Kur'AN'da ulûHlyyet

45. Zû'l-Fadl

“Lutûf ve ihsan sahibi” anlamına gelir. Bu vasıfla Allah Taâlâ, kul­larının dinlerinde ve dünyalarında nail oldukları her şeyin -onlar hak sa­hibi olmaksızın-, Kendi katından bir lütuf eseri olduğunu bildirmekte­dir . ¹⁵⁸⁷ Bir başka tarife göre: “Mahlûklarından sevip istediğine, ihsan eden fazi sahibi” ¹⁵⁸⁸ demektir. Zû kelimesinin fadl'a muzaf olmasıyla meydana gelen bu vasıf, tek tek ele alacağımız bir kaç değişik şekil arzeder.

Zû Fadl 'Alâ'n-Nâs

“İnsanlara karşı fazl sahibi” anlamına gelir. İlkin, 48. sıradaki en-Neml sûresinde görünür ¹⁵⁸⁹. Bundan başka 2 mekkî âyette daha varid olur ¹⁵⁹⁰, bir defa da Medîne devrinde gelir ¹⁵⁹¹. Her seferinde, Allah'ın nimetlerinin hatırlatılmasından sonra gelen bu ilâhî vasfı, “fakat insanların çoğu şükretmezler” fıkrası takib etmektedir.

Zû Fadl 'Alâ'l-'Âlemîn

“Alemlere -özellikle şuurlu mahlûklara- karşı lütufkâr” demektir. Yal­nız bir medenî âyette yer alır. Zulmü temsil eden Câlût'a karşı, hayrı tem­sil eden Tâlût'un ordusunun üstün gelmesi ve Hz. Davud'un Câlût'u öl­dürdüğü bildirildikten sonra:

“Allah'ın insanları biribirleriyle savması ol­masaydı, yer yüzünün düzeni bozulurdu; lâkin Allah âlemlere karşı lûtufkârdır” ¹⁵⁹². Bu âyet 87. sıradaki el-Bakara sûresinde bulunmak­tadır.

Zû'l-Fadîı'l-'Azîm

“Büyük lûtûf ve İhsan sahibi” mânâsına gelir. Bu sınıftan olan va­sıflar arasında en çok tekrarlanması ve medenî âyetlerle inhisar etmesi dikkati çekmektedir. İlkin 87. sırada olan el-Bakara sûresinde yer alır ¹⁵⁹³.

Geçtiği âyetlerde: Mânevi nimet ve hidayet ¹⁵⁹⁴; savaştan ziyansız olarak, nimetle dönmek, derin iman anlayışı, günahları örtmek ve afvetmek ¹⁵⁹⁵; genişliği gök ve yer kadar olan ebedî cennet nimeti ¹⁵⁹⁶; Alâh'ın vereceği manevî ve uhrevî mükâfat ¹⁵⁹⁷ gibi hu­suslar söz konusudur. Ayrıca bk.¹⁵⁹⁸.

Zû Fadlin 'Alâ'1-Mu'minîn

“Mü'minlere karşı lütufkâr olan” demektir. Yalnız bir medenî âyet­te varîd olur. Uhud gazvesinde bir kısım mü'minlerin Peygamberimiz Hz. Muhammed'in (a.s.) emrinden çıkmaları üzerine savaşın seyrinin değiş­mesi konusunda, Allah, bu isyanlarına rağmen onları afvettiğini bildirdik­ten hemen sonra, bu vasff irad buyurmaktadır ¹⁵⁹⁹. Bu âyet, 89. sıra­daki Al-i 'İmrân sûresindedir.

Bunlar, Alâh'ın lûtfûnu belirten bu vasfın, mekkî âyetlerde çok az bulunmakla birlikte, esas Medine'de daha fazla bildirilmiş olduğunu or­taya koymaktadır. ¹⁶⁰⁰

46. El-Vâris, Hayru'l-Vârisîn

Vâris kelimesi irs, virâse gibi masdarlardan ism-i fail vezninde bir sıfattır, dilimizdeki gibi “varis olan” demektir. Allah hakkında:

“Ölümsüz hayat sahibi, bütün mahlûklarının yok olmasından sonra kalan Bakî” diye açıklanır. ¹⁶⁰¹ Dünyada nimetlendirdiği mülk sahiplerinin göçüp gitmele­rinden sonra O, baki kalır; çünkü hem onların, hem malların mülklerin varlığı. Onun varlığı iledir. Oysa Allah'ın varlığı, başkasına bağlı değil­dir. ¹⁶⁰² İlk devirlerden beri Vâris vasfı, ilk anda hatıra gelen beşerî an­lamda açıklanmamakta; Onun Bakî olduğu, her şeyin kendisine döneceği tarzında anlaşılmaktadır. ¹⁶⁰³ Sufyân es-Sevrî (ö. 161/777) ve çağ­daşlarının da “Bakî” şeklinde tefsir ettikleri bildirilmektedir. ¹⁶⁰⁴ Zira biz­deki mânânın murad olmasına mâni karineler vardır. et-Taberî diyor ki:

Eğer biri çıkıp da:

“Maruf olan miras, mülk sahibinin ölümünden sonra, vârise intikal eden şeydir; halbuki mahlukların yok olmalarından önce de sonra da dünya Allah'a ait değil midir?” diye sorarsa cevaben denir ki:

“Bunun anlamı, zikrettiğimiz gibi, Allâh'ın Zatını beka ile tavsif etmesi­dir, mahlûkları hakkında faniliği hükmettiğini bildirmesidir, Kendisinden başka herkesin fanî olduğunu açıklamasıdır.”¹⁶⁰⁵

Mülk aslında Allah'a aittir; mahlûkların mecazî ve görünüşte olan bir malikiyet ve tasarrufları vardır. Nitekim Hesap gününde O, bu gerçeği onlara ikrar ettirecektir; “Bu gün hükümranlık (mülk) kimindir? (denir, hepsi:)” Mutlak Hâkim olan Tek Allah'ındır” derler ¹⁶⁰⁶. Bu âyet Allah hakkında Vâris'den maksadın ne olduğunu anlamamızı kolaylaştırmakta­dır.

Vrs maddesi, Kur'ân'da fazla olmamakla beraber, bir çok yerde kullanılmıştır.

“Şüphesiz Biz bütün yer yüzüne ve üzerinde bulunanlara varis olacağız (nerisu), onlar Bize döndürüleceklerdir”¹⁶⁰⁷.

Keza 19, 80 de buna yakındır. Bu kök müteaddit âyetlerde vâris kılmak anlamında ifal şekliyle Allah'a izafe edilmektedir ¹⁶⁰⁸. Mîras ismi iki âyette Cenab-ı Allah'a izafe edilmektedir: 3, 180'de, Allah yolunda harcamayanlar kınandıktan, vermeye kıymadıkları mallarla kıyamet günü azablandırılacakları bildirildikten sonra:

“Göklerin ve yerin mirası Allah"ndır, Allah işlediklerinizi pek iyi Bilendir” buyurulur. ¹⁶⁰⁹ âyetinde de, benzerî bir muhteva da zîkrolunur. Bunlardan esas maksad, hakikî mülk ve tasarrufun Allah'a ait olduğunu ve yine Ona kalacağını, insanın ari­yet olarak kullandığı mal ve tasarruf emanetini, Onun Rızası uğruna sarfetmesi gerektiğini belirtmektir.

Vâris vasfı, Kur'ân'da iki âyette, fakat azamet cem'i ile olarak, Al­lah'ı tavsif eder. İlkin, 49. sıradaki el-Kasas sûresinde yer alır ¹⁶¹⁰. Bu iki âyet de mekkîdir.

“Nimet ve refah ile şımarıp azan nice şehirleri yok etmişizdir. İşte yerleri! Kendilerinden sonra pek az kimse oturabilmiştir; onlara Biz Vâris olmuşuzdur” ¹⁶¹¹.

“Muhakkak dirilten de öldüren de Biziz. Vâris olan da Biziz” ¹⁶¹².

Böylece insanların ve diyarlarının helakinden sonra, mülkün ve insanların Alâh'a döndürülmeleri, kullarının Ona hesap vermeleri gibi muhtevalardan anlaşılıyor ki:

Allah bu gerçek­leri etkili ve müşahhas üslûpla bildirmek için Kendisini Vâris diye vasıflandırmıştır.

Hayru'l-vârisin

“Vârislerin en hayırlısı” demektir. Bir mekkî âyette, Allah böylece vasfolunmaktadır.

“Kendisinden başka her şey zevâi bulan, her şeyin fe­nasından sonra Bakî kalan ve kulların sahip oldukları şeyler, sadece Ken­disine raci olan” diye tanımlanır. ¹⁶¹³ Bu vasıf, Hz. Zekeriya'nın duasın­dan nakledilmektedir: “Zekeriyyayı da hatırla. Hani Rabbine: “Rabbim! Beni yalnız bırakma. Sen vârislerin en hayırlısısın” diye dua etmişti.” ¹⁶¹⁴