Leksikografiya asoslari

Alisher Navoiyning tilshunoslik tarixidagi xizmatlari
Ulug‘ mutafakkir Alisher Navoiy buyuk shoir va yozuvchi, tarixchi, adabiyotshunosgina emas, ulug‘ tilshunos ham edi. Uning tilshunoslikka tegishli ikki asari bor: “Muhokamatu-l-lug‘atayn” hamda “Sab’at abhur” lug‘ati.
Navoiy “Muhokamatu-l-lug‘atayn” asarini hijriy 905 (melodiy 1499) yilda yozdi (asar to‘g‘risida qarang: Sodiqov 2011).
Asar ikki til - turkiy va forsiyning o‘zaro qiyosiga bag‘ishlangan. Navoiy turkiy ulusni turk, turklar, turk eli, turk ulusi; atrak, turkiy til(eski o‘zbek tili)ni esa turk tili, turk lafzi, turk alfazi, turk ’ibarati; turkca; turki, turki alfaz deb ataydi. Forsiy ulusni sart, sartlar, sart ulusi, sart eli, tilini esafarsi, farsi til, farsi alfaz yoki sart tili, sart lafzi, sart ’ibarati deb ataydi.
Yozma manbalarda sart atamasi turli ma’nolarda ishlatilgan. Navoiy uni forslarga nisbatan qo‘llaydi. “Abushqa” lug‘atida qayd etiluvicha, o‘sha chog‘larda “ajamning shahrini sart deganlar” (sart - ’ajamty sahrisina derldr) (DDT,273). So‘zning bu ma’nosi Navoiy ishlatgan ma’noga yaqin keladi.
Muhimi, “Muhokamatu-l-lug‘atayn” ikki tilni shunchaki chog‘ishtirish uchungina yozilgan emas. Unda ikki toifa tilining bir-birida qaytarilmaydigan qirralari o‘zaro chog‘ishtirilib, xos xususiyatlari ilmiy asosda yoritib berilgan. Navoiyning ushbu asarni yozishdan ko‘zlagan bosh maqsadi, turkiyning badiiy adabiyotda imkoniyatlari nihoyatda cheksiz ekani, lug‘at boyligini yoritib berish va shu asosda yosh ijodkorlar e’tiborini unga qaratish edi. Navoiyning aytmoqchi bo‘lgani, ayrim turkiy tilli shoirlarning ona tilida emas, ko‘prak forsiyda ijod qilishni ma’qul ko‘rganligining sababi, turkiyning boy va cheksiz imkoniyatlarini bilmagani, undan foydalana olmasliklaridir.
“Muhokamatu-l-lug‘atayn” Navoiyning tilshunoslikdagi ulug‘ kashfiyotidir. Asar tilshunoslikda yangi-yangi sohalarni, tilni o‘rganishning yangi yo‘l va usullarini ochib berganligi bilan ham ahamiyatlidir. Navoiy ushbu asari bilan sharq tilshunosligidagina emas, dunyo tilshunosligida birinchi bo‘lib tipologiya sohasini, tillarni o‘zaro chog‘ishtirib o‘rganish ishini boshlab berdi. To‘g‘ri, bundan burun yaratilgan ayrim lug‘atlar, grammatik asarlarda tildagi biror hodisani ochib berish uchun, o‘rni bilan, muayyan tilga chog‘ishtirib ketilgan joylari ham bor. Lekin ular turli tillarni chog‘ishtirma o‘rganishga bag‘ishlanmagan edi. Navoiy o‘z asarida tilshunoslikdagi ana shu bo‘shliqni to‘ldirdi. U turli oilaga kiruvchi ikki til - turkiy va forsiyni o‘zaro chog‘ishtirib, tipologiyaning leksik-semantik, fonologik, morfologik aspektlarini ishlab chiqdi. Asar boshdan-oxir tipologiyaga, tillarni chog‘ishtirish yo‘rig‘iga, metod va usullariga tayanadi. Navoiy ikki tilni o‘zaro chog‘ishtirar ekan, til birliklarining stilistik jihatlariga, uning matndagi o‘rni, tinglovchiga ta’siri, matn lingvo-poetikasi masalalariga keng to‘xtaladi. Shu yo‘l bilan u ikki tilning leksik-stilistik, fono-stilistik, morfo-stilistik jihatlarini, qolaversa, ushbu tillarning lingvo-kulturologik belgilarini yoritib berdi.
Navoiy ikki tilni o‘zaro chog‘ishtirishda ularning tayanch nuqtalarini topa olgan. Ular tasodifiy emas, tilning badiiy imkoniyatlari kengligi hamda boyligini ilmiy asosda ochib beruvchi belgilaridir. Jumladan, fonetikada turkiyning boshqa tillarda, xususan, forschada uchramaydigan o‘ziga yarasha tovushlari, semantikada nozik ma’noli harakat-holatlarni bildiruvchi fe’llar va ularning mazmunga ta’siri, sinonimlarning badiiyatdagi o‘rni, stilistik xususiyatlari, so‘zlarning ko‘pma’noliligi, shuningdek, turkiy atamalar tizimining o‘ta boyligi singari muhim lingvistik belgilariga e’tibor qaratadi. Navoiyning tilshunoslik tarixidagi xizmatlari nihoyatda ulug‘.
Navoiy o‘z asarini risdla deb ataydi. Fan tarixida ilmiy asarlar shu nom bilan yuritilgan. “Muhokamatu-l-lug‘atayn” - tilshunoslik asari. U keng omma tushunishi uchun o‘ngg‘ay bir ko‘rinishda yozilgan emas. Matn uslubi nihoyatda murakkab va og‘ir, ilm ahlining til bobidagi teran bilimiga tayangan holda, zamonasining yetuk o‘qimishli kishilari, shoiru adiblar uchun mo‘ljallab yozilgan risoladir. Shunga qaramay, asarda muallif o‘z ilmiy qarashlarini aniq va lo‘nda til bilan bayon etadi, matn uslubi o‘ta ko‘tarinki. Ilmiy uslubda yozilayotgan hozirgi risolalarimizdan farq qiladi. Bu jihatdan o‘tmishda yaratilgan tarix kitoblarining uslubiga o‘xshab ketadi. Jumlalar badiiy uslubda, muallif matn tuzishda turli badiiy vositalardan keng foydalangan. Shu belgilarini ko‘zda tutib, “Muhokamatu-l-lug‘atayn”ni faqat ilmiy emas, badiiy asar sifatida ham o‘rgansa bo‘ladi.
“МуЬокамату-л-луд‘атайн”нинг цо‘лёзмалари ва нашрлари
Fanda “Muhokamatu-l-lug‘atayn”ning to‘rtta qo‘lyozmasi ma’lum:

1. 
   Nusxalardan birinchisi Istanbuldagi To‘pqopi saroyi muzeyi Ravon kutubxonasida 808- soni ostida saqlanuvchi Navoiy kulliyotining 774a-781b- betlaridan o‘rin olgan. Ushbu qo‘lyozma 1497 yili ko‘chirilgan. Xati o‘ta tartibli, har betiga 27 qatordan matn bitilib, tevaragi zarhal hoshiya bilan o‘ralgan. Oradagi oyatlar va ayrim arabcha jumlalar qizil rangda. Ishimizda biz, asosan, ana shu matnga asoslandik.
   
2. 
   Asarning yana bir nusxasi Istanbuldagi Sulaymoniya kutubxonasining Fotih bo‘limida saqlanayotgan 4056- sonli Navoiy kulliyotiga kirgan.
   
3. 
   Parij nusxasi. Ushbu nusxa Milliy kutubxonada saqlanayotgan (Suppl. Turc. 316-317- sonli qo‘lyozma) Navoiy kulliyoti tarkibida. Qo‘lyozma 1526-1527 yillarda ko‘chirilgan.
   
4. 
   Asarning yana bir qo‘lyozmasi Budapeshtda saqlanmoqda.
   

“Muhokamatu-l-lug‘atayn” birinchi marta 1841 yili Parijda M. Katremer tomonidan nashr etildi. 1882 yili Bog‘chasaroyda I. G‘aspirali, 1895 yili Istanbulda Ahmad Javdat chop ettirdi. Asar 1917 yili Qo‘qonda toshbosma usulida ham chop etilgan. Toshkentda Porso Shamsiev asarni uch qayta bostirdi: 1940 yili O. Usmon bilan birgalikda lotin alifbosida kirish so‘zi, matn va hozirgi o‘zbekcha talqinini berdi. Ushbu nashrga asarning parij nusxasi asos qilib olingan edi. Yana 1948 va 1967 yillarda yolg‘iz o‘zi kirill xatida chop ettirdi.
Asar Anqara, Ashgabad, Urumchida ham chop etilgan.
1996 yili asar Anqarada Turk tili qurumi tomonidan yangidan chop ettirildi. Mazkur nashr asarning mavjud qo‘lyozmalari asosida yig‘ma-chog‘ishtirma matn ko‘rinishida tayyorlangan.
Asarning Toshkent nashrlarining burungilari (1948 va 1967) ayrim qisqartishlar bilan bosilgan: ularda asarning ayrim o‘rinlari, arabcha diniy mazmunli iboralar tushirib qoldirilgan. Jumladan, kitob muqaddimasidagi tangriga bag‘ishlangan hamd berilmagan. Muhimi shundaki, bu qismda Ollohning marhamatu qudratini madh etuvchi uchta ajoyib ruboiy ham bor. Yana burungi nashrlarda Navoiyning arab tilini ta’riflab yozgan ayrim jumlalari ham tushirilgan.
Anqara nashrida qayd etilganlarning bari to‘liq.
Asarning 2000 yildagi Toshkent nashrida ham avvalgi nashrlarda tushirilgan bo‘laklar tiklanibdi.