibar veren, insana saygı telkin eden bir vasıf­tır. Menşe' bakımından, Onun zatî olan bir sıfatının, harice tezahür eden br hususiyetidir. Onun azameti, tezahür eden Ulûhiyyet yani tezahür eden ilâhî Kudret ve Kudsiyettir.

Çok eskiden beri Allah'ın 'Azîm vasfı, değişik tarzlarda anlaşılmıştır. Kimisine göre, “Ta'zîm olunan” demektir, mahlûkları Onu tazim eder, Kendisinden heybet duyarlar. Bunlara göre 'Azîm, ya bu tefsirde olduğu gibi, muazzam”, yahut “mekân ve ağırlık bakımından Büyük” anlamınadır. Bu son mânâ, Onun hakında bâtıl olunca, birincinin doğru olduğu ortaya çıkar, derler, Kimisine göre el-'Azîm vasfından:

“Onun, Kendisine ait bir sıfatı olan bir Azamet” anlaşılmalıdır. Bunlar derler ki:

“Biz, Onun Aza­metini, her hangi bir şekilde nitelemeyiz; ancak isbat yönünden Azame­ti Ona izafe ederiz, ve bunun mahlûklardaki bilinen büyüklüğe, iriliğe ('izam) benzemesini nefyederiz. Zira, böyle saymak Onu, mahlûklara ben­zetmek olur ki, gerçek böyle değildir”. Bu sonuncular, “tazim olunan” tarzındaki te'vîli de reddederler. Çünkü, onlara göre, bu takdirde, mahlûk­ları yaratmadan önce, Allah'ın 'Azîm olmadığı anlamı çıkarılabilir. Keza mahlûkları fani olduğundan, Onun 'Azîm olmasının zamanla batıl olacağı kabul edilmiş olur. Zira, bu halde, Onu te'zim eden kalmaz.

Bazılarına göre, Alâh'ın Kendisini el-'Azîm olarak vasfetmesi, Zatını Büyüklük ile tavsif etmesi demektir. Bunlara göre, Onun dûnundaki bü­tün mahlûkları küçüklük ifade eder; Çünkü Onun azameti yanında küçük kalırlar. ¹⁵⁷³

El-Halîmî (ö. 403/1012) şöyle açıklıyor:

“Azîm, Kendisine mutlak su­rette hiç bir şeyin mümteni olmayacağı Zattır. Zira bir topluluğun büyü­ğü, onların bütün işlerine malik olur. Onun karşısında direnilemez, em­rine aykırı davranılamaz. Fakat arız olan afetlerle, kendisine acz gelebi­lir. Arızalar, Onu zayıflatabilir. Neticede Kendisine karşı direnilebilir, hat­ta mağlub edilip, kendisine son verilebilir. Allah Taâlâ, Kendisini, hiç bir şeyin âciz kılamayacağı Kadirdir; Kendisine kerhen karşı çıkılması, mağ­lup olarak emrine aykırı davranılması mümkün değildir. Şu halde O, keli­menin tam anlamıyla doğru olarak 'Azîmdir. Bu vasıf, Kendisinden baş­kaları hakkında mecazdır. ¹⁵⁷⁴ el-Hattâbî ise, bu vasfı: “Kudretinin yüceliği, Şanının büyüklüğü” tarzında manevî bir büyüklük olarak tefsir eder, cisimlerdeki maddî biriliği bertaraf eder. ¹⁵⁷⁵

Czm maddesi, fiil ve isim şekilleriyle, Kur'ân'da çok zikrolunur, İki yerde, Allah'ın emirlerine, kulun saygı gösterip büyük tanıması hakkında tefti babından ¹⁵⁷⁶, bir âyette. Onun uhrevî ve manevî mükâfatı büyütüp artırması anlamında if'al-babından ¹⁵⁷⁷ olan kullanışlar dışın­da, fiil şekli varid olmamıştır. Büyüklük mânâsında isim şekli hiç gelme­miştir (Ancak, “kemik” anlamındaki 'azm ve çoğulu 'ızâm müteaddit âyetlerde görünür). Sıfat şekli 'azîm 100'den fazla yerde varid olmuştur. İsm-i tafdil A'zam sıfatı, bir kaç defa mukayese belirterek Ulûhiyyetten başka şeyler hakkında kullanılmıştır. Keza 'azîm sıfatı da daha ziyade Allâh'dan başka şeyleri niteler (Arş, azab, fadl, ecr, imtihan, uhrevî mü­kâfat, uhrevî kurtuluş ve başarı, uhrevî rüsvaylık, sıkıntı, nasib, zulm, ah­lâk, kıyamet haberi, iftira, sorumluluk getiren söz, vb.). Çok tekerrür eden yevm 'azîm (büyük gün) ise, kıyamet günüdür.

Buna mukabil, Kur'ân'ın tamamında, sadece 6 âyette Allah'ı tavsif eder. İlkin 46. sıradaki el-Vâkı'a sûresinde görülür ¹⁵⁷⁸. Zikrolunduğu bütün yerlerde eliflâmlıdir. 5 mekkî bir medenî âyette yer alır.

a) 3 âyette “Rabbuke'l-'Azîm” şeklindedir ¹⁵⁷⁹. Bu âyetlerde Onun tesbîh ve tenzih edilmesi ¹⁵⁸⁰ buyrulmaktadır:

Bu âyet iki tarzda mânâlandırılabilir; “Yüce Rabbinin adını teşbih et “veya” Rabbinin yüce adını tesbîh et” ¹⁵⁸¹

b) Bir âyette, lafz-ı celal'in sıfatıdır: “Çünkü o, Yüce Allah'a iman etmezdi” ¹⁵⁸².

c) İki âyette “el-'Alî e I-'Azîm” terkibi vardır ¹⁵⁸³. Bu iki âyette de haber (yüklem) durumundadır.

Azamet ve 'uluvv, biribirinin müteradifi gibi görünürse de, denilebi­lir ki, azamet, Allah'ın Kudret ve İzzetinin haricî tezahürüdür; 'uluvv (Yücelik) ise daha çok Onun zatî yönüyle ilgilidir ve yücelik, azamet kavra­mında, bizzarure dahil değildir. 'Azîm vasfının, tenzih fiiline veya 'Alî vas­fına mukareneti, ilâhî azametteki ayrılmaz özelliğe dikkati çekmektedir. “Göklerde ve yerde ne varsa Onundur; Odur 'Alî, 'Azîm” ¹⁵⁸⁴.

“(...) Onun Kursîsi, gökleri ve yeri kaplamıştır; onların (göklerin ve yerin) muhafazası Ona ağır gelmez. Odur 'Alî, 'Azîm” ¹⁵⁸⁵. Şu halde Kur'ân'ın kullanışından:

Bütün kâinatın malikliği, çok kolay tedbir ve idaresi ile tezahür eden pek yüce ('Alî vasfının refakatinden dolayı) ve tenzîh edil­mesi gereken bir azametin nisbet olunduğu anlaşılmaktadır. ¹⁵⁸⁶